Bijdragen aan De Groene Amsterdammer (juni 1946-juli 1956)

Nulliteiten - In vollen bloei

De uitgevers van Benjamin Britten zijn bezig met de inrichting van een der grootste trusts tot exploitatie der muziek, welke de wereld ooit gezien heeft. Dat is knap. Toen de Duitsche uitgeverij plat-gebombardeerd tegen den grond lag, hebben zij als handige zakenlieden onmiddellijk gespeurd, welk een slag daar te slaan viel en geen oogenblik getalmd. Hun koopwaar is aanlokkelijk verpakt en uitstekend verzorgd, hun propaganda-afdeeling zeer actief.

Toch betwijfel ik of zij hun vak verstaan. Want wie een prachtig veulen in zijn stal krijgt en het wil laten rennen voor den Derby en de andere Grands Prix van den aardbol, behandelt het niet als een vrachtpaard. De manier waarop zij omspringen met Britten, waarop zij Britten's productiviteit stimuleeren, zijn talent uitbuiten, roofbouw plegen op zijn genie misschien, druischt in tegen alle redelijkheid en tegen de elementairste psychologie. Dat kan nog drie, ten hoogste vijf jaren duren. Wanneer hetzelfde systeem wordt voortgezet, dan is Britten na den kortsten tijd onherroepelijk leeggepompt, naar lichaam en geest geliquideerd, als een gewone star van Hollywood.

Zijn ontegenzeglijk talent verleent mij het recht en geeft mij den plicht om hem te beschouwen onder den gezichtshoek van een jongen Beethoven, een jongen Mozart. Maar als ik hem oordeel volgens dezen maatstaf, dan deugt er van zijn pianoconcert, dat laatst met een kordate bravour en een uitmuntende techniek geïntroduceerd is door Miek Engelenburg, dan deugt er van dit werk geen noot. Zoowel wat Britten ervan schreef in 1938 als wat hij eraan toevoegde in 1946, is van het grofste, haastigste, vulgairste maaksel, zonder een enkele serieuze poging om in een toccata, een wals, een marsch, een greintje meer te fantaseeren, een ietsje meer te vinden dan platvoersche knulligheden, die de eerste de beste eenigszins begaafden musicus een half uur lang improviseeren kan op een klavier. Het andante lento is een onbeschaamde copie van César Franck. Alle typen van melodie, van rhythme, van expressie, en voor een groot deel ook van harmonie, welke Britten in dit piano-concert gebruikt, zijn door de componisten van de tweede helft der vorige eeuw reeds een aantal malen intelligenter, persoonlijker, doeltreffender, verdienstelijker aangewend.

Wanneer Britten uit eigen beweging niet in staat is tot zelf-critiek, contrôle en geweten, dan moeten wij er hem toe dwingen. Zooals men dat vroeger deed met een Rossini, een Verdi, een Meyerbeer, zooals men dat vorig jaar te Parijs probeerde met Strawinsky. Men floot ze uit, men liet ze vallen, wanneer de componisten zakten tot een peil van slordigheid en gemakzucht dat hoorders, die zich herinnerden wat eertijds voor hen gemaakt werd, niet konden dulden. Het spijt me voor Britten, dat ik zijn piano-concert over denzelfden hekel moet halen als het gelijknamige en bijna gelijkluidende stuk van Heinrich Sutermeister, een glad Zwitser, dat hier een week te voren gespeeld werd door een anderen gladden Zwitser, Adrian Aeschbacher. Maar dergelijke werken, wegens hun drieste onbenulligheid, wegens hun arrogante, omslachtige, vervelende, ergerlijke, banale genoegzaamheid, als wij ze niet wenschen uit te fluiten, hadden hier om bestwil hunner auteurs, ter wille onzer eigen reputatie, en uit respect voor wat wij ons herinneren, ontvangen moeten worden met een ijzig zwijgen.

In vollen bloei

Wanneer iemand een tijdlang ver is weg geweest, meer dan den tijd waarin een kind tot volwassen mensch groeit, en hij komt terug van zijn reis, zich herinnerend hoe alles was toen hij zijn land verliet, dan gaat hij na den thuiskeer overal rond, het heden vergelijkend met het verleden, om te zien hoe alles werd, om zich rekenschap te geven van den staat der oude schatten en van dien der nieuwe, als ze er zijn.

Hij zal beter dan wie ook bemerken wat bleef, wat veranderde, wat ontstond. Zoo lang geleden, toen hij vertrok, was er in Nederland slechts een enkele pianist dien men meten durfde aan de groote meesters van het klavier, en die sensaties wist te geven welke niet teleurstelden, welke niet vervaagden tegenover het diepste en hoogste dat men ervaren kon: Dirk Schäfer. Ik ben niet ondankbaar. Ik vergeet Evert Cornelis niet. Maar Evert Cornelis, als musicus, als dirigent, als pionier, als vriend, had andere uitnemendheden, met geen enkele te verwarren, en van geen enkele de mindere. Hij speelde ook voortreffelijk piano. Doch de piano moest zijn bijvak blijven. Een echt pianist (die zes uren studeert per dag) was hij eigenlijk nooit. Daarvoor had hij de gaven, doch niet den tijd. Ik zie dus slechts Schäfer. Als ik goed zoek vind ik nog Willem Andriessen. Die was toen echter te jong om reeds de geheele macht te bezitten over zijn buitengewoon talent.

