Battista Guarini's 'Il pastor fido' in de Nederlandse dramatische literatuur

[p. 252]

Hoofdstuk III
Het ‘Spel van Amaril’
1628 of eerder

‘Weinig steden in onze lage landen kunnen [...] bogen op een letterkundige bedrijvigheid als die in de keizerlijke stad Antwerpen, vooral in de jaren 1615-1635’. Dat is de conclusie waartoe de auteur van een Geschiedenis van de Antwerpse Rederijkerskamers in de jaren 1585-1635¹ komt. Bij die bedrijvigheid zijn actief betrokken: De Goudbloem, ‘de kamer van de aristocratie’, D'Olyftack, ‘de kamer van de neringdoende stedelingen’ en de Violieren, ‘niet enkel de artistenkamer [de rederijkersafdeling van de St. Lucasgilde] [...] doch ook die van de welstellende intellectuelen der stad’².

Nu blijkt uit de ‘Rekeningen van de Dekens van de Ste Lucas Gulde, beginnende September 1610’, dat tussen september 1628 en september 1629 op de comparitiedagen van de Violieren een spel van Amaril is opgevoerd³. Wat dit spel behelsde en wie er de auteur van is, wordt niet vermeld. Het lijkt mij niet onwaarschijnlijk dat dit spel van Amaril een PF-vertaling of -bewerking is geweest en dat de auteur ervan Sebastian Vrancx was. De overwegingen, die mij tot deze veronderstelling hebben gebracht, laat ik hieronder volgen.

Eén van de actiefste en bekendste leden der Violieren is Sebastian Vrancx (1573-1647) geweest. Deze schilder-schrijver verbleef waarschijnlijk omstreeks 1595 in Italië⁴. Van de reeks literaire werken die

1 Keersmaekers, A.A., Geschiedenis van de Antwerpse Rederijkerskamers in de jaren 1585-1635 (Aalst, 1952) [een overdruk van de gelijknamige studie in Bijdragen tot de Geschiedenis bijzonderlijk van het oud hertogdom Brabant, Reeks III, Jaar IV, nrs. 3 en 4, Antwerpen-Gent 1952, blz. 123-156 en 187-227], blz. 74. In het vervolg duid ik dit werk aan als: Keersmaekers, Geschiedenis.

2 Keersmaekers, Geschiedenis, blz. 7-8.

3 Keersmaekers, Geschiedenis, blz. 62.

4 Delen, A.J.J., Beschrijvende Catalogus (van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen), I, Oude Meesters. Antwerpen, 1948, blz. 271.
Verdere biografische bijzonderheden geven: Branden, F. Jos. vanden, Geschiedenis der Antwerpsche Schilderschool, Antwerpen, 1883, blz. 470-473, en: Keersmaekers, A.A., De dichter Guilliam van Nieuwelandt en de Senecaans- -classieke tragedie in de Zuidelijke Nederlanden, Bijdrage tot de studie van de Zuidnederlandse literatuur der zeventiende eeuw. Gent, 1957, blz. 65-66. Naar dit werk van Keersmaekers verwijs ik in het vervolg met: Keersmaekers, Guilliam van Nieuwelandt.

[p. 253]

hij schreef⁵ - waarvan wij helaas nog slechts de titels kennen - trekken onze bijzondere aandacht: Herderse gelogie [= jalouzie] comedie pastorael, Aminto en Silvia tragie-comedie pastorael, en Satirs Vergelding comedie pastorael. Uit deze titels blijkt dat Vrancx pastorale dramatiek schreef, en dus voor pastorale drama's belangstelling moet hebben gehad. Men heeft verondersteld dat het spel van Amintia, in 1623 op de feestdag van de Violieren (18 oktober) gespeeld, Vrancx' Aminto en Silvia was⁶. Het lijkt niet onmogelijk dat dit spel een bewerking of vertaling van Tasso's Aminta⁷, of van een op dit spel geïnspireerd stuk is geweest. Hoe dit ook zij, het is in ieder geval waarschijnlijk dat Vrancx tijdens zijn verblijf in Italië Guarini's PF heeft leren kennen. Omstreeks 1595 verscheen daar immers herdruk op herdruk van dit spel, en de faam ervan verbreidde zich in die jaren snel, zowel in Italië als in heel West-Europa.

In het tweede en derde decennium van de 17e eeuw werd in Antwerpen het pastoraal toneel druk beoefend. Niet alleen de zojuist besproken Vrancx, maar ook de facteur van D'Olyftack, Joan Yzermans (1590-1631) schreef - helaas eveneens verloren gegane - pastorale drama's⁸. Van een drietal kennen we de namen: Pastorale van Euresteus, Pastorale van Grisella en Pan en Syringa; in 1628 werden liedjes daaruit in een bloemlezing uit zijn werk opgenomen.⁹. Het is

5 De reeks van Vrancx' dramatische werken vindt men o.a. in: Frederiks, J.G., en F. Jos. vanden Branden, Biographisch Woordenboek der Noord- en Zuid-Nederlandsche Letterkunde, tweede omgewerkte druk. Amsterdam, (1888), blz. 853.

