Bijdragen aan De Groene Amsterdammer (juni 1946-juli 1956)

Bruno Walter - Een pianiste - Quartet van Hindemith - Manuel de Falla

Onder de vele componisten, die ik een orkest zag dirigeeren en die zeer uiteenliepen van temperament, zooals Pierné, d'Indy, Ravel, Debussy, Diepenbrock, Strauss, Mahler, Reger, Strawinsky, en nog enkele anderen, ontmoette ik er geen, die zijn gebaar niet bepaalde tot het strikt noodzakelijke en het eenvoudigste. Zelfs Mahler, die op de repetities dirigeerde als een ware demon, als een dansende Kobold, een springende vuur-geest, een derwisch, werd op de uitvoering een bijna onbeweeglijk beeld, dat leidde met de oogen, doch dat de mimiek van handen, armen, romp en beenen reduceerde tot het onmisbare en onvermijdelijke. Uit de eenstemmigheid waarmee de componisten het dirigeeren opvatten, heb ik allengs de conclusie getrokken dat hun methode door hen gewenscht wordt, dat zij haar zouden eischen wanneer zij konden, en dat zij haar terecht wenschen, wijl hun dirigeeren zonder pantomine voldoende doeltreffend is en vèrreweg het meest bevorderlijk voor een juiste weergave en een ongestoorde ontvangenis der muziek.

Onder alle hedendaagsche dirigenten die niet componeeren, of die het componeeren lieten varen, houdt Bruno Walter zich het strengst aan de norm welke unaniem door de componisten gesteld wordt. Hij is nooit de Solist, naar wien de aandacht convergeert, rondom wien de klank zich concentreert. Hij is nooit de mimicus, die meent den zin der muziek te moeten verduidelijken, te verlevendigen, aan 't verstand te brengen door toevoeging van een gebarenspel dat dikwijls dubieus schijnt, dat een symphonie nimmer vraagt, en dat vloekt met haar essens van gestaltelooze energie.

Te midden eener reeds meer dan vijf en twintig jaar oude mode van opzichtige gesticulatie, van sierlijke of potsierlijke hansworsterij, welke bestudeerd wordt voor een spiegel en terwijl een gramophoon de compositie afdraait, welke desnoods kan passen bij de muziek, doch welke aan de muziek eigendunkelijk wordt toegevoegd, waardoor de klinkende materie zelve echter zelden of nooit beïnvloed wordt, te midden van dat algemeene, ijdele, overbodige, dikwijls paskwillige vertoon bleef Bruno Walter de sobere, de zuivere, de zaakkundige, en de magistrale Tacticus.

Weliswaar heb ik Strauss de Jupiter-symphonie van Mozart zien dirigeeren met tienmaal minder gebaar en toch mededeelzamer, overtuigender, zegevierender dan ik haar nu hoorde onder Walter. Maar als Walters overdadige activiteit hier den geluidsstroom bezwaarde en belemmerde, zij kwam ten minste voort uit het rhythme en de melodie van Mozart. En mij dunkt dat Diepenbrock, die met zoo geraffineerd gevoel en intellect den cadans eener zingende phrase wist te beluisteren en wist te regelen, tevreden zou zijn geweest over de intonaties en de accenten welke Bruno Walter legde in zijn Lied der Spinnerin en Der Abend.

Ik houd deze kleine dingen voor ware meesterstukjes, onovertrefbaar van vorm en van expressie. Ik daag iedereen uit om mij in de heele buitenlandsche muziek twee liederen aan te wijzen, welke tot in hun geringste details even gaaf of gaver, met even simpele, even wonderlijke tonen, een zeer edele opwelling gerealiseerd hebben van het menschelijk gemoed. Deze liederen werden niet uitgevoerd sinds 1910 en men kan naar deze verwaarloozing de zorgzaamheid waardeeren welke de leiders onzer muziek besteed hebben aan onze nationale schatten. Bruno Walter kende ze dus niet. Nog minder dan ik. Toevallig, en zonder dat hij het vermoeden kon, zag ik Walter met deze liederen bezig op een repetitie van het orchest. Dat is de beste gelegenheid om snel en accuraat de muzikale intelligentie te kennen van een dirigent. Uit de wijze waarop hij zich het probleem stelt. Uit wat hij zoekt en vinden wil in de noten eener partituur. Uit de wijze waarop hij het gevondene verwerkelijkt in het orchest-spel. Ik werd getroffen door Walter. Ik werd verrukt door Walter. Zonder dat hij erop verdacht was kon ik mij vergewissen welk een eminent musicus hij is. Hoe direct en instinctief hij deze noten-teekens, voor hem vreemd, gelezen en begrepen had in hun wezen, in hun uitdrukking. Onze journalisten hebben dit niet vermeldenswaardig geacht. Ik wel. Sommigen hebben in hun beschouwingen over Walter den naam Diepenbrock niet eens geciteerd. Het is een zonderlinge manier om van het goede dat wij bezitten of verkrijgen te getuigen. Het zal een juister inzicht bewijzen in de behartiging onzer muziek wanneer deze negatieve houding verandert. En spoedig, hoop ik.