Hoeveel werkelijke pianisten zijn er nu in Nederland, na de vele jaren waarin een zaadje groeien kon tot boom vol takken en loover?

Ik hoorde Gerard Hengeveld het Larghetto uit het tweede concert van Chopin spelen met een zoo superbe techniek, met zulk een schoonheid en verscheidenheid van klank, met zulk een lyrische opvaart, met zulk een zekerheid en veiligheid van zweven in de regionen zonder dimensie van de absolute poëzie, en met zulk een directe menschelijkheid, als vroeger de edelsten mij dat lieten droomen, maar zonder mijn droomen te verwezenlijken.

Door George van Renesse en Hengeveld samen heb ik de Epigraphes antiques van Debussy hooren vertolken met zooveel raffinement in den aanslag, een zoo levend gevoel voor elke mogelijkheid van kleur en nuance in lijn, toon en rhythme, met een zoo juiste psychologie in de ordening der expressies, en Jeux d'Enfants van Bizet met zooveel spontane gratie, dansende lichtheid, elastische sonoriteiten, gevleugelde en suggestieve melodie, dat mij bij die uiterst verschillende concepties der zingende verbeelding een ideaal van pianistische volmaaktheid bereikt scheen, aan welks weerga niet meer te denken viel.

Diezelfde volstrekt betrouwbare techniek, diezelfde microscopische precisie in het functionneeren der vingers, en diezelfde verbondenheid met een sfeer van radiaties waar de muziek zelve ontspringt, hoorde ik ook bij Theo van der Pas, in de tweede sonate van Chopin, met het hemelsch zingende largo, met de hallucineerende finale, waar een bende demonen jaagt, rent en raast op de trappelende cadans van furiën te paard. Zij wordt zelden gespeeld. Want weinigen domineeren haar, en bijna ieder hapert ervoor. Van der Pas kan deze Sonate aan. Als hij wil staat hij er boven. Technisch bevindt hij zich op dat soevereine punt waar hij deze nu nog haast ongelooflijke, roekelooze klank-figuren door zich kan laten ruischen en stormen als door een medium, en met behoud van de vereischte machinale precisie. Grooter lof is er niet voor een pianist dan zulke volslagen vrijheid tegenover elke hindernis der materie. Grooter overwinning is er niet, dan op dit superieure plan het zuiver psychische in exact evenwicht te kunnen doen beantwoorden aan het zuiver mechanische. En vice versa.

Wij leven blijkbaar in een conjunctuur waar alles gaat culmineeren. Ook Cor de Groot beschikt over een kunst, en dit wil zeggen over een stel hersens, zenuwen en spieren welks fantastisch ingewikkelde, opperst intelligente werkingswijze zouden doen duizelen van bewondering wanneer men ze kon filmen, want iedere accurate vingerbeweging is een accuraat uitgevoerd commando, en dikwijls worden er tien, twintig commando's gegeven per seconde! - ook Cor de Groot beschikt over dat perfecte pianistische apparaat waarmee hij alles zou kunnen wagen wat een componist als Chopin van hem vergt en wat zijn eigen fantasie, afgestemd op de muziek, hem zal dicteeren. Ook hij verwierf die serene en egale, uitermate zeldzame onafhankelijkheid tegenover de grimmige toetsen, de grimmige noten, tegenover het weerbarstige menschelijke organisme, ook hij verkreeg dat maximum van vaardigheid, waarmee elk muzikaal avontuur rustig kan worden ondernomen.

Ziehier dus vier volmaakten reeds, die alle graden doorstegen der pianistische ascese, en deze oefening (want ascese beduidt niets anders) verdient evenveel verbazing en eerbied als die van welken yogi ook.

Dan is er nog Jan Odé met zijn bezonnen vurigheid, met een geluid dat door de gansche scala der sonore plastiek (het bronzen en het broze, het hamerende en het tinkelende, het solide en het fluïde) altijd harmonieert bij de uit te drukken emotie, dien ik twee maal hoorde in de Arcana musae dona van Rudolf Escher, een meesterstuk dat slechts geschreven kon worden voor het meesterschap van zulk een tolk.

Dan zie ik verder, als iets wat blijven zal op den innerlijken horizon mijner herinnering, Iskar Aribo, verwonderlijk subtiel, onbeschrijfelijk verheugend, glimlachend, in de oude virginalisten; André Jurres, verrassend beschrijfelijk verheugend, glimlachend, in de evocatief en welluidend in stukken van Honegger, in de Dante-sonate van Liszt; Miek Engelenburg in het concerto van Britten, en aan den rechterkant der piano (naast Odé) in het vierhandige, zeer goede Divertimento van Leo Smit, (vermoord, helaas, helaas, door de Duitschers) waar zij tijdens het langzame deel mij tot in het centrum bracht der poëzie; en Willem Andriessen, dezelfde als eermaals dien ik de Valses nobles et sentimentales van Ravel hoorde spelen met een orchestraal coloriet, met een rechtstreeksche mededeelzaamheid der melodie en haar ontroeringen, alsof hij ze zelf gecomponeerd had.

Zoo tel ik negen werkelijke pianisten in ons kleine land tegen vroeger een. Negen eersten naast al hun gelijken buiten onze grenzen. Ik zal er misschien nog meer ontmoeten. Wat de piano betreft mag waarlijk gezegd worden dat onze schatten, de oude en de nieuwe, uitstekend beheerd zijn.