6 Deze veronderstelling, overigens ‘zonder enig doorslaand bewijs’, wordt geopperd door Keersmaekers, Geschiedenis, noot 277 op blz. 56.

7 Zou deze veronderstelling juist zijn, dan is tevens het raadsel opgelost waarvoor Egidio Menagio ons stelt. Deze publiceerde in 1655 Aminta, Favola Boscareccia di Torquato Tasso con le annotazioni d'Egidio Menagio Accademico della Crusca, In Parigi, Presso Agostino CURBE, nella galeria del Palazzo all' insegna della Palma. In zijn Prefatione schrijft de geleerde annotator dat er van de Aminta een vertaling ‘nella Fiaminga’ bestaat. Voor zover ik weet, is deze tot nu toe niet geïdentificeerd. Ik ben geneigd te veronderstellen dat Menagio (= Gilles Ménage, 1613-1692) op dit werk van Vrancx duidt.

8 De gegevens over Yzermans vond ik in: Winkel, J. te, De Ontwikkelingsgang der Nederlandsche Letterkunde, tweede druk, IV. Haarlem, 1924, blz. 58-59; Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden V (De letterkunde van Renaissance en Barok II), 's-Hertogenbosch, (1952), blz. 401; Keersmaekers, Geschiedenis, blz. 60; Keersmaekers, Guilliam van Nieuwelandt, blz. 60-61 en 240-244; en Frederiks-Vanden Branden, Biographisch Woordenboek der Noord- en Zuid-Nederlandse Letterkunde², blz. 385.

9 Deze bloemlezing bestaat uit 3 delen: Trivmphvs Cvpidinis, Encomivm Matrimonii en Nederlantsche Poëmata, en verscheen te Antwerpen in 1628. De liedjes vindt men in het eerste deel ervan. Aldus Keersmaekers, Guilliam van Nieuwelandt, blz. 241 (met noot 31 aldaar) -244 en blz. 60; cfr. E. Rombauts in Geschiedenis van de Letterkunde der Nederlanden V, blz. 401. De mededeling van F.A. Snellaert in Het Vlaemsch Tooneel in de XVIIe eeuw (Belgisch Museum IX (1845), blz. 291) dat het eerste deel van de bewuste bloemlezing Encomium Matrimonii heet en het titelblad ervan het jaartal 1626 draagt, blijkt onjuist te zijn.

[p. 254]

niet onwaarschijnlijk dat het laatstgenoemde spel in 1619 zesmaal is opgevoerd¹⁰. En vermoedelijk in 1620 wordt ‘wellicht een nieuwe pastorale’ van Yzermans ten toneele gebracht¹¹.

Hoe vaag een en ander ook geformuleerd is, men mag als vaststaand aannemen dat er in de jaren van grote letterkundige bedrijvigheid in Antwerpen (dus in het tijdperk 1615-1635) daar óók voor pastorale spelen belangstelling bestond, en dat minstens één van de auteurs ervan, Vrancx, Tasso's en Guarini's spelen in Italië kan hebben leren kennen.

Daarom lijkt het mij niet onwaarschijnlijk dat het spel van Amaril uit de jaren 1628-1629 een Antwerpse bewerking of vertaling is geweest van Guarini's PF, het stuk waarin Amarilli zo'n glansrol speelt. Als auteur komt Sebastian Vrancx, lid van de kamer waarvoor het spel gespeeld werd, het meest in aanmerking. Gedurende zijn verblijf in Italië kan hij gemakkelijk het Italiaans voldoende hebben leren beheersen om uit die taal spelen in het Nederlands over te zetten of te bewerken. Of - zo deze veronderstelling omtrent 's mans kennis van het Italiaans te boud is - hij kan, nadat zijn belangstelling voor de PF gewekt was, een Franstalige PF vertaald of bewerkt hebben¹². Zijn auteurschap van het spel Aminto en Silvia, dat misschien zeer nauwe connecties had met het onmiddellijke voorbeeld van de PF, Tasso's Aminta, lijkt de hypothese te ondersteunen, dat hij ook het spel van Amaril heeft geschreven.

Op grond van deze gegevens heb ik gemeend dat er voldoende aanwijzingen zijn om het spel van Amaril bij mijn bespreking van de bewerkingen en vertalingen van de PF niet onvermeld te laten.

10 Keersmaekers, Geschiedenis, blz. 45.

11 ‘op de eigen feestdag’ van D'Olyftack, aldus Keersmaekers, Geschiedenis, blz. 47. De gissing, dat het een pastoraal stuk was, wordt verantwoord in noot 220 aldaar. Dat de opvoering in 1620 plaatsvond, meen ik te mogen opmaken uit de chronologische volgorde van behandeling die Keersmaekers aanhoudt.

12 Keersmaekers, Guilliam van Nieuwelandt, blz. 66, vermoedt immers, op grond van titels (van Vrancx' werken) als Rosette en Granpeer en Pyaf, alsmede van ‘enkele benamingen’ (genre-aanduidingen) dat Vrancx uit het Frans heeft vertaald. In de jaren '28-'29 van de XVIIe eeuw bestonden er tenminste twee Franse PF's, die van Brisset (1593, herhaaldelijk herdrukt) en die van Giraud (1623): zie blz. 115-117.