Tafereel van de belacchende werelt

[p. 845]

Hoofdstuk 2
Burchoorns literaire productie in het licht van Van de Vennes werk

Kom/ wilt Vennens-Hooft bewinden

Met een groene Lauwer-Tack; (...)

Roem dan desen Harssen-Koker/

Die u met de sinnen voedt!

Roem dan desen Tonge-slijper/

Ginds en weer/ soo nu/ als dan.

Roem dan desen Neuse-nijper.
Roem dan desen Woorden-grijper.

Roem dan desen Bagger-man/

Die soo geestigh trecken kan!¹

Met deze woorden drukt Isaac Burchoorn in het voorwerk tot de Sinne-Vonck zijn waardering uit voor de poëtische kwaliteiten van 'den Wonderlijcken Ziel-door-ploegenden Poëet ende Schilder A: vande Venne', of, zoals hij hem in het Wys-mal noemt, de 'Geest-rijcken, soet-vloeyenden, deftigen Schilder ende Poëet'. Burchoorns hooggestemde lofdichten mag men niet zomaar afdoen als de gebruikelijke, vrijblijvende, amicale (en vaak mercantiel bedoelde) geste van een uitgever. Veeleer zijn ze het eerbetoon vanwege een uitgever-literator wiens fonds en eigen letterkundige prestaties in belangrijke mate door het oeuvre van de Haagse schilder-dichter werden beïnvloed.

1 Van de Venne 1634a, 15.

§1. Invloed van Van de Vennes werk op de ontspanningsliteratuur uit Burchoorns fonds

Een belangrijk aandeel in het Burchoorn-fonds² bestaat uit edities van bundeltjes die onmiskenbaar tot de populaire, vermakelijke ontspannings-literatuur behoren. Zij dienen zich expliciet aan als bijzonder genoeglijk en recreatief om lezen en maken bij voorkeur gebruik van stoffen die reeds

2 Het is hier niet de bedoeling een volledige reconstructie van het Burchoorn-fonds te brengen. Aanzetten daartoe vindt men in Kossmann 1937 en Briels 1974, een meer systematische maar onvolledige poging werd ondernomen in Olijkan 1978. Deze paragraaf zal vooral de nadruk leggen op Burchoorns uitgaven van vermakelijke ontspanningsliteratuur. Precies deze literatuur heeft een belangrijke rol gespeeld in Van de Vennes oeuvre, en meer bepaald in zijn Belacchende Werelt terwijl ook de Belacchende Werelt in dit opzicht stof heeft geleverd voor sommige publicaties door Burchoorn.

[p. 846]

vele decennia lang cultureel gemeengoed waren geworden en die via goedkopere edities circuleerden. Voor zijn Belacchende Werelt (met zijn bewerking van het spinrokkenevangelie en van stukken uit Der Fielen Vocabulaer) had Van de Venne zich van dergelijke uitgaven bediend.

In 1634 publiceert Burchoorn 't Vermaeckelick Proces Van drie Edel-lieden. Het is een opmerkelijk verhaal waarin n.a.v. een erfenis drie broers met een veelbesproken levenswandel zichzelf in een gunstig daglicht trachten te stellen¹. Op het titelblad wordt het werkje aangekondigd als 'Seer treffelyck ende vermakelyck om lesen'. Waar Burchoorn de tekst voor dit boekje vandaan heeft gehaald, is niet duidelijk. Vast staat wel dat het een Nederlandse bewerking betreft die in laatste instantie op een Latijnse tekst uit het einde van de vijftiende eeuw teruggaat². Eveneens in 1634 verschijnt te Amsterdam - dit blijkt althans uit het anonieme voorwoord - een andere en lichtjes gewijzigde editie van Burchoorns Proces³. De tekst gaat terug op Burchoorns uitgave. Anders dan bij Burchoorn evenwel worden de vindplaatsen van de Latijnse citaten weggelaten en worden de Latijnse teksten telkens van een berijmde Nederlandse vertaling voorzien. Het Amsterdamse boekje bevat - en dit is toch wel opmerkelijk - een 'Klinckert' van Nootmans. Hierin vraagt de dichter uitdrukkelijk om dank voor 'den Drucker diet sticht'lijck u verthoont'. Wellicht had Nootmans Burchoorns tekst - al dan niet buiten diens weten om - aan een Amsterdamse drukker-uitgever doorgespeeld. In zijn voorwoord heeft deze uitgever het in elk geval over 'dit boeck' dat hem 'over een wijle tijts ter hande gecomen' was. Gezien Burchoorns relatie met Nootmans wekt de handelwijze van deze laatste wel enige bevreemding. Tenzij we hier te maken hebben met een piraatuitgave die door Burchoorn zelf werd opgezet en waarmee de Haagse drukker de Amsterdamse markt als afzetgebied opende? In 1640 verschijnt bij Burchoorn een nieuwe editie van het Proces⁴. De bundel is nu zowel aan de Haagse editie als aan de Amsterdamse uitgave schatplichtig. De vindplaatsen staan er opnieuw, het Amsterdamse voorwoord wordt integraal overgenomen. Het principe van de berijmde vertalingen - zij het in een nieuwe versie - blijft gehandhaafd. Het bundeltje wordt daarnaast uitgebreid met 'verscheyde Verssen' van Burchoorns hand en 'een Oordeels-bedencken'⁵. De uitgave vond bijval. In 1658 werd Burchoorns uitgave verbrabantst en te Brussel gepubliceerd door Jan Mommaert⁶.