In de Vierde van Mahler riep Bruno Walter vele vroegere herinneringen op. Ik dacht aan de verzen van Baudelaire: Nous avons dit souvent d'impérissables choses...... Je sais l'art d'évoquer les minutes heureuses...... Bruno Walter verstaat de kunst om gelukkige minuten levend te herroepen uit den vervliegenden tijd.

Een pianiste

Geen enkele kracht in ons wereld-deel heeft stilgestaan en allen hebben zich geuit in hare opperste macht. Even vóór en tijdens de vernietiging van half Europa, voltooide zich in Parijs het wonder, dat twee jonge armen en handen reeds zijn tot een mirakel van de zuiverste, sereenste, onberispelijkste, schijnbaar bovenmenschelijke mechaniek, toegepast op de toetsen van een klavier, en aangewend als middel tot muziek, als middel tot betoovering, bedwelming, extase, verhonderdvoudigend leven.

Monique de la Bruchollerie is niet enkel een mechaniek van de uiterste precisie. Zij is ook de muziek welke zij speelt. Om haar techniek te verwerven heeft zij duizenden uren moeten studeeren, en na alle maanden, jaren van harde, dorre, koppige oefening staat zij nog even nieuw, even ongerept en even aangegrepen tegenover de compositie als de componist zelf in de oogenblikken dat zij hem bevloog, dat hij haar najoeg. En zeer eenvoudig. Alsof 't niet anders zou kunnen.

Het is buitensporig zeldzaam dat een volkomen beheersching der materie nauwkeurig en ononderbroken correspondeert met een directe, juiste, voortdurende en volledige aanvoeling der geschreven teekens, met een bijna letterlijke, onophoudelijke vereenzelviging tusschen den meester die de teekens noteerde en zijn tolk. Zooals deze pianiste Chopin speelt hoort men het eens, misschien twee keer in een kwart eeuw.

Ik hoop, dat Monique de la Bruchollerie ook in den roem welke haar wacht, de levenwekkende vonk die zij in zich draagt zal behouden. Haar eerste concert te Amsterdam, voor den Kunstkring, zonder orchestralen achtergrond, geheel alleen aan een piano op een open podium in een groote zaal zonder eenige suggestie van decor, is een moment geweest van de hoogste civilisatie. En haar altijd mogelijke lente.

Quartet van Hindemith

Na het Amsterdamsche Strijkkwartet van Nap de Klijn, Dick Vos, Paul Godwin en Maurits Frank, een uur te hebben hooren musiceeren, zonder een zweem of een spoor van die benauwende, vervelende, aftandsche, ontzenuwde en ontzenuwende bedruktheid, morose zwartgalligheid, welke de meeste beroemde en niet beroemde vertolkers van muziek met zich sleepen als een looden mantel uit den zooveelsten cirkel der hel, - na deze vier mannen te hebben hooren spelen, werkelijk spelen, niet enkel als zeer uitstekende vaklieden, als een evenwichtig, zeer mooi geordend ensemble, maar ook met een frissche, jonge, sterke, en uitmuntend beheerschte, harmonische vitaliteit, stel ik dit Amsterdamsche viertal zonder aarzelen op gelijke hoogte in mijn bewondering als alle buitenlandsche quartetten die ik ken. Ik zou het zelfs hooger plaatsen wanneer de sonoriteit der eerste viool een tikje milder, weeker was, de klank der violoncel daarentegen een greintje solider, penetranter, en dit, dunkt me, deze laatste mise au point, kan met een beetje moeite verwezenlijkt worden.

