Tafereel van de belacchende werelt

[p. 835]

Hoofdstuk 1
Dichters rond Van de Venne in Den Haag

§1. De spilfiguur Isaac Burchoorn¹

Wanneer Isaac Burchoorn (geb. ca. 1600) zich in 1631 vanuit Leiden als boekdrukker en uitgever in Den Haag kwam vestigen, nam hij er meteen actief deel aan het literaire leven. In 1632 verschijnt zijn Bataviersche Meyspel, een kort, politiek getint toneelstuk waarin Burchoorn - zoals in tal van zijn latere geschriften - een pacifistisch standpunt inneemt m.b.t. de aan gang zijnde vredesonderhandelingen met Spanje². Het stuk werd opgevoerd door de nieuwe Haagse toneelkamer, de Jonge Batavieren. Opmerkelijk is de opdracht van de gedrukte versie 'Aen alle Ziel-begaefde Konstvoedende Poeten' die de auteur als zijn 'aengename Vrienden' aanspreekt. Het gaat om 'I. Cats, D. Heynsius, I. Vondelens, P. Hooft, S. Coster, C. Huygens, de Bruyn, I. Westerbaen, P. Nootman, A. vande Venne, Krul, I. Starter, G. Brederoo, A. Duyrkant, en Velden'³. In dit rijtje vindt men niet alleen de grote en obligate namen maar ook dichters die op lokaal vlak het literaire leven beheersten. Het werk van een aantal onder hen - Cats, Nootmans, Van de Venne en Duirkant - werd in die jaren door Burchoorn gepubliceerd⁴.

In 1632 had Burchoorn Cats' Spiegel van den ouden ende nieuwen tijdt gepubliceerd. In de jaren daarvoor waren belangrijke delen van Cats' oeuvre uitgegeven bij de gebroeders Van de Venne te Middelburg en ook na de dood van Jan Pietersz. was het Cats-fonds grotendeels onder de hoede van Adriaen van de Venne gebleven. Deze laatste ging telkens op zoek naar bekwame drukkers: de Van Waesberghes in Rotterdam en later Joost Ockers. met wie hij voor een korte tijd een compagnonschap aanging. Vanaf het einde van 1632 had Van de Venne Isaac Burchoorn als drukker onder de arm genomen en hij was het wellicht die Burchoorn voor de uitgave van de Spiegel met Cats in contact bracht. Burchoorns samenwerking

1 De hier gegeven schets van Burchoorns activiteiten en eigen creatieve oeuvre wordt vooral bepaald vanuit de relevantie voor Van de Vennes literaire contacten. Voor een meer omvattend, zij het ook nog erg onvolledig overzicht: zie Kossmann 1937, 62-3 en Olijkan 1978.

2 Zie over dit stuk en de latere pacifistische geschriften van Butchoorn: Smits-Veldt 1977-8, 234-5, Olijkan 1978, 13-6 en De Vos 1989, 42-53.

3 Burchoorn 1632, 3.

4 Over Burchoorn als drukker-uitgever van Van de Vennes Haagse literaire oeuvre: dl.I, hoofdstuk 1, §2, 4 en 5.

[p. 836]

met Cats was van korte duur. Al vlug vertrouwde de raadpensionaris de (her)uitgave en ten dele ook het samenstellen van zijn te publiceren oeuvre toe aan zijn secretaris en rechterhand Mathias Havius die vanaf 1633 de werken te Dordrecht liet drukken¹. Toch schrok Burchoorn er niet voor terug om - zonder dat de raadpensionaris hiervan op de hoogte was - een tot Cats gericht amoureus gedicht en Cats' antwoord hierop te publiceren. Het werd de drukker niet in dank afgenomen en in een latere uitgave zag Burchoorn zich genoodzaakt zijn handelswijze te verantwoorden².

Ook van Pieter Nootmans heeft Burchoorn in die jaren werk gepubliceerd. Nootmans was toen 'Factoor der Iongher Bataviersche Kamer' in Den Haag en het is wellicht via zijn activiteiten voor de Haagse toneelkamer dat Burchoorn met deze gereputeerde en produktieve toneelschrijver kennis had gemaakt³. In 1633 stelde Burchoorn samen met Nootmans het pamflet Den oprechten Waeg-schaels-Evenaer op. Het reageerde tegen het 'verkeert Oordeel Van een voor-treffelijck Hollander' dat onlangs n.a.v. Puteanus' pacifistische en o.m. ook bij Burchoorn verschenen Belli et Pacis Statera (1633) was uitgebracht⁴. Een jaar later publiceerde Burchoorn Nootmans' prestigieuze liedboek, de Jeugdige Minne-spiegel⁵. Na 1634 is er van enige samenwerking tussen Nootmans en Burchoorn niets meer bekend⁶.

Een ander auteur uit Burchoorns lijstje was de Amsterdamse kluchtschrijver en tragediedichter Andries Duirkant. Het ligt voor de hand dat Burchoorn door zijn contacten met Nootmans en met de Haagse toneelkamer in aanraking is gekomen met deze dichter. In 1634 publiceert hij diens Doodt-woelende hyëna⁷.