1 Vgl. over dit bundeltje: Olijkan 1978, 17-9. Vgl. ook Sabbe 1926 en Kruyskamp 1978.

2 M.n. de Declamatio ebriosi, scortatoris, aleatoris de vitiositate disceptantium van Philippus Beroaldus (Proces 1926 en Kruyskamp 1949-51, 306).

3 Proces 1634b.

4 Proces 1640.

5 Proces 1640, 3-4 en 63-3.

6 Proces 1926. Sabbe 1928c vermeldt nog een latere Amsterdamse uitgave (gebaseerd op Proces 1634b) uit 1738. De voornaamste studies over de verschillende edities van het Proces vindt men bij Sabbe 1926, 1928b en 1928c, Kruyskamp 1949-51 en 1949-51b en Olijkan 1978, 17-9.

[p. 847]

In 1641 publiceerde Burchoorn Een Staeltjen van d'andere VVerelt, een verzameling van 'vele (soo oude/ als nieuwe) bedenckelijcke Voor-beeldsels' waarbij Burchoorn als compilator van de verschillende 'waerachtighe Exempelen, ende notabele Historien' optrad¹. Even 'Vermakelijck ende gheneughlijck om lesen' waren de twee burleske prozaverhalen uit Den Verkeerden Hemel, bij Burchoorn 'Gedruckt tot voordeel van de Goede, ende nadeel vande Quade, in't Jaer van de Rekeninge der Maenden'². Beide verhalen zijn ontleend aan Quevedo's Sueno³. In het eerste - een bewerking van Quevedo's El Alguacil endemoniado - hoort de verteller samen met een aantal monniken de woorden van een door de duivel bezeten deurwaarder aan en verneemt diens gerechtvaardigde kritiek op allerlei misstanden in de wereld (p.3-20). Het tweede verhaal brengt 'een vreemt Visioen vande Werelt in sijn binnenste'. Het is een bewerking van Quevedo's El mundo por de dentro. Onder de hoede van een armoedig gekleed maar 'deftigh oudt Man', die uiteindelijk 'de Ontdecker ende Openbaerder des Bedrogs in alle dingen des Werelts' blijkt te zijn, krijgt de verteller aan de hand van een aantal voorvallen inzicht in de 'Hypocrisye ofte Geveynstheydt' van de wereld (p.21-40)⁴. Aan beide prozaverhalen - en daar ook duidelijk van orderscheiden - werden nog drie teksten toegevoegd⁵. 'De vragende Klaes en d'antvvoordende Ian, aengaende de listighe Bedriegeryen der verscheyde Bedelaren, welcke haer selven soo in Hollandt, Brabant, als in Duytslandt zijn onthoudende' (p.41-6) is een selectie uit en een bewerking van de in de Belacchende Werelt opgenomen lijst van verschillen-

1 Staeltjen 1641, fol.C2v^o. Over deze bundel: Olijkan 1978, 41-3.

2 Dat dit werkje inderdaad door Burchoorn werd gepubliceerd, blijkt o.m. uit het feit dat het vignet op de titelpagina ook voor Burchoorns Een Staeltjen van d'andere VVerelt werd gebruikt. Bovendien werd Den Verkeerden Hemel ook opgenomen en aangevuld met een gedicht van Burchoorn in De Vermakelijckheyt selfs (waarover verder meer). Zie over Den Verkeerden Hemel Olijkan 1978, 37-41.

3 Met dank aan E.K. Grootes. Over de Nederlandse Quevedo-vertalingen, zie J.A. van Praag, 'Een Hollandsch epigoon van Quevedo: Salomon van Rusting'. In Neophilologus 23 (1938), 394-401.

