Tafereel van de belacchende werelt

[p. 804]

Hoofdstuk 6
De 'By-gevoegde Raedsel-Spreucken'

Tot één van de meest belangwekkende aspecten van de Belacchende Werelt behoort ongetwijfeld het zowel in kwantitatief als kwalitatief opzicht opmerkelijke geheel van korte, meestal bijzonder originele en inventieve randnotities die de eigenlijke kermistekst begeleiden. Het belang van deze glossen blijkt o.m. reeds uit de drukgeschiedenis van de bundel: tijdens de vele wijzigingen op de pers worden de randnotities vaak in typografisch opzicht gecorrigeerd terwijl ook woorden bewust door andere worden vervangen¹. Ook het oorspronkelijke aantal glossen (ruim 1750!) wordt uitgebreid². Op zich is deze uitbreiding niet indrukwekkend: slechts een twintigtal nieuwe teksten wordt toegevoegd. Interessant is wel dat de dichter, wanneer de gelegenheid zich voordoet (nl. bij het losmaken van de drukvorm), er kennelijk op aanstuurt om steeds weer nieuwe notities toe te voegen aan de in dit opzicht toch reeds goed voorziene marges (met gemiddeld meer dan zes glossen per pagina) en daarbij zelfs een herschikking of een grondige verschuiving van de overige teksten in de marge niet uit de weg gaat³.

Het gebruik van dergelijke, veelal korte randnotities sluit aan bij de oude glossentraditie waarbij verklarende en vaak bijzonder erudiete aantekeningen in de marge of aan de voet van de bladzijde worden toegevoegd⁴. De specifieke vormgeving in de Belacchende Werelt (m.n. een gedrukte kaderrand die de eigenlijke tekst en de randnotities omringt, én de vertikale streep die de glossen van de tekst scheidt) was daarbij minder gebruikelijk en ging terug op de gelijkaardige presentatie van Cats' voorrede in de Spiegel van den ouden ende nieuwen tijdt (Den Haag 1632); later zal de drukker-uitgever Isaac Burchoorn (de drukker van Cats' Spiegel en Van de Vennes Belacchende Werelt) deze vormgeving ook voor zijn eigen komisch-satirisch dichtwerk hanteren⁵.

Sluit het plaatsen van teksten in de marge onmiskenbaar aan bij het bekende gebruik van glossen, de inhoud van de randnotities zelf ontsnapt

1 Cf. b.v. de varianten in buitenvorm A en in de binnenvormen Ll of Mm; zie dl.I, hoofdstuk 2 en 3.

2 Cf. b.v. de varianten in de buitenvormen A, S en Aa en de binnenvormen A, R, S en T; zie dl.I, hoofdstuk 2 en 3.

3 Cf. de varianten in buitenvorm A; dl.I, hoofdstuk 2 en 3.

4 Over het oude gebruik van glossen zie Lexikon des Mittelalters 1977-, 1507-15 (met uitvoerige bibliografie).

5 Cf. dl.III, C, hoofdstuk 2, §2; vgl. ook bij Duirkant (cf. dl.III, C, hoofdstuk 1, §3).

[p. 805]

duidelijk aan deze traditie. In plaats van korte teksten die het betoog structureren, of citaten uit en verwijzingen naar vindplaatsen in het werk van klassieke auteurs, kerkvaders of gezaghebbende contemporaine schrijvers (waardoor de glossen een specifieke functie binnen de argumentatio vervullen) vinden we in Van de Vennes marginalia vooral al dan niet bekende spreekwoorden, spreuken of sententie-achtige uitdrukkingen die vaak door de dichter op rijm werden gebracht. Ze lichten de gedragingen en woorden of één enkel woord van de personages uit het kermisverhaal toe of weten deze te veralgemenen, te nuanceren, te ontkennen, te bevestigen, te ironiseren of zelfs een volkomen andere draagkracht te geven. Op deze wijze presenteren de glossen een vreemde, vaak verrassende mengeling van humor, vermaak, hekeling en moralisatie: een soort tweede lectuur van de Belacchende Werelt. De strekking herinnert daarbij aan Visschers sterk humoristische, ironische en op satire en belering gerichte prozabijschriften (die door de auteur 'glosekens' en 'glosen' worden genoemd) uit de Sinnepoppen (Amsterdam 1614), een bundel die Van de Venne beslist heeft gekend¹.