Naast Cats, Nootmans en Duirkant dienen aan het rijtje van dichters die én aan Burchoorn, én aan Van de Venne kunnen worden gerelateerd, nog J. de Worm en Johannes Orisandt te worden gevoegd⁸. Van deze laatste auteur wordt in 1639 de bundel Democriti Belacchende Werelt door Burchoorn uitgegeven⁹.

1 Ten Berge 1979, 112-5. Over Havius: Ten Berge 1979, 267-8.

2 Cf. het pamflet nr. 5615 bij Knuttel 1978; zie ook ten Berge 1979, 115-6.

3 Cf. het lofdicht van W. Rodenburch in Nootmans 1629b.

4 Den oprechten Waeg-Schaels-Evenaer 1633 (Knuttel 1978, nr.4307). Het gelaakte 'Oordeel Van een voor-treffelijck Hollander, over de voor-gaende Oorlogs ende Vredes Waegschale' wordt afgedrukt op fol.[A]v^o. Nootmans' gedicht vindt men op fol.A2r^o-v^o, dat van Burchoorn op fol. A3r^o-[A4]r^o. Zie hierover Olijkan 1978, 16-7 maar vooral Smits-Veldt 1977-8, 234. Tevoren had Burchoorn reeds Muliers' Nederlandse vertaling en een Latijnse editie van Puteanus' tekst gepubliceerd: zie Bibliotheca Belgica 1964-75 en voor de Nederlandse vertaling: Puteanus 1633 (Knuttel 1978, nr.4304).

5 Als uitgever schreef Burchoorn ook verschillende lofdichten in het voorwerk van deze bundel (Nootmans 1634, 4, 5-8 en 9). Over deze liedbundel zie verder sub §2. Over de rol van Nootmans bij de publicatie van de Amsterdamse uitgave van Het Stichtigh en vermaeckelcijck Proces dat in 1634 ook bij Burchoorn werd gepubliceerd: zie dl.III, C, hoofdstuk 2, §1.

6 Zie over Nootmans verder §2.

7 Duirkant 1634. Over Duirkant, zie verder sub §3.

8 Zie over hen verder §5 en §4.

9 Het voorwerk bevat een uitgebreid lofdicht van Burchoorn (Orisandt 1639, [A7]r^o-[A8]v^o). Ook afgedrukt in Orisandt 1643b.

[p. 837]

§2. Pieter Nootmans

Bij het begin van de jaren dertig stond Pieter Nootmans hoog aangeschreven als getalenteerd theaterman en factor van de Jonge Batavieren. De toneelschrijver woonde toen nog maar kort in de hofstad. Hij had te Amsterdam gedebuteerd met zijn 'Nebucadnesars spel' dat toonde hoe koning Nebukadnezar 'meenich menschens Ziel, ellendich bracht in sneven'¹. Het stuk ging op 1 juli 1625 in première op de Amsterdamse Academie en werd dat jaar elf keren opgevoerd². Nog geen jaar later werd er ook de Borias voor het eerst vertoond. De première was op 5 april 1626, er volgden dat jaar nog acht opvoeringen³. Het romaneske treurspel verbeeldde - zo stelde Nootmans' lofdichter Vander Heyden - 'De geyle Min en Liefd (...) Die uyt een Vrouwens oogh, veel swaerheyt heeft gheteeld'⁴. In 1627 verscheen van Nootmans het Spel Van den Bloedigen Slach van Pavyen, een opiniërend toneelstuk over de strijd tussen Karel V en de koning van Frankrijk. De 'treffelijcke Materie' is bedoeld - zo schrijft Nootmans aan de kunstschilder en lid van de Haarlemse rederijkerskamer Adriaen Brouwer - om 'de licht geloovigheyt van veele Princen' te bestraffen 'ende door voorsichticheyt de selve' te beteren⁵.

In de volgende jaren vinden we Nootmans in Den Haag terug⁶. Op 27 maart 1629 woidt zijn treurspel Vlysses 'by de jonge [Haagse] Bataviers'

1 De auteur was toen vijfentwintig jaar oud (vgl. Valesius' mededeling in Nootmans 1627, Fv^o: 'Geboren in Amsterdam den 2 Iulij, 1600'). De gegeven omschrijving van het spel is ontleend aan Vander Heydens 'Eer-Dicht' in Nootmans' Spel Van den Bloedigen Slach van Pavyen (Nootmans 1627, [A]v^o). Ook in andere lofdichten (m.n. van J. de Worm en van Valesius) wordt aan dit spel gememoreerd (Nootmans 1629b, [A4]v^o-Br^o en Nootmans 1627, Fv^o).

