Tafereel van de belacchende werelt

[p. 832]

C. Dichters rond Van de Venne in Den Haag: enkele aspecten van de receptie van het literaire oeuvre

Tijdens zijn verblijf in Zeeland had Van de Venne zich bij de Middelburgse intelligentsia een belangrijke plaats weten te verwerven¹. Met zijn broer had hij er het literaire leven in niet geringe mate bepaald en de Middelburgse drukkerij gold in die jaren als een vooraanstaand kunst- en cultuurcentrum. Tot de lucratieve projecten van de gebroeders Van de Venne behoorden o.m. de drukken en herdrukken van het oeuvre van toonaangevende of 'moderne' dichters en de publikatie van de Zeeusche Nachtegael. Deze bundel was het resultaat van een collectief artistiek initiatief waarmee belangrijke figuren uit de Zeeuwse intellectuele elite onder impuls van de Van de Vennes op literair vlak naar buiten wensten te treden. Bij de Zeeusche Nachtegael hoorde ook Van de Vennes literaire debuut, het Tafereel van Sinne-mal, waarin Adriaen zich als een moderne poeta doctus en een zelfbewust schilder-literator heeft gemanifesteerd. Van de Vennes opmerkelijke debuut en de verzamelbundel, de Zeeusche Nachtegael, hebben na 1623 ook in het literaire leven buiten Zeeland sporen nagelaten. De beide bundels werden tot in de jaren vijftig herhaaldelijk herdrukt of gebloemleesd², men vindt excerpten uit de Zeeusche Nachtegael in latere handschriftelijke notities³ en Van de Vennes 'Sinnighe Slypers-liedt' werd (wellicht naar de Amsterdamse bloemlezing uit 1633) in Johan van Nyenborghs Friese bundel Toonneel der Ambachten (Groningen 1659) opnieuw bewerkt⁴.

Van de Vennes succesvolle carrière te Middelburg werd evenwel abrupt afgebroken bij het overlijden van zijn broer Jan in het voorjaar van 1625. De schilder-dichter vestigt zich nu in Den Haag en de Middelburgse drukkerij gaat al vlug over in vreemde handen⁵. Of en in hoeverre Van de Venne zich nu ook in Den Haag met het literaire leven heeft bemoeid, was een vraag waarvoor de literatuurgeschiedschrijving geen oog heeft gehad. Een pendant voor Van de Vennes stimulerende rol in de letterkundige activiteiten van de Middelburgse intellectuele elite werd er m.b.t. zijn verblijf in de

1 Van Vaeck 1989.

2 Zeeusche Nachtegael 1632, 1633 en 1651 en Hollands Nachtegaeltien 1633b (zie hierover ook Van Vaeck 1986b).

3 Een afschrift van uitgebreide passages uit de drie delen van de Zeeusche Nachtegael vindt men in een convoluut dat nu in de Haagse Koninklijke Bibliotheek onder signatuur 74 G 12 wordt bewaard. Zie over dit handschrift en de afschriften daarin van David Beek, Anna Roemers Visscher en Abraham de Koning: Kossmann 1921, 1923-4 en 1927.

4 Cf. dl.III, B, hoofdstuk 5, §1, 5.

5 Van Vaeck 1989, 5 en 20 (noot 7).

[p. 833]

hofstad niet gereconstrueerd. Wel heeft de Van de Venne-studie Adriaens schilderkunstige prestaties in kaart gebracht¹, terwijl ook de belangstelling voor Van de Vennes opmerkelijke Haagse literaire produktie geleidelijk toenam. Tevens werden Van de Vennes peripetieën als uitgever in compagnonschap met Jans weduwe, Catharina de Gheyn, en later met Joost Ockers reeds summier belicht². Daarbij kwam echter nooit de vraag aan bod welke literaire contacten Van de Venne in Den Haag onderhield en of (en in welke mate) hij op de letterkundige produktie uit die tijd een impact heeft gehad. Evenmin werd gepoogd om het Van de Venne-beeld zoals dit uit de Haagse lofdichten naar voren treedt, te reconstrueren.

Toch zijn er duidelijke aanwijzingen dat Van de Venne in bepaalde literaire kringen ook na 1625 een belangrijke stimulerende rol is blijven spelen die beduidend meer omvatte dan de enkele sporadische en haast toevallige sporen van receptie laten vermoeden. Van de Vennes lijst met Bargoense woorden werd b.v. in de Nederlandse vertaling van De Calvi's Histoire Générale des Larrons (Leiden 1640) opgenomen³ en in 1683 werd een bijdrage in het album voor de rector van Tiel naar een gravure uit de Belacchende Werelt geconcipieerd (afb.8)⁴. Belangwekkender in dit opzicht is de nauwe samenwerking in de beginmaanden van 1632 met de Van Waesberghes te Rotterdam met als resultaat een heruitgave van de Zeeusche Nachtegael en de publikatie van Adriaens VVoudt van vvonderlicke Sinne-Fabulen der Dieren. Kennelijk stond Van de Vennes literaire talent bij de gerenommeerde Rotterdamse uitgeversfamilie goed aangeschreven⁵.