4 De inhoud van beide verhalen wordt ook weergegeven in Olijkan 1978, 37-41.

5 In de Leidse universiteitsbibliotheek wordt een exemplaar van Den Verkeerden Hemel bewaard waarin de drie teksten niet aanwezig zijn (signatuur: 1147 A 42). Een exemplaar met de prozaverhalen én de drie teksten wordt bewaard in de Amsterdamse universiteitsbibliotheek (signatuur: 2397 G 30). Dat het in de Leidse bundel wellicht om een defect exemplaar gaat en dat het bijgevolg ook nooit de bedoeling zou zijn geweest om Den Verkeerden Hemel in deze (beperkte) vorm aan te bieden, blijkt niet zozeer uit de overkoepelende paginering (van de twee prozaverhalen én de drie toegevoegde teksten) en de katernsignaturen (de prozaverhalen: A2r^o-[E4]v^o; de daaropvolgende teksten: Fr^o-[F4]r^o), maar vooral uit de toevoeging onderaan p.40 ('Eynde vanden Verkeerden Hemel') die zowel in het Amsterdamse als het Leidse exemplaar terug te vinden is: een dergelijke toevoeging heeft slechts zin wanneer de drukker de voorgaande tekst duidelijk van een daaropvolgende tekst (of teksten) wil onderscheiden. Deze conclusie houdt ook in dat p.41-7 steeds bij Den Verkeerden Hemel hebben behoord en dus niet bij de samenstelling van De Vermakelijckheyt selfs (waarin o.m. Den Verkeerden Hemel in zijn geheel werd opgenomen; cf. infra) werden toegevoegd.

[p. 848]

de soorten bedelaars¹. De daaropvolgende tekst, 'De rechte vvegh nae 'tGast-huys' (p.46), blijkt eveneens een bewerkte versie van een passage uit de Belacchende Werelt (m.n. van de gasthuistekst aldaar) te zijn². De derde en laatste tekst presenteert het als afsluitend gedicht bedoelde ''tBeklagh der Loshoofdige Poëten in den Af-grondt der Hellen' (p.47) en is ondertekend met de initialen van Isaac Burchoorn, de vermoedelijke bewerker van de voorgaande teksten³.

Later wordt Den Verkeerden Hemel in zijn geheel - het gaat om hetzelfde zetsel - opgenomen in de verzamelbundel De Vermakelyckheyt selfs, ofte Alle-mans Gadingh. De bundel verscheen eveneens, zij het zonder naam van auteur, drukker of uitgever, bij Burchoorn. Tot de 'Genoeghelijckheden' 'Gedruckt voor alle de gene die liever lacchen dan schreyen' behoren - naast de teksten uit Den Verkeerden Hemel - 'Een t'Samen-spraeck van de Bonet ende het Hooft', een spotmandement 'Van den Abt van Suyp-op, Heere tot Kannenburgh' en een beschrijving van 'Het Leven van Sinte Reyn-uyt, ende sijn Pelgrimagie naer Sinte Heb-niet'⁴. Beide laatste stukken, 'seer aerdigh en kluchtigh voor-gestelt', heeft Burchoorn ontleend aan een editie van de Veelderhande geneuchlijcke Dichten⁵.

Een ander werkje uit het Burchoorn-fonds dat hier nog moet worden vermeld, is het in 1637 verschenen Den Nieuvven Okus Bokus/ Ofte den Wonderlijcken Sack der Konsten, een bundeltje vol met pseudo-wijsheden en remedies, 'Seer vermakelijck ende genoeghelijck om lesen'. Hoewel de opgenomen 'aerdige Inventien' volgens de titelpagina 'noyt voor desen gedruckt zijn', betreft het hier een heruitgave van één van de vele edities van Den Sack der Konsten waarvan de oudste Nederlandse uitgave dateert van 1528. De geboden remedies hebben betrekking op de meest uiteenlopende zaken en weten b.v. raad 'Om Luysen te vangen', 'Om hayr te verdrijven', om te 'maecken dat sy al sonder hooft schijnen die in u Kamer zijn' of'Om te proeven of een Meysken maegt is of niet'. Wellicht speelde Burchoorn reeds langer met de idee om het volksboek opnieuw uit te geven of werd hij door Van de Venne op dit boekje attent gemaakt. In zijn bewerking van het

1 Op zijn beurt is de tekst uit de Belacchende Werelt een adaptatie van deel twee en drie uit Der Fielen (...) Vocabulaer. Zie verder over Burchoorns bewerking van Van de Vennes tekst dl.III, B, hoofdstuk 5, §2, 2, b.

2 Zie verder over deze bewerking dl.III, B, hoofdstuk 5, §2, 2, c.

3 Cf. dl.III, B, hoofdstuk 5, §2, 2, b en c.

4 De Vermakelyckheyt selfs s.a., fol.§§§§§r^o-[§§§§§5]v^o. De teksten werden geplaatst vóór de teksten uit Den Verkeerden Hemel. De aanduiding van de katernsignatuur (met '§§§§§') lijkt erop te wijzen dat deze katern later aan de teksten uit Den Verkeerden Hemel werd toegevoegd (de katernsignaturen aldaar zijn A t.e.m. F).