2 Over de opvoeringen van dit stuk, zie Oey-De Vita e.a. 1983, 51. Het toneelstuk zelf lijkt niet te zijn gedrukt.

3 Oey-De Vita e.a. 1983, 42. De gedrukte versie van het stuk (Nootmans 1635) vermeldt op het titelblad verkeerdelijk 'Eerst Vertoont op de Amsterdamsche Academie, Anno 1627' (vgl. hierover ook Hummelen 1982, 237).

4 Nootmans 1627, [A]v^o. Het stuk wordt vermeld in de lofdichten van De Worm en Valesius (Nootmans 1629b, Br^o en Nootmans 1627, Fv^o). Eett korte beschrijving van de inhoud van het (gedrukte) snik wordt gegeven in Worp 1903, dl.I, 324. Een karakterisering van het stuk vindt men op verschillende plaatsen bij Van Eemeren e.a. 1988 (zie de opgave aldaar op p.284). Vgl. verder Meeus 1983, 125, nr.174.

5 Nootmans 1627, A2r^o. Het stuk wordt vermeld in De Worms lofdicht (Nootmans 1629b, Br^o) en in De geest van Matthaeus Gansneb Tengnagel (1652) (Tengnagel 1969, 539). De stof heeft herhaaldelijk aanleiding gegeven tot literaire bewerkingen (Thiry 1980). Voor een karakterisering van het stuk zie Van Eemeren e.a. 1988 (m.n. op de daar op p.284 opgegeven plaatsen); vgl. vaor de beschrijving en literatuuropgave Meeus 1986, 125-6, nr.175. In de gedrukte uitgave van het spel werden lofdichten opgenomen van Adriaen Brouwer, A. vander Heyden, A. Valesius, G.C. Fortiter, E. Pels en A. Molengraef. Over Nootmans' opdracht aan Brouwer en over Brouwers lidmaatschap van de Haarlemse rederijkerskamer 'In Liefd Boven Al', zie Unger 1884, 164-7. Vgl. verder nog Hummelen 1982, 236-9.

6 Hummelen 1982, 236 stelt in navolging van Unger 1884, 166 dat Nootmans zich reeds ca. 1620 in Den Hiag had gevestigd. Erg waarschijnlijk lijkt dit niet: Nootmans' toneelstukken werden t.e.m. 1627 te Amsterdam uitgegeven en nog in een lofdicht uit: 1627 wordt Nootmans als Amsterdammer betiteld (cf. Nootmans 1627, Fv^o).

[p. 838]

vertoond¹. In september van dat jaar brengt dit gezelschap waarvan Nootmans de factor was, Nootmans' vertoningen ter gelegenheid van Frederik Hendriks verovering van 's Hertogenbosch. Deze verzen worden in druk uitgebracht en later nog herhaaldelijk gepubliceerd². Van belang voor ons verhaal is de Delftse editie waarin een uitgebreide laudatio van J. de Worm voorkomt³. Een latere uitgave in eigen beheer draagt Nootmans op aan zijn Amsterdamse vriend en dichter uit de kringen van de Amsterdamse Eglentier, Evert Pels⁴. Ook in de daaropvolgende jaren zet Nootmans zich in voor de Haagse toneelkamer. In 1635 wordt zijn Borias 'nu wederom vertoont op de Ionge Bataviersche Kamer van s'Graven-Haghe', het toneelstuk verschijnt dat jaar nog in druk⁵.

In Den Haag maakte Nootmans ook naam als auteur van een prestigieuze liedbundel, als schrijver van gelegenheidspoëzie en als gedreven pamflettist. In 1634 verscheen bij Burchoorn Nootmans' Jeugdige Minnespiegel, een verzorgd uitgegeven liedboek met niet alleen 'verscheyde aerdige, nieuwe ende lieffelijcke Liedekens' maar ook met 'Geestige, sin-rijcke Bruydlofs-Gesangen, Klinckers, ende andere Gedichten'⁶. De bundel wordt voorafgegaan door een portret van de auteur op drieëndertigjarige leeftijd⁷. In het uitgebreide voorwerk vindt men gedichten van Burchoorn en Van de Venne, van de toneelschrijvers Adriaen vanden Bergh en Andries Duirkant en verder nog van C. Stribbe (die in 1635 een lofdicht op de Borias zou schrijven) en P. Tribolet. Aan deze laatste werd de bundel overigens als 'Nieu-Iaers-Geschenck' aangeboden⁸.

1 Nootmans 1629. Zie over dit stuk Van Eemeren e.a. 1988 (m.n. op de daar op p.284 opgegeven plaatsen) en Meeus 1986, 126, nr.176 en de daar opgegeven literatuur. Het stuk wordt ook vermeld in De geest van Matthaeus Gansneb Tengnagel (1652) (Tengnagel 1969, 539).