Het Vijfde Quartet van Paul Hindemith, dat als première kwam, dateert uit 1943. Het geeft in zijn kalme en in zijn onstuimige tempo's altijd zeer actieve muziek. Maar deze activiteit is louter bewust gedacht, gewild van oorsprong, louter materieel en formalistisch van uitdrukking. Een activiteit welke door de hersenen gedirigeerd wordt, uiterst zelden gedreven door het diepste instinct. Technisch gaat het niet veel verder dan de eerste Schönberg. Van een fonkelnieuwe visie, gelijk in de quartetten van Debussy en Ravel, op andere mogelijkheden met vier strijk-instrumenten, is bij Hindemith geen sprake. Slechts voor een korten duur zag ik een waarlijk actieve psyche ingrijpen en even domineeren. Dit gebeurde bij de prachtig polyphone en meesterlijk dissoneerende passage waarin het gefugeerde slot-deel culmineert, vóór den inzet der verrassende, glimmerende pizzicato's waarmee het eindigt. Hier was Hindemith zichzelf; tegelijk boven en buiten zichzelf. Zoo had ik zijn geheele werk verlangd.

Manuel de Falla

In de kringen der Russische Balletten en de Revue Musicale, waar de muzikale toekomst fermenteerde, in de caleidoscopische kijkers van Serge de Diaghilev en Henry Prunières, die zich slechts te verroeren hadden om een onbekend genie te vinden in hun perspectief, was Manuel de Falla omstreeks 1920 een der componisten op wie zij rekenden, omdat ontdekkingen de reden vormden van hun bestaan. Tijdens die van allerlei jeugd en vertrouwen radieerende, exalteerende jaren of vlak ervoor, schreef hij El Amor Brujo, de Liefde Toovenaar, El Sombrero de Tres Picos, of Le Tricorne, Les Nuits dans les jardins d'Espagne, en El Retablo de Maese Pedro, zijn laatste groote, tegelijk boeiende, tegelijk ontgoochelende noviteit. Daarmee had hij den toer gedaan rondom zijn persoon, en van de verwachtingen welke zijn eerste creatieve periode wekte, is niet het twintigste part vervuld, hoewel hij in deze week na zijn sterven zeventig jaar zou worden.

Te Parijs wonend tot den oorlog van 1914, en er teruggekeerd toen Parijs hem weer bewoonbaar scheen, was hij bevriend met Debussy, Paul Dukas, Strawinsky en Ravel. Zijn innerlijk spectrum was gestreept met de kleuren zijner vrienden. Hij had dat klavier zijner trillingen waarschijnlijk wel gaarne uitgebreid en voltooid met een individueelen, origineelen toets. Maar een Spanjaard die zijn innerlijk wezen construeert op de Andaloesiaansche, de Castilliaansche, of een andere Spaansche folklore, zal nimmer geraken tot een eigen melodie, een eigen rythme, een eigen verklanking van het leven. De Spaansche folklore is te gekluisterd in enkele typische formules, onwrikbaar als de tralies van een kerker, om lucht, licht en ruimte te laten voor de vrije evolutie van een componeerend mensch.

Het was echter misschien niet alleen zijn aangeboren, onontkomenlijke folklore, waarin De Falla doodliep, het was ook het moordend klimaat van 1920 tot 1939 dat hem langzaam verstikte, evenals zoovele anderen, die niet de kracht of den moed vonden om er zich aan te ontrukken. Het Spaansche fascisme, dat dichters fusilleerde, dreef hem naar Zuid-Amerika. Gruwelen, angsten of leed kunnen wellicht zoodanig de ziel en haar herinnering ontzinnen dat geen muziek nog denkbaar is. Want De Falla was even sensitief als buitengemeen intelligent. Zelden waardeerde ik ergens een zoo fijn gesculpteerd, geciseleerd hoofd als het zijne. Geen ras. Neen. Beter. Het geduldige, vernuftige, perfecte werk van eeuwen, generaties, en rassen. In dat mooi belijnde hoofd condenseerden zich enkele liederen, enkele orchestrale fantasieën, en enkele echo's der nachten in de tuinen van Spanje, welke nog lang zullen voortzingen. Niet genoeg om hem onvergankelijk te maken. Doch genoeg om van hem te houden, om hem af en toe met dankbare sympathie te herdenken.