5 Vgl. 'Van den Abt van Suyp-op, Heere tot Kannenburgh, & c.' (De Vermakelijckheyt selfs s.a., fol.§§§§§2 v^o-§§§§§3 v^o) met 'Vanden Abt van Amfra/ Heer tot Kannen-burgh. Een ghenoeghlijck Ghedicht' (Veelderhande 1899, 168-73) en 'Het Leven van Sinte Reyn-uyt, ende sijn Pelgrimagie naer Sinte Heb-niet' (De Vermakelijckheyt selfs s.a., fol.§§§§§3 v^o-[§§§§§4] v^o) met 'Het wonderlijcke leuen van sinte Reyn-uyt de welcke een Patroon is van alle Deur-brengers' (Veelderhande 1899, 110-5).

[p. 849]

spinrokkenevangelie uit de Belacchende Werelt laste Van de Venne althans een nummer in dat direct aan een latere editie van Den Sack der Konsten was ontleend en dat ook voorkomt in Den Nieuvven Okus Bokus¹.

1 Bedoeld wordt r.1996-2001 uit Van de Vennes bewerking van het spinrokkenevangelie (vgl. met Den nieuvven Okus Bokus 1637, [†4]v^o). De tekst komt ook voor in een laat-zestiende-eeuwse editie van Den Sack der Consten (cf. Den Sack der Consten s.a., 62). Zie hierover verder, dl.III, B, hoofdstuk 5, §2, 1, b.

§2. In het spoor van Van de Venne: het boertig-komisch werk van Isaac Burchoorn

1. De Swarten Dvyvel en de VVitten Engel

Ongeveer gelijktijdig met het Tafereel van de Belacchende Werelt verscheen in 1635 Burchoorns Swarten Dvyvel². Deze opmerkelijke bundel van achtenveertig pagina's presenteert zich in menig opzicht op dezelfde wijze als de Belacchende Werelt. Ook nu gaat het om de aaneenrijging van een reeks boertige en kluchtige tafereeltjes die stuk voor stuk negatieve didactische exempla vormen. Ze demonstreren b.v. - het wordt in de marge expliciet aangeduid - de 'Onversadelijcke Gelt-gierigheyt', de 'Al te begeerighe Eer-lust', de 'Over-vloedighe Hoof-aerdigheyt', de 'Vley-Tongighe Spraecksaemheyt' of de 'Leugen-achtighe Nijdigheyt'. In hun geheel kunnen ze onder de noemer van de 'bespottelijcke Grillen des VVerelts' die het gevolg zijn van 'de Gelt-gierigheyt (...) een Moeder van alle gebreken', worden gevat³. Net zoals in de Belacchende Werelt wordt de moraal voortdurend geëxpliciteerd, niet alleen door de gecursiveerde teksten in het eigenlijke tekstcorpus maar ook door de glossen die in de marge overvloedig aanwezig zijn en die op dezelfde wijze als in de Belacchende Werelt worden gepresenteerd (inclusief de kaderranden en de functionele afwisseling van het gebruikte lettertype). Anders dan bij Van de Venne evenwel, bestaan de glossen grotendeels uit Latijnse citaten en spreukachtige notities die slechts zeer uitzonderlijk op rijm zijn gebracht. Het taalspel dat bij Van de Venne zo evident aanwezig was, blijft in de Swarten Dvyvel haast volkomen achterwege.

Zelf had Van de Venne de ontwerptekening voor de illustratie op p.27 in deze bundel geleverd, terwijl ook de prent van de 'Sinnighe Slyper' uit het Sinne-mal opnieuw werd afgedrukt (p.11). De slijpersprent illustreert er de 'In-leydinge' die het overal gangbare principe 'Scheerje niet, soo hebje niet' aan de kaak steit en die het heeft over de talloze mensen die van de diensten van de slijper gebruik maken 'Om te scheeren, om te nijpen, // Om te vatten, om te grijpen, // Om te quetsen sonder bloen, // Om haer mooytjes voor te doen' (p.12).

2 Burchoorn 1635. Een teksteditie van deze bundel vindt men in Dengis 1988.

3 Burchoorn 1635, 13, 16, 17, 19 en 6.

[p. 850]

De prioriteit van Van de Vennes Belacchende Werelt t.o.v. de Swarten Dvyvel lijkt in het licht van het bovenstaande bijzonder aannemelijk, maar valt uiteindelijk niet te bewijzen. Vast staat wel dat de Belacchende Werelt al in 1634 reeds zo goed als klaar moet zijn geweest en dat een ontwerptekening voor één van de gravures zelfs op 1628 staat gedateerd¹. Bovendien heeft Burchoorn zich herhaaldelijk gemanifesteerd als poëtisch dilettant die graag van Van de Vennes oeuvre gebruik maakte². In zijn voorwoord tot het Bataviersche Mey-Spel noemt Burchoorn Van de Venne expliciet als één van de 'uyt-nemende, hoogh-muntende, bedenckelijcke, Ziel-treckende Poëtische Schrijvers' waardoor hij zich aan het dichten had gezet³. En in het voorwoord tot de Spiegel der Staten citeert Burchoorn met veel instemming uit de Belacchende Werelt⁴. Van de kant van Van de Venne zijn blijken van waardering van die aard niet bekend. Zijn lofdicht voor Burchoorns Spiegel der Staten was onmiskenbaar op uitnodiging van Burchoorn geschreven en in het drempeldicht voor Burchoorns Nieuwe Werelt vol Gecken (1641) noemt hij de dichter (overigens zonder enige denigrerende intentie) niet een poëet maar een 'Lief-hebber van de lof-waerde Rijmkunst'⁵.