2 Nootmans 1629b en 1630 en Lof-dichten 1629, S3r^o-Vr^o.

3 Cf. verder §5. De Delftse editie werd opgedragen aan Frederik Hendrik, de Staten-generaal en de Haagse magistratuur.

4 Nootmans 1630. Zie verder Hummelen 1982, 236-40. Pels' lofdicht staat in Nootmans 1627, F2v^o-F3r^o.

5 Nootmans 1635. Voor een karakterisering en beschrijving van het stuk, zie Van Eemeren e.a. 1988 (m.n. op de daar op p.284 opgegeven plaatsen) en Meeus 1986, 125, nr.174. In de druk vinden we lofdichten van Th. de Keyser, C. Stribbe en I.F. d'Angelo. Het toneelstuk werd opgedragen aan Ian Hendricksz vander Kisten. Mogelijk betreft het hier dezelfde Vander Kisten waarvan ook in Nootmans' 'Eer-Dicht Op het Maend-Schut van het blaeuwe Vaendel, gehouden op de Doelen, 1630' sprake is (afgedrukt in Nootmans 1634, 137-9).

6 Nootmans 1634, titelpagina.

7 Het portret werd door Hondius naar Staverinus gegraveerd (Hollstein 1949-, dl.9, 107). Hondius had ook een aantal gravures in Cats' Spiegel verzorgd.

8 Nootmans 1634: lofdichten van Burchoorn op fol.[A2]r^o (kwatrijn), op p.5-8 en 9, van Van de Venne op p.10-1, van B. Ryndorp ('kWacht een beter) op p. 12-5, van H. de Keyser (Tracht nae't suyver) op p.16, van P. Tribolet ('kWroet nae't End') op p.17-8, van P. van Oostrvm (Keur baert angst) op p.19, van C. Stribbe (Deugdt teelt Rijckdom) op p.20-2 en van A. vanden Bergh (Uyt d'een in d'ander Krijgh) op p.23. Achteraan in de bundel vindt men nog twee lofdichten van Andries Duirkant (p.129) en van G. van Wesel op p.130. De opdracht aan P. Tribolet staat afgedrukt op p.33-5. De bundel bevat niet alleen liederen maar ook gelegenheidsgedichten, een genre waarin Nootmans zich vroeger reeds had onderscheiden. Vgl. A. Valesius: 'Steets heeft dijn stale Pen, God Hymens-loff beschreven, // En menigh Bruylofs-Feest, Godts Zegen-rijck ghegheven' (Nootmans 1627, F2r^o).

[p. 839]

Als pamfletschrijver werd Nootmans reeds vermeld in verband met Den oprechten Waeg-Schaels-Evenaer (1633)¹ en in 1636 liet hij herhaaldelijk zijn stem horen n.a.v. Frederik Hendriks veldtocht tegen de kardinaal-infant Ferdinand. In dat jaar verschijnt bij de Haagse drukker Breeckeveld de Uniti Belgii Hieroglyphicum, Oft Vereenicht-Neder-landts Zinne-beeld. De 68 verzen op deze rijmprent zijn van Nootmans, de gravure was door Van de Venne naar Nootmans' richtlijnen ontworpen. En nog in 1636 wordt Nootmans' Orangens-Leliens-Blijf-Faem: Ghebasuynt Teghen den lasterlijcke en Naemloose Logen-dichter Vanden Geus en Franschen-Haes-op gepubliceerd. Het was een antwoord op het paskwil Geus-Franschen Haes-op voor Loven uit 1635². Beide geschriften van Nootmans werden in de Zuidelijke Nederlanden furieus onthaald en vliemend beantwoord³.

Met Van de Venne had Nootmans een goede verstandhouding. Adriaen had de toneelschrijver leren kennen via Burchoorns bemoeienissen met de Jonge Batavieren of mogelijk ook dank zij die andere toneelauteur en lofdichter, Andries Duirkant⁴. Zelf had Van de Venne een lofdicht gemaakt voor Nootmans' Minne-Spiegel en er op zijn beurt één ontvangen voor zijn Wys-mal⁵. Nootmans' lofdicht - meer dan 100 verzen lang - is beslist meer dan een oppervlakkig en vrijblijvend gelegenheidsvers. De auteur heeft Van de Vennes bundel grondig doorgemaakt. Nadat hij de dichter had geplaatst in het internationale koor van belangrijke auteurs, prees Nootmans het boek als een weergave van het schouwtoneel der wereld, een bekende, aan de antieken ontleende metafoor⁶. Hierop volgt dan een uitvoerige en vrij gedetailleerde narratio van het verhaal⁷. Van de Venne en Nootmans hielden ook in cie daaropvolgende jaren contact. We hebben er reeds op gewezen dat Nootmans in 1636 nog een beroep zou doen op Van de Venne om zijn ontwerp voor een politieke rijmprent in beeld te brengen⁸.

1 Zie hierover §1.

2 Nootmans 1636 (zie ook Muller 1863-82, nr.1751) en Nootmans s.a (zie ook Knuttel 1978, nr. 4388).

3 Cf. de rijmprent VVaerachtich sinne-beeldt vanden teghenwoordighen staet van Nederlant. Wederleggende een vals-sinnebeeld in Hollant wtgegeven door P. Nootmans en De lange logen Tongh van Pier Noot-man (Muller 1863-82, nr.1752 en Knuttel 1978, nr.4387). Over deze pamflettenstrijd met Nootmans: Sabbe 1928, 663-70.