Er zijn echter nog andere aanduidingen die onrechtstreeks wijzen op Van de Vennes invloed op het literaire leven, ook na 1625. In Den Haag werden Van de Vennes Sinne-Vonck en het Wys-mal gehonoreerd met acht lofdichten geschreven door Simon van Beaumont, Petrus Scriverius, Isaac Burchoorn, Pieiter Nootmans, Pieter Tribolet en Andries Duirkant⁶. De

1 Cf. vooral Bol 1858a en b, 1982-4 en 1989, Plokker 1984 en Royalton-Kisch 1988.

2 Van Vaeck 1986b, 259 en 1989, 5.

3 Cf. dl.III, B, hoofdstuk 5, §2, 2, a.

4 Vandenbroeck vermoedde reeds dat de Belacchende Werelt invloed had uitgeoefend op dit album en ging hiervoor terug op de beschrijving in de Amsterdamse veilingcatalogus van Van Ghendt dd. 18-20 april 1980, nr. 1152 (Vandenbroeck 1987b, 241 en 455). Het album wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag onder signatuur 135 E 48. In de cartouche op het titelblad staat de tekst: 'Insignia atque Ornamenta optimo- // rum Adolescentum, Qui post acceptam // Tilae rudem, Sempiternam nobis // Diligentiae et industriae Suae memoriam // Reliquierunt. // ANNO // MDCLV'. Op fol.144r^o werd het groteske boerengevecht naar de gravure op p.257 uit de Belacchende Werelt getrouw nageschilderd (met monogram in de rechterbenedenhoek en gedateerd op 1683). Dat de kunstenaar de Belacchende Werelt en niet het Sinne-mal (waarin de gravure voor het eerst op p.61 voorkwam) voor zich heeft liggen gehad, blijkt uit het onderschrift ('Vol gebaer: 'tis Lap om Leer, Smijtie mijn, ick bevckie weer') dat aan de twee verzen die in de Belacchende Werelt onmiddellijk onder de gravure staan, is ontleend (v. 7363-4: 'Vol gebaer: 'tis lap om leer, // Smijtje mijn, ick beuckje weer!').
De heraldische bijdragen in het album worden besproken door Van Kinschot 1911.

5 Van Vaeck 1986b, 259-62.

6 Zie hierover verder in hoofdstuk 3.

[p. 834]

eerste twee dichters kende Van de Venne nog van in Middelburg. Beaumont, in 1623 'Pensionaris der stadt Middelburgh'¹, had een bijzonder substantiële bijdrage tot de Zeeusche Nachtegael geleverd² en ook Petrus Scriverius was, hoewel minder direkt, in de bundel vertegenwoordigd. Beaumonts 'Grillen (voor het overgrote deel Nederlandse bewerkingen naar Martialis' epigrammen) werden immers opgedragen aan 'den achtbaren, geleerden Heer Petrvs Scriverivs' wiens Latijnse Martialis-editie nog maar kort tevoren was gepubliceerd³. Dit zal evenwel niet de enige reden zijn geweest waarom Scriverius de Sinne-Vonck met een lofdicht had bedacht. Van de Vennes voorkeur voor de eigen taal, zoals het zo expliciet blijkt uit het voorwoord tot het Sinne-mal (en later ook uit de Sinne-fabulen), moet de Leidse humanist en taalgeleerde die zelf het gebruik van de volkstaal nadrukkelijk verdedigde, bijzonder welgevallig zijn geweest⁴.

De vier overige dichters - Burchoorn, Nootmans, Tribolet en Duirkant - heeft Van de Venne ongetwijfeld tijdens zijn verblijf in Den Haag leren kennen. Op het einde van 1632 was Van de Venne immers begonnen aan een lange en vruchtbare samenwerking met de pas in de hofstad gevestigde Isaac Burchoorn; nu eens als drukker dan weer als drukker-uitgever zal deze in de komende jaren instaan voor de publikatie van Van de Vennes literair werk. Zowel Van de Venne als Burchoorn blijken zich daarbij met gemak in een markante en nu grotendeels in de vergetelheid geraakte dichtersbent te hebben bewogen. Dit valt althans af te leiden uit Burchoorns omvattende activiteiten als drukker-uitgever én uit het subtiele netwerk van wederzijdse lofdichten in het voorwerk van diverse bundels waarbij ook Van de Venne was betrokken. Belangwekkend is dat sommige lofdichten niet als louter amicale lippendienst mogen worden afgedaan. Van de Vennes omvangrijk en bij wijlen vreemdsoortig literair werk blijkt integendeel bij een aantal auteurs hoog te zijn aangeslagen: door sommigen werd hij zelfs als hun voorganger beschouwd. Zijn oeuvre, en meer in het bijzonder zijn Tafereel van de Belacchende Werelt, gaf daarbij aanleiding tot een literaire produktie die zich onmiskenbaar onder Van de Vennes signatuur wenste te plaatsen. Vooral Burchoorn heeft zich in dit opzicht bijzonder onderscheiden.

1 Zeeusche nachtegael 1982, 29.

2 In de afdeling 'Minne-sang' staat de cyclus 'lonckheyt'; de 'Seden-sang' opent met Beaumonts uitgebreide reeks boertige epigrammen (de 'Grillen') waaraan ook zijn 'Boeren-praet' (in navolging van Vergilius) was toegevoegd en bovendien had de Middelburgse pensionaris nog enkele gedichten n.a.v. de komst van Anna Roemers Visscher naar Zeeland in 1622 geschreven (Zeeusche Nachtegael 1982, 67-75, resp. 127-43, 143-6 en 45-9).

3 Tuynman 1977, 22. Vgl. de laatste verzen uit Beaumonts eerste gril: 'Maer oordeelt aen dees proef, of uwe MARTIALIS // Niet al te bot en boers in onse Zeeusche tael is' (Zeeusche nachtegael 1982, 125). De bronnen van Beaumonts grillen (ook van deze die niet in de Zeeusche Nachtegael zijn opgenomen) worden aangegeven in Beaumont 1843, 36-122.

4 Tuynman 1977, 13-20 en Heinsius 1983, 37*-43*. Voor Van de Vennes uitlatingen over de nationale taal: vgl. Van de Venne 1623, *ijv^o-*iijr^o en Adriaens voorwoord tot de Sinne-Fabulen (Van de Venne 1632).