In zijn 'Voor-reden' tot de Swarten Dvyvel had Burchoorn de publikatie van een vervolg op zijn bundel voor de zeer nabije toekomst aangekondigd: 'terwijle ick besigh zy met den VVitten Engel mede door den druck bekent te maken, om daer inne noch andere feylen bekent te maken'⁶. Het werk verschijnt datzelfde jaar nog onder de titel VVitten Engel, uyt-wijsende het Hoofsche Mom-Aensicht. Burchoorn heeft hierin 'in de plaetse van den Swarten Duyvel eenen Witten Engel voor-gestelt; mits dat (...) geen beter Naem en soude kunnen uyt-gekipt werden welcke soude passen voor de

1 De ontwerptekening voor de titelpagina is expliciet gedateerd op 1634 en refereert aan diverse illustraties uit de Belacchende Werelt (cf. dl.III, A, hoofdstuk 3, §2). Daarnaast staat op de ontwerptekening voor de gravure van p.69 naast Van de Vennes naam de datum 1628 (Royalton-Kisch 1988, 119, n.37).

2 Niet alleen in het voorwoord tot zijn Bataviersche Mey-Spel schrijft Burchoorn dat hij zich o.i.v. andere dichters aan het dichten heeft gezet. Ook in de 'Redens Aen-leydingh' uit de Nieuwe Werelt vol Gecken stelt hij dat hij tot dichten komt 'door't letterigh op-hitsen van verscheyde waerd-beroemde scherp-sinnige Geesten' (Burchoorn 1641, (*)2r^o).

3 'Mijne E.E. aengename Vrienden Sullen, volgens behoorlijcke eer-biedigheyt, gelieven in bedencken te nemen dat ick van tijdt tot tijdt by my selven innerlijck gevoele een op-getogen besigheyt, ende dat door de uyt-nemende, hoogh-muntende, bedenckelijcke, Ziel-treckende Poëtische Schrijvers, als daer zijn, te vveten: I. Cats, D. Heynsius, I. Vondelens, P. Hooft, S. Coster, C. Huygens, de Bruyn, I. Westerbaen, P. Nootman, A. vande Venne, Krul, I. Starter, G. Brederoo, A. Duyrkant, en Velden.' (Burchoorn 1632, 3).

4 'Ende wat het op-proncken van deselve aengaet/ daer soude den gheest-rijcken Werelt-Belagcher A. vande Venne dit Versjen teghen aen doen klincken: [+ citaat van v.6695-8 uit de Belacchende Werelt] Ende dan is het waerachtigh 'tgeen hy seyt inde Zeeusche Nachtegael: [+ citaat van v.284 uit de 'Zeeusche Mey-clacht' (Zeeusche Nachtegael 1982, 101)]' (Burchoorn 1637, 3).

5 Burchoorn 1637, 5 en 1641, 4.

6 Burchoorn 1635, 7.

[p. 851]

schijn-heylighe Pilaer-bijters, Kerckelijcke Eer-Dieven, ende andere Naevolghers van dien' (p.4). De bundel zelf voert opnieuw een aantal typen ten tonele die zich gedragen 'als of sy oprechte suyvere Dienaren Christi waren: haer selven ghemeenlijck ontrent de Predick-Stoel voeghende, ende ondertusschen zijn't ongeluckige Engelen des Duyvels' (p.4). Een enkele keer heeft Burchoorn een beeld rechtstreeks aan Van de Vennes oeuvre ontleend. Adriaens vreemde verhaal over de honden met de aaneengebonden staarten ligt aan de basis van Burchoorns vergelijking n.a.v. van enkele licht verleide en uiteindelijk bedrogen meisjes:

Siet! doe saten dese Maegden

Met een treurigh onderscheydt Daer malkanders noodt en klaegden

Hoe sy waren om-geleydt:

Doe was't met haer als de Honden

Dieder t'saem gestrengelt zijn,

En de staert aen staert gebonden

Met een touw of kennip-lijn.¹

Anders dan in de Swarten Dvyvel wordt de tekst van de VVitten Engel niet meer van moraliserende randnotities voorzien en ook het rijmschema verschilt². Tegelijk is het oorspronkelijke 4^o-formaat 8^o geworden. Een duidelijke reden voor deze wijziging - de mogelijkheid om glossen in de marge op te nemen valt nu ook weg - is niet meteen aanwijsbaar. Vast staat wel dat er in die jaren (en alleszins na de publikatie van de 4^o-editie van de Swarten Dvyvel) door Burchoorn een nieuwe ongedateerde uitgave van de Swarten Dvyvel werd uitgebracht in-8^o. Deze was wellicht bedoeld om samen met de VVitten Engel te worden aangeboden en ingebonden. De glossen in deze 8^o-editie werden dan ook weggelaten³.