4 Cf. verder §3.

5 Welk lofdicht het eerst werd geschreven, valt nu niet meer uit te maken: beide bundels verschenen ongeveer gelijktijdig.

6 Christian 1987.

7 Van de Venne 1634b, fol.Av^o-[A3]v^o.

8 Nootmans 1636. Op de gravure wordt Nootmans als inventor vermeld terwijl ook Van de Vennes monogram werd opgenomen.

[p. 840]

§3. Andries Duirkant

In zijn rijtje van uitmuntende dichters had Burchoorn in 1632 de toneeldichter Andries Duirkant opgenomen. Deze had in 1629 in Van de Vennes anoniem verschenen pamflet Practiicke van den Spaenschen Aes-sack gezorgd voor de 'Treur-Versen op het droevich ongheluck des Coninckl: M: van Bohemen' en wellicht ook voor de daaraan voorafgaande 'Aerdige Rijm-Vyeren'¹. Duirkant was toen reeds bekend als toneelschrijver en behoorde - als dichter voor de Brabantse kamer in Amsterdam - tot de kennissenkring van Pieter Nootmans². In 1628 wordt zijn 'Bly-eyndigh Spel' Sistiliaen op de Brabantse Kamer vertoond³ en in dat jaar verschijnt ook zijn komisch toneelstuk Grietjes Keur. In de daaropvolgende jaren treedt Duirkant als toneelauteur herhaaldelijk op de voorgrond. Op 4 januari 1632 wordt zijn Klucht van licht-hartighe Ioosje op de Amsterdamse Academie gespeeld⁴ en na enkele maanden gaat er ook zijn 'Droef-eyndigh-Spel' Violense in première⁵. Beide toneelstukken verschenen meteen in druk.

In het begin van de jaren dertig komt Duirkant in contact met de Haagse dichtersbent. Hij wordt vermeld in Burchoorns Bataviersche Mey-spel (1632) en schrijft lofdichten voor Van de Vennes Sinne-Vonck en Wys-mal en voor Nootmans' Jeugdige Minne-Spiegel (1634)⁶. In 1634 verschijnt tevens zijn Doodt-woelende Hyena bij Burchoorn⁷. Enkele jaren later (in 1639) vervaardigt hij - evenals Van de Venne - een lofdicht voor J. Orisandts, bij Burchoorn gepubliceerde Democriti Belacchende Werelt. Ook voor Orisandts vervolg hierop, de Heraclitvs, Beschreyende de Weereldt uit 1643 zou hij nog een lofdicht schrijven. Dit tweede deel werd niet meer bij Isaac Burchoorn maar bij Symon de Putter in Den Haag uitgegeven⁸.

Duirkants Doodt-vvoelende Hyena is in meer dan één opzicht belangwekkend. De bundel bevat een aantal doodsmeditaties die erop gericht zijn om 'te leeren bedencken dat wy sterven moeten'⁹. Ze worden in drie gelijk

1 Practiicke 1629. Over het auteurschap van de verschillende verzen in dit pamflet, zie dl.I, hoofdstuk 1, §2, 1. Voor een ander pamflet door Duirkant zie Knuttel 1978, nr.5273

2 Ook Hummelen heeft reeds gewezen op Nootmans' contacten met de Brabantse Kamer (Hummelen 1982, 238). Over Duirkant zie verder ook Hummelen 1982, 217-8. Mogelijk is het ook deze Duirkant geweest die zich als Amsterdammer in Den Haag op de 'Sael' een boekenwinkel had gehuurd (Kossmann 1932, 37).

3 Duirkant 1628. Dit toneelstuk van Duirkant wordt ook vermeld in De Geest van Matthaeus Gansneb Tengnagel (Tengnagel 1969, 542, v.389).

4 Duirkant 1632. Vgl. Oey-De Vita e.a. 1983, 49. Een fragment van deze klucht werd uitgegeven in Ornée 1985, 47-51 (met een beknopte weergave van de inhoud).

5 Duirkant 1632b. Vgl. Oey-De Vita e.a. 1983, 56.

6 Van de Venne 1634a, 12-3, en 1634b, A4r^o-v^o. Zijn lofdicht op de Minne-Spiegel is te vinden in Nootmans 1634, 129.

7 Duirkant 1634.

8 Orisandt 1639, [A6]r^o-v^o en Orisandt 1643a 1 (en 2), 25-7.

9 Duirkant 1634, 6.

[p. 841]

opgebouwde delen gepresenteerd: 'Doodt-Schrick', 'Doodt-Troost' en 'Doodt-Trots'¹. Elke afdeling bestaat uit een lied dat door een uitvoerig berijmd exempel, ontleend aan de bijbel, wordt gevolgd. De liederen worden in de marge voortdurend toegelicht met glossen gehaald uit antieke en middeleeuwse auteurs, de kerkvaders en vooral de bijbel. Het gaat hier kennelijk ook om instructieve leesteksten².