Het is niet de eerste keer dat Van de Venne op een dergelijke manier van glossen gebruik heeft gemaakt. Daarbij hoeft men dan zeker niet in de eerste plaats te verwijzen naar de eerder traditionele randnotities uit de 'Zeeusche Mey-clacht' (zij lichten sommige - vaak mythologische - begrippen toe of vullen het eigenlijke betoog aan met meer kunsttheoretische toelichtingen) maar vooral naar de schaarse glossen uit het 'Minne-mall'. Deze bestaan - zoals werd aangegeven² - voor het merendeel uit bijzonder ironische, moraliserend-satirische kanttekeningen. I.t.t. de glossen in de Belacchende Werelt zijn zij evenwel maar zelden op taalspel gericht. Sterk verwant aan de margeteksten uit 1635 zijn ook de spreukbanden op Van de Vennes grisailles: zij vervullen een functie die in vele opzichten vergelijkbaar is met deze van de randnotities in de Belacchende Werelt³. De teksten van een aantal banderollen vindt men trouwens ook als glossen in de bundel terug⁴.

Het overgrote deel van de randnotities in de Belacchende Werelt worden, zo blijkt uit het titelblad, onder de noemer van 'by-gevoegde Raedsel-

1 Visscher 1949, IV* en V*. Dat Van de Venne Visschers Sinnepoppen inderdaad heeft gekend, werd reeds aannemelijk gemaakt in Royalton-Kisch 1988, 226-7 en 318-9; daarnaast is één van Van de Vennes tekeningen (nl. waarop een letterslot wordt afgebeeld) eveneens op Visscher geïnspireerd (cf. Pluis 1987, 91-2).

2 Cf. dl.III, B, hoofdstuk 4.

3 Plokker 1984 en Van Vaeck 1988.

4 Vgl. b.v. 'Alle baeten helpen' (vgl. B.W., p.198, i.m.5), 'Alom dom' (vgl. B.W., p.220, i.m.1), 'Al te veel is ongesont' (vgl. B.W., p.20, i.m.3), 'Arm-jammer' (vgl. B.W., p.149, i.m.1), 'Bij het volck is de neering' (vgl. B.W., p.111, i.m.4), 'Die gist die mist' (vgl. B.W., p.58, i.m.6), 'Drolligh dom' (vgl. B.W., p,176, i.m.4), 'Elck is om raepen uyt' (vgl. B.W., p.255, i.m.1), 'Ellendighe weelde' (vgl. B.W., p.155, i.m.4), 'Hoe drolliger hoe beter' (vgl. B.W., p.63, i.m.5) of 'Hoe geleerder hoe verkeerder' (vgl. B.W., p.67, i.m.5) (Plokker 1984, 26-30, 44-5, 54-5, 64-5, 74-5, 86-7, 89, 94-6, 106-7, 124-33 en 135).

[p. 806]

Spreucken' gevat. Daarnaast vindt men in de marge enkele teksten die veeleer traditioneel aandoen: nu eens wordt naar een brontekst verwezen¹, dan weer wordt een naam, een begrip, een vergelijking of een bewering kort toegelicht²; in enkele andere gevallen komen de auteursintenties bij de in de kermistekst opgenomen lijsten met boeventaalwoorden of bij de inventaris van bedelaarsberoepen aan bod³. Op de functie van dergelijke glossen, die overigens gering in aantal zijn, werd elders uitvoerig ingegaan⁴. In dit hoofdstuk zullen wij ons beperken tot die randnotities die onmiskenbaar als 'Raedsel-Spreucken' kunnen worden geduid.

Bij het beschrijven van deze marginalia dient men niet alleen uit te gaan van typografische aspecten (teksten met rijmwoorden of binnenrijm worden in romein gezet en in de marge gecentreerd afgedrukt; korte, spreukmatige prozanotities daarentegen worden niet in het midden geplaatst en in fractuur weergegeven⁵), maar ook van andere facetten zoals de bekendheid, de literaire aspecten (cf. de gebruikte colores rhetorici) of de wijze waarop een randnotitie bij de eigenlijke tekst aansluit, terwijl men daarnaast ook en vooral aandacht moet hebben voor de diverse functies van de 'by-gevoegde Raedsel-Spreucken'.

Uiteraard kan binnen dit bestek en bij de huidige stand van het onderzoek m.b.t. tot het zestiende- en zeventiende-eeuwse spreekwoord onmogelijk een grondige behandeling van al deze aspecten worden gegeven. Zo valt het nog moeilijk om voor elke glosse te achterhalen of het gaat om een citaat, om een variante op een bekende spreuk of spreekwoord (Erasmus heeft het over een 'celebre dictum' gekenmerkt door een 'usurpatio vulgaris'⁶), of om een randnotitie naar Van de Vennes eigen vinding. Daartoe ontbreken immers de nodige voorstudies m.b.t. de orale spreekwoordtraditie uit die tijd terwijl ook de spreekwoordencompendia nauwelijks aan de hand van indices zijn ontsloten. Bovendien lijkt elk onderzoek naar de glossen in dit opzicht uiteindelijk gedoemd tot mislukken. De individueel gekende spreekwoordenschat van de lezer én de auteur valt immers niet meer te achterhalen. Het lijkt dan ook zinvoller om zich hier te beperken tot enkele globale en later te verfijnen uitspraken.