Burchoorns beide bundels kenden succes. In 1658 werd de Swarten Dvyvel (naar de 4^o-editie uit 1635) samen met de VVitten Engel opnieuw in Den Haag bij Henricus Hondius uitgegeven. En zelf had Burchoorn reeds in 1641 een bewerking van beide werken gemaakt in zijn Nieuwe Werelt vol Gecken en de Nieuwe Werelt vol Schyn-wijsen.

1 Burchoorn 1635b, 19. Over dit verhaal bij Van de Venne zie dl.III, B, hoofdstuk 4, §5, 2.

2 I.p.v. de gepaarde rijmen uit de Swarten Dvyvel (en overigens ook uit de Belacchende Werelt) vindt men nu in de VVitten Engel uitsluitend omarmende rijmen.

3 Burchoorn s.a. Adriaen van de Venne was de inventor van de titelgravure. Dengis 1988 bracht een aantal sluitende argumenten naar voren om de 4^o-editie van de Swarten Dvyvel aan de ongedateerde druk te laten voorafgaan: de waarschuwing voor drukfeilen (Burchoorn 1635, 48) is kennelijk in de nieuwe editie overbodig geworden terwijl ook een aantal verschillen in tekst de kwarto-editie onmiskenbaar als de oudste aanwijzen (Dengis 1988, 112-8).

2. De Nieuwe Werelt vol Gecken en de Nieuwe Werelt vol Schyn-wijsen

In 1641 verschijnt Burchoorns bewerking van de Swarten Dvyvel als de Nieuwe Werelt vol Gecken. Het hieraan toegevoegde tweede deel, de Nieuwe

[p. 852]

Werelt vol Schyn-wijsen (met overkoepelende paginering) is een bewerking van de VVitten Engel¹. De 'Redens Aen-leydingh Tot op-sicht over het eerste ende tvveede Deel deses Wercks' compileert de voorredes uit de oorspronkelijke bundels maar schuift daarnaast vooral het thema van de verkeerde wereld die door gekken en zotten wordt bevolkt, naar voren:

'De schijn moet voor het zijn gaen. De Wijsen stoot men met de voet/ ende de Gecken werden met lieffelijcke woorden gewellekomt. Wie verstant heeft/ die wil men achter de ploegh setten. Geleertheyts-oeffeningh en gelt niet. Redens-woon-plaets wert dakeloos. Trouwheyds-gedenck-tekens werden uytgewischt. De suyvere Liefde wert verduystert. De Hope wert bedrogen. 'tGeloof wert qualijck geherbergt. De sotte kuren die werden aen-genomen/ ende tot proef-stuckjens voor-gestelt'.
'Wat vint men een groote menigte van onwijse Draey-geesten! (...) Wat zijnder oock al Gecken die niet en weten dat sy sot zijn/ dewelcke haer voor laten staen datse schier al de wijsheydt des Werelts hebben in-gesogen!'²

Daarnaast worden in het voorwerk ook nieuwe elementen toegevoegd die de wereld en de gekheid ervan centraal stellen. Zo vindt men op fol.[(*)]v^o de afbeelding van een globe waarbij naar Democritus en Heraclitus wordt verwezen, of op p.5-8 de opsomming - bij wijze van voorslag - van 'd'eygenschap der sevenderley Planeetsche Gecken'.

De wijze van hekelen - het gaat om 'een kluchtigh vermaen/ of een soete verwijt-kunst' - sluit aan bij Burchoorns werkwijze in de Swarten Dvyvel en de VVitten Engel³. Daarbij worden de meeste verspassages en glossen, zij het niet steeds in dezelfde volgorde, min of meer letterlijk overgenomen⁴. Nieuw in de Nieuwe Werelt vol Gecken is wel dat de aanduidingen van het beschreven gebrek niet meer in de marge maar als tussentiteltje in het eigenlijke tekstcorpus worden opgenomen. De uitbreidingen van de verspassages hangen hier nauw mee samen. De diverse tafereeltjes worden bij wijze van exordium telkens van enkele inleidende verzen voorzien. De verschillende scènes zijn op die manier duidelijker van elkaar afgebakend en als kleine gehelen gepresenteerd⁵. De glossen in de marge gaan slechts ten dele op de marginalia uit de Swarten Dvyvel terug. De overvloedige Latijnse citaten werden gevoelig gereduceerd, de Nederlandse glossen weggelaten of uitgebreid met nieuwe marginalia. In de Nieuwe Werelt vol Schyn-wijsen zijn de wijzigingen t.o.v. de VVitten Engel beduidend ingrijpender. Het totale aantal verzen wordt met ruim één vijfde gereduceerd. Daarnaast dienden de aanduidingen van het gepresenteerde gebrek en de

1 Een inventaris van de overeenkomsten en verschillen tussen de Swarten Dvyvel en de VVitten Engel en hun resp. bewerkingen vindt men bij Dengis 1988, 119-71.