Tenslotte moet hier - in het licht van Van de Vennes contacten met Duirkant - nog worden herinnerd aan Duirkants medewerking aan het Hollands Nachtegaeltien. Het liedboekje in 12^o-oblong werd in 1633 te Amsterdam bij J.P. Wachter uitgegeven. Vooral het tweede deel van de bundel (het 'Hollands en Seeus nachtegaels samen gesang') is hier van belang omdat het een aantal 'Liedekens ende ghedichten' bevat die 'Voor desen inde Zeeuwsche Nachtegael [waren] uytgegeven'³. Het ontstaan van de bundel werd door Wachter nader toegelicht. Na het succes van zijn vorige liedboekje, waartoe tal van Hollandse dichters hadden bijgedragen, overwoog de uitgever om een nieuwe druk uit te brengen. Net op dat ogenblik werd hij aangesproken door 'eenighe lief-hebbers' die 'dickmaels wenschten dat de Liedekens (ende eenighe voornaemste ghedichten op dese matery passende) voor desen in de Zeeuwsche Nachtegael uytgegeven, mede mochten in't kleyn ghedruckt worden'. De drukker had wel oren naar dit voorstel - de Zeeusche Nachtegael lag toen goed in de markt⁴ - en heeft het 'goet ghevonden deselve achter onse Hollandtsche Nachtegaeltjen te voegen, ende de Nieuwe Liedekens, met de Zeeuwsche (...) door een te mengen'⁵.

Wie deze enthousiaste 'lief-hebbers' die Wachter onder de arm hebben genomen, waren, kan slechts bij wijze van hypothese worden uitgemaakt. Onder de Hollandse auteurs van wie liederen in Wachters bundel werden opgenomen, vindt men een opmerkelijk groot aantal dichters die met de Amsterdamse Academie of met de Oude Amsterdamse Kamer in verband kunnen worden gebracht: Van Velden, Colevelt, A.P. Craen, J. Robbertsz., Van Arp, Herckmans, Struys en Rodenburch, naast Duirkant, A. vanden Bergh, E. Pels en H. de Keyser⁶. De laatste drie dichters waren de Hage-

1 Duirkant 1634, 7-21, 22-40, 41-53.

2 Vgl. Visser 1988, dl.1, 197-8.

3 Hollands Nachtegaeltien 1633a en b. Zie hierover Van Vaeck 1986b, 258.

4 Door toedoen van Van de Venne verscheen in 1632 een integrale heruitgave van de Nachtegael bij de Van Waesberghes te Rotterdam en in 1633 verscheen de bundel ook nog bij Anthoni Jacobsz. te Amsterdam (Van Vaeck 1986b, 259-63).

5 Hollands Nachtegaeltien 1633b, A2r^o-v^o.

6 Van Velden: vgl. b.v. Hollands Nachtegaeltien 1633a, 77-8 of 342-3 en 1633b, 10-9 of 87-8 (zie over hem Hummelen 1982, 256-7 en Meeus 1983, 173-4, nr.252 en de daar opgegeven literatuur); Colevelt: vgl. b.v. Hollands Nachtegaeltien 1633a, 8-10, 47-50, 90-3, 151-4 of 219-21 (zie over hem Hummelen 1982, 211-2 en Meeus 1983, 47-8, nrs.50-1 en de daar opgegeven literatuur); A.P. Craen: Hollands Nachtegaeltien 1633a, 222-4 en 1633b, 115-9 (zie over hem Hummelen 1982, 84, 256 en 272, Wijnman 1928 en Sterck 1928); J. Robbertsz.: Hollands Nachtegaeltien 1633a, 16-8, 174-5, 292-4 en 1633b, 108-12 (zie over hem Hummelen 1982, 256 en Tengnagel 1969, 550); Van Arp: Hollands Nachtegaeltien 1633a, 133-5, 141-3, 239-41, 250-2 of 257-9 (zie over hem Hummelen 1982, 204-5 en Meeus 1983, 18-20, nrs.3-5 en de daar opgegeven literatuur); E. Herckmans: Hollands Nachtegaeltien 1633b, 25-6 of 28-38 (zie over hem Hummelen 1982, 222-3 en Meeus 1982, 86-7, nrs.86-7 en de daar opgegeven literatuur); J. Struys: Hollands Nachtegaeltien 1633a, 252-4,320-2 (zie over hem Hummelen 1982, 251-4 en Meeus 1983, 164-7, nrs.238-42 en de daar opgegeven literatuur); Th. Rodenburch: Hollands Nachtegaeltien 1633b, 74-6 of 90-2 (zie over hem Hummelen 1982, 241-5 en Meeus 1983, 133-47, nrs.187-212 en de daar opgegeven literatuur); Duirkant: vgl. b.v. in Hollands Nachtegaeltien 1633a, 20-2, 67-9, 71-2, 88-90, 104-7, 138-40, 304-6, 322-4 of 326-8; A. vanden Bergh: vgl. b.v. Hollands Nachtegaeltien 1633a, 7-8, 190-2, 216-8, 229-33, 330-1 (zie over hem Meeus 1986, 28-9, nrs.23-4 en de daar opgegeven literatuur); E. Pels: vgl. b.v. Hollands Nachtegaeltien 1633a, 34-8, 100-3, 143-6 of 311-7 en 1633b, 119-23 (zie over hem: Hummelen 1982, 236-7); H. de Keyser: vgl. b.v. Hollands Nachtegaeltien 1633a, 162-3 of 332-3 (zie over hem: Tengnagel 1969, 550).