1 B.v. fol.[†]3r^o, i.m.3.

2 B.v. p.2, i.m.5, p.58, i.m.1, p.59, i.m.3, p.70, i.m.5 en p.75, i.m.5.

3 Cf. p. 133-6, p. 138-43, p. 145-9, p.152, p.159-63, p.165-6 en p.169.

4 Cf. dl.III, B, hoofdstuk 5, §2, 2.

5 Het gaat uiteraard om een principe dat in de praktijk niet overal steeds even strikt werd toegepast: uitzonderingen op de hier voorgestelde gang van zaken vallen gemakkelijk aan te wijzen. Toch blijken sommige perscorrecties er precies op gericht te zijn om dit principe te handhaven: cf. de varianten in binnenvorm A en buitenvorm A (zie dl.I, hoofdstuk 2 en 3).

6 'Paroemia est proverbii vulgaris usurpatio' en 'Paroemia est celebre dictum' (Erasmus 1961-2, 1-2) (in de Engelse vertaling van M. Mann Phillips: 'A proverb is the taking over of a popular saying' en 'A proverb is a saying in popular use', Erasmus 1982, 3-4).

[p. 807]

Toch werden, m.n. in het tekstverklarend gedeelte¹, reeds enkele aanzetten tot een grondiger studie van Van de Vennes glossen gegeven. Zo werd met het oog op de betekenis van het spreekwoord getracht om, waar nodig, telkens aan te geven hoe het in margine op de eigenlijke tekst kan worden betrokken². Het is immers sinds lang bekend dat het spreekwoord zijn betekenis in belangrijke mate ontleent aan de situatie waarop het betrekking heeft. Erasmus citeert hierbij de gangbare definitie van het spreekwoord als een 'proverbium' 'accommodatum rebus temporibusque'³, terwijl ook De Brune de schijnbaar tegengestelde waarheden die door verschillende spreekwoorden worden uitgedrukt, precies aan de hand van dit kenmerk verklaarde. Zo hoopt deze laatste auteur dat de lezer van zijn spreekwoordenverzameling het

'niet vremd en vinde, indien hy [de lezer] zomtijds heel contrarie, en teghenstrijdighe spreucken hier bevindet (...) want zulcke spreucken konnen elck op haren tijd, en op verscheyden persoonen ghepast werden. (...) Beyde zijnde van even groot, en goed ghebruyck, als maer de omstandigheyd onderscheyden werd'⁴

Daarnaast hebben we gepoogd ook de inhoud van de glossen op hun bekendheid te toetsen voor zover het schriftelijk overgeleverde zestiende- en zeventiende-eeuwse spreekwoordenmateriaal reeds werd ontsloten⁵. Uiteraard mag aan een dergelijk grofmazig onderzoek slechts een geringe absolute waarde worden gehecht m.b.t. de bekendheid van elke glosse afzonderlijk. Wel kan men zich op deze manier een beeld vormen van de bijzondere inventiviteit waarmee de dichter bestaande spreuken en spreekwoorden varieert en op rijm brengt of waarmee hij algemene waarheden in de vorm van een spreuk meteen ook als spreekwoord of spreuk laat functioneren: zelf heeft Van de Venne het daarbij over de 'Schat-woorden' die hij 'spreuckelijcken' heeft voortgebracht 'uyt de swanghere Herssen'⁶.

In dit hoofdstuk zal de aandacht vooral uitgaan naar de functionele aspecten van de 'Raedsel-Spreucken'⁷. Daartoe wordt in de eerste plaats het

1 Cf. dl.1, hoofdstuk 3.

2 Vgl. hierover Kirschenblatt-Gimblett 1973.

3 'Paroemia, definitore Donato, est accommodatum rebus temporibusque proverbium' (Erasmus 1961-2, dl.2, 1; 'A proverb, according to Donatus, is "a saying which is fitted to things and times"', Erasmus 1982, 3).

4 M.n. in De Brune 1636, 'Aen de Leser van dit Boeck', fol. [A8]r^o-[A12]v^o.

5 In de praktijk blijken vooral Stoett 1943, Harrebomée 1856-70 en het WNT in dit opzicht het meest handelbaar te zijn. Toch gaat het om een bijzonder hachelijke onderneming. Harrebomée neemt b.v. uit de Belacchende Werelt in principe de teksten van de glossen in fractuur op, hoewel het lang niet altijd om spreekwoorden of spreekwoordelijke uitdrukkingen gaat.

6 'Voor-Beduydsel', r.217-8.

7 De multifunctionaliteit van het spreekwoord werd o.m. ook beklemtoond in Vandenbroeck 1987b, 217-25.

[p. 808]

zestiende- en zeventiende-eeuwse discours over het spreekwoord gereconstrueerd (§1)¹ en aangevuld met Van de Vennes eigen uitlatingen hierover zoals die sporadisch in zijn literaire werk en meer bepaald in de Belacchende Werelt zijn terug te vinden