2 Burchoorn 1641, (*)2r^o en (*)2v^o-(*3)r^o. Vgl. hierover Coigneau 1980-3, dl.2, 466.

3 Burchoorn 1641, (*)3v^o.

4 Niet alle passages bleven bewaard en een aantal nieuwe werden toegevoegd (zie Dengis 1988, 119-71).

5 Voor een retorische benadering van de verschillende bewerkingen zie Dengis 1988, 172-95.

[p. 853]

gehanteerde glossen - ze ontbraken in de oorspronkelijke bundel - te vvorden geïnventeerd. Slechts bij uitzondering vindt men nog Latijnse glossen. Zelfs citaten uit het werk van klassieke auteurs of van de kerkvaders werden in het Nederlands weergegeven.

3. De Klucht-hoofdige Snorre-pijpen

In 1644 verschijnt Burchoorns tweedelige Klucht-hoofdige Snorre-pypen, Quacken, en Quinck-slagen¹. Het werk is opgedragen aan Huygens' literair secretaris en huispedagoog Henrick Bruno². Later verschijnt de bundel opnieuw (zonder plaats of jaar van uitgave), ditmaal opgedragen aan 'alle verstandige en wackere Poëten onses Tijdts'³. De tweede editie is interessanter dan de eerste, niet alleen omwille van de gewijzigde presentatie van het titelblad maar ook door de nieuwe adressaat: in plaats van het topicale eerbetoon aan Bruno is in Burchoorns voorwoord tot het eerste deel een uitvoeriger voorstelling van het toch wel vreemdsoortige dichtwerk aan de orde. Daarbij blijkt dan dat het werk een satirische en nauwelijks te begrijpen 'mengel-moes van 'sWerelds malligheyt' vertoont en dat het aanleunt bij het in oorsprong Franse en aan de fatrasie verwante genre van de 'Epîtres du Coq-à-l'Ane'⁴. De ondertitel van Burchoorns bundel luidde immers 'Springende van den Os op den Esel' en de voorrede tot de tweede editie stelde het boertige dichtwerk uitvoerig in het teken van dit spreekwoord:

'laet'et gheen wonder zijn dat ick uwe wetenschap besoetel met dit boertige, en van 't een op't ander loopende Vermaek (...) want de Reden seght my dat het Verstandt niet altijdts op eene plaets en dient; een weynich stilte, en wat veranderinghs, verlustight de sinnen: Het Spreek-woordt seght, Van't een op 't ander soo wertmen niet licht dol. Hierom dese twee Deelen'⁵.

In de Nederlandse literatuur werd het genre o.m. beoefend door Lucas d'Heere, Roemer Visscher ('Van den Os op den Esel') en Van Santen ('Van t'een op t'aer', 1624)⁶. De kenmerken van de bundel (en ten dele ook van het genre) licht Burchoorn aan de hand van de titel toe:

'dese twee Deelen (...) geef ick den Naem van Klucht-hoofdige Snorre-pijpen, Quacken, en Quinck-slagen: Snorre-pijpen, om dats' een vreemt geluyt van sich geven; Quacken, om datter sommige wat ongelooffelijck schijnen; en Quinck-

1 Burchoorn 1644. Over deze uitgave zie Olijkan 1978, 50 en Kruyskamp 1965, 92.

2 Zie over Bruno: L. Strengholt, 'De dichter Henrick Bruno: gouverneur van Huygens kinderen'. In Soeticheydt des Buyten-levens. Leven en leren op Hofwijck. Eindredactie: V. Freijser. Delft 1988, 17-28 en L. Strengholt, 'Een klein Alkmaars sterretje: over Alida Bruno en haar literaire bedrijvigheid'. In Alkmaarse silhouetten. Uit de geschiedenis van Alkmaar en omgeving, Zutphen 1982, 65-90.

3 Burchoorn s.a. b. Over deze uitgave zie Olijkan 1978, 47-50 en Kruyskamp 1965, 92-3.

4 Meylan 1956. Over het verwante genre van de fatrasie, zie o.m. Ungureau 1955, 267-72, Porter 1960, Zumthor 1961, Nies 1976, Rus 1984 en Vandenbroeck 1987b, 215-7.

5 Burchoorn s.a. b, dl.1, 1.

6 Kruyskamp 1965. Over Van Santen zie ook Crena de Iongh 1959, 1-10 en (m.b.t. 'Van t'een op t'aer') 23-4.

[p. 854]

slagen, om datter eenige onder loopen die sich selfs hier en daer met een schijn van reden, weten plaets te maken; en niet-te-min, de woorden geven sulcx te kennen datse verthoonen een mengel-moes van 's Werelds malligheyt (...). Terwijl ick waerschijnelijck eenige Kluyf-bouten als op een Thooneel stel, so laet ick eenige haer Rolleken beginnen, maer niet uyt speelen (want des tijdts gelegentheyt sulcx niet toe-laet) en haer, ten deele, bekent gemaeckt hebbende, laet ick yder sijn Macker by de handt grijpen, en lustigh eens om springen datter oir af tuyt, en dan is't Wilder dan wilt, wie salder mijn temmen? &c. Men stelt het pijpje nae de bom; En of'er yemant wat schrijft of seydt, 'twert niet geâcht, de lossigheydt vindt plaets'¹.

In het voorwoord tot het tweede deel komt Burchoorn op deze voorstelling van zaken nog terug en hij stelt expliciet dat tal van 'bespottelijcke dingen voor den dagh' worden gebracht. Het dichtwerk verdedigt hij als 'een mengel-moes ghemaeckt van geckelijcke wetenschap en wijse sotheyt'².

De losse aaneenrijging van ongeloofwaardige, kluchtige en satirisch bedoelde interventies van verschillende boertige personages - de titelpagina heeft het in de tweede editie over 'Meester Jan de Scheer-voghel, Jutje Wabbergats, Gerrit Slock-op, Lijsjen Hael-in, Ioncker Snap-op, Fijtje Morssebels, Melis Foppe Quist-goet' en 'Femmetje Groms' - wordt op de titelpagina van de tweede uitgave verbeeld aan de hand van een gravure waar personages van allerlei rang en stand een rondedans op de muziek van een fluitspelende en trommelende nar uitvoeren. De koperplaat waarmee de afdruk werd gemaakt, had Burchoorn van Van de Venne gekregen: de plaat werd vroeger reeds gebruikt voor de laatste illustratie uit het Sinnemal ter uitbeelding van 'De lijst van het Tafereel, genaemt Sinne-Bommeken' (afb.9)³. De voorstelling werd er als volgt verklaard:

'So vvert hier nochtans door hobbollige uytbeeldinge, een vreemde lijst van Sinne-bommen aen-gewesen; al-vvaer, de voornaemste Sinne-speelders moeten op ghelijcke vvijse rondt gaen, na het pypen van jock-lust; devvelcke, door het reden-fleuyten, en middel-matigh gebom, een yder doet zijn gangen gaen, sonder aensien der persoonen; maer, vvilt dat alles verplaetst; om dat des vverelts omloopende veranderinge daer in bestaet'⁴.

In zijn Klucht-hoofdige Snorre-pijpen heeft Burchoorn gepoogd de gravure zo goed mogelijk te integreren. Uit de toevoeging onderaan de gravure op het titelblad blijkt dat het stuk ondertekend werd 'by den Secretaris Bommetje-bom'. In het voorwoord alludeert Burchoorn bovendien op de rondedans en de muziek van de pijper op de gravure en verwijst daarnaast ook nog op de in het Sinne-mal functionele maar nu wat vreemdsoortige voorstelling van beide honden die met de staart waren vastgebonden:

1 Burchoorn s.a. b, dl.1, 1-2.

2 Burchoorn s.a. b, dl.2, 3-4.

3 Van de Venne 1623, 111.

4 Van de Venne 1623, 110, r.20-6.

[p. 855]

'En of'er yemant wat schrijft of seydt, 'twert niet geâcht, de lossigheydt vindt plaets, en gelijck by gelijck maeckt een koppeling, al sou men een hondestaert aen een achter-eynd' van een beest vast maken, even als dese Voor-Tijtel aenwijst'¹.

De techniek waarvan Burchoorn in zijn Klucht-hoofdige Snorre-pypen gebruik maakt en waarbij de satiricus van de hak op de tak springt en een bonte mengelmoes van onderwerpen ter sprake brengt, is binnen Burchoorns oeuvre niet nieuw. In de 'Voor-reden' tot zijn Swarten Dvyvel heeft de auteur het over de voorgestelde 'menighte van vreemde Quinck-slagen' en in de 'Aen-leydinge' tot de VVitten Engel verzoekt de dichter: 'Laet my dan door't nare duyster, // Wat van't een op't ander gaen'².

1 Burchoorn s.a. b, dl.1, 2.

2 Burchoorn 1635, 5 en 1635b, 7 (eigen cursiveringen).