[p. 842]

naar Nootmans en Andries Duirkant niet ongenegen. Vanden Bergh en De Keyser hadden lofdichten geschreven voor Nootmans' Jeugdige Minne-spiegel¹ en Nootmans had zijn Verthooningh-Spel aan Pels opgedragen. Zelf had Pels hem vroeger al met een eerdicht bedacht. En zowel Pels als Duirkant hadden lofdichten geschreven voor W.D. Hoofts Cluchtigh-spel van Andrea de Piere². Het lijkt dan ook voor de hand te liggen dat de 'lief-hebbers' waarover Wachter het heeft, precies in deze kringen moeten worden gezocht en dat wellicht Duirkant - vanwege zijn contacten met Van de Venne en mogelijk op diens aandringen - met de steun van zijn companen de opname van de Zeeuwse liederen heeft bepleit.

1 Nootmans 1634, 23 en 16.

2 Nootmans 1630 en Nootmans 1627, F3r^o. Over de lofdichten in Hoofts Cluchtigh-spel: Hummelen 1982, 226.

§4. Johannes Orisandt

Nauwelijks enkele jaren na de publikatie van Van de Vennes Belacchende Werelt verscheen in Den Haag de satire Democriti Belacchende Werelt van Johannes Orisandt (1639)³. Niet alleen omwille van de sterk gelijkende titel dient het werk aan Van de Venne en zijn companen te worden gelieerd. De nieuwe Belacchende Werelt kwam uit bij Burchoorn en in het voorwerk vindt men lofdichten van Burchoorn, Duirkant én Van de Venne⁴. En er is meer: in het voorwoord verantwoordt Orisandt uitvoerig waarom hij in de titel de woorden 'Belacchende VVerelt' en niet 'Belacchelijcke Werelt' heeft gehanteerd⁵. Kennelijk was Van de Vennes vreemdsoortige gebruik van het gerundivum niet onopgemerkt voorbijgegaan en kon het niet zonder verdere toelichting worden gehanteerd. De bundel zelf bevatte geen verdere reminiscenties aan Van de Vennes Belacchende Werelt. Het was de 'Arithmeticus', 'Boeck-houder' en 'Musicijn' Orisandt er in zijn

3 Orisandt 1639.

4 Het lofdicht van Van de Venne vindt men op fol.A5r^o-v^o, van Duirkant op fol.[A6]r^o-v^o, van Burchoorn op fol.[A7]r^o-[A8]v^o.

5 Orisandt 1639, fol.*4r^o-v^o. Cf. dl.III, A, hoofdstuk 2, §2.

[p. 843]

streng moralistisch betoog over de hoogmoed vooral om te doen om zonder humor het 'edele sout van de ware nederigheydt te leggen op de seerige huyt van Hoovaerdye en Opgeblasenheyt' die bij zovele 'Wereltlingen' terug te vinden is¹.

De bundel had succes. In 1643 werd bij de Leidse drukker Willem Christiaens vander Boxe een vervolg gedrukt onder de titel Heraclitvs, Beschreyende de Weereldt en bij de Haagse boekverkoper Symon de Putter te koop aangeboder. De bundel zelf is een hekeling van de 'ghebreecken der Gierigaerts, ende Woeckenaers deses tijdts'². In datzelfde jaar verscheen bij dezelfde drukker en boekverkoper een heruitgave van Orisandts Belacchende Werelt, die met een nieuwe titelpagina als tweede deel aan de Heraclitvs werd toegevoegd³. Het in 1639 gemaakte en uitvoerig toegelichte onderscheid tussen 'Belacchende' en 'Belacchelijcke' werd op het titelblad weggewerkt. In plaats van 'Democriti Belacchende Werelt' heet de bundel nu 'Democritvs, Belagchende de Weereldt'. De lofdichten van Burchoorn, Van de Venne en Duirkant worden in deze heruitgave opnieuw afgedrukt. Duirkant voegde zelfs een nieuw lofdicht toe aan Orisandts Heraclitvs⁴. Later heeft Orisandt zich in Den Haag vooral als pamfletschrijver op de voorgrond gewerkt.

1 Orisandt 1639, *2r^o-v^o.

2 Orisandt 1643 a1.

3 Orisandt 1643 a2 en b.

4 Orisandt 1643 a2, 25-7. De overige lofdichters van dit vervolg zijn A. Pandelaer (p.21-2) en W. van Naddam (p. 23-4). Over Orisandt als pamfletschrijver: vgl. Knuttel 1978, nrs.7992, 10252, 10777 en 11312a.

§5. J. de Worm en P. Tribolet

Aan zijn contacten met Nootmans dankt Van de Venne wellicht ook het lofdicht dat Pieter Tribolet schreef voor het Wys-mal. Rond die tijd had Nootmans zijn Jeugdige Minne-Spiegel opgedragen aan zijn 'Eer-waerde Vriendt' Tribolet - toen bode van de Staten van Hollandt - met de woorden⁵:

'[ik heb] niet konnen nae-laten desen mijne Minne-Spiegel U.E. in-geboren Beleeftheydt, Eer-biedelijck, voor een Nieu-Iaer-Geschenck, op te dragen: versoeckende, dat deselve een kleyne bescherm-plaetse, voor alle licht-belellende Bet-weters, achter U.E. met goet-dadigheyds-sterck-op-geboude-Borstweeringh bekomen magh' (gedateerd: 25 januari 1634)⁶.

5 Veel gegevens zijn er over deze bode van de Staten van Hollandt niet bekend. Op 2 januari 1633 vindt de ordertrouw met Marija van Couwenburgh plaats. Uit dit huwelijk worden 5 kinderen geboren (gedoopt resp. 31-1-1634, 3-9-1636 (Machteltien), 5-9-1638 (Magdalena), 24-5-1641 (Pieter), 27-5-1643 (Hendricus). Met dank voor deze gegevens aan C.F.C.G. Boissevain. Over de familie Tribolet: Beringuier 1887, 211.

6 Nootmans 1634, (B)v^o-[(B2)]r^o.

[p. 844]

Zelf had Tribolet voor Nootmans' bundel een 'Eer-dicht Tot loff van den vermaerden Rijmer P. Nootmans' geschreven. Het vers was ondertekend met zijn naam en de zinsspreuk "'kWroet nae't End"'¹. Andere lofdichten zijn van Tribolet niet bekend gebleven.

J. de Worm was evenmin een produktief dichter. Als auteur had. hij contact met Nootmans, Burchoorn en Van de Venne. In 1629 schreef hij voor Nootmans' Verthoningen een 'Eer-dicht' waaruit zijn vertrouwdheid met het werk van de vermaarde toneelschrijver blijkt². De bescheidenheidstopos waarmee het gedicht afsluit ('daer zijnder en ick weter, // Die defter zijn in Rijm (als ick)'), werd door deze poeta minor wellicht terecht in de mond genomen. Later, in 1637, laat hij zich in een 'Plicht-schuldigh Eer-Dicht' voor Burchoorns Spiegel der Staten in gelijkaardige bewoordingen uit: 'als leerlings-Kindt' weet hij slechts 'ongesoute reden' voort te brengen en hij hoopt dat de lezer aan zijn 'feyl' en 'swackheyt' zal voorbijgaan³. Het lofdicht werd onmiskenbaar op Burchoorns verzoek geschreven⁴ maar is vooral opmerkelijk omdat het een laudatio (in een lofdicht voor een bundel van Burchoorn!) op Van de Vennes dichterschap inhoudt:

Ghy drijft my met gewelt, en wilt my stellen schrap.

Met vande Vennes spits, die staegh met Famaas stap

Vlugh-rijck ten Hemel stijgt door sijn roem-rijcke streken,
En boert'ge Redens-konst. Het groen-gevlochte Teken

Bekranst het eerlijck Hooft van dees beroemd' Poëet,

Seer çierlijck af-gemaelt op 'tschoon snee-witte Kleedt.

1 Nootmans 1634, 17-8.

2 Nootmans 1629b, [A4]v^o-Br^o. In zijn Eer-dicht' zinspeelt De Worm op Nootmans' Borias (1626; in druk in 1635: Nootmans 1635), op het Spel, Van den bloedigen Slach van Pavyen (Nootmans 1627) en op de Vlysses (Nootmans 1629).

3 Burchoorn 1637, 5-6.

4 Cf. nl. de inleidende verzen ('Ghy hebt my, waerde Vrient, door gunst tot rijm gebeden, // En port my, leerlings-Kindt, dees ongesoute reden // Te storten uyt de Pen (jae tegens wil) dit Dicht // Ter herss'nen uyt-geperst; doch 'tis verbint'nis plicht') en de titel van het gedicht ('Plicht-schuldigh Eet-Dicht'; eigen cursivering). Ook het lofdicht van Van de Venne, dat De Worms poëem voorafgaat, is kennelijk op verzoek van Burchoorn geschreven: 'Genoodt om Loff, Tot aen-sien van den Spiegel der Staten, ofte 't Vermaeck der Sinnen' (eigen cursivering) (Burchoorn 1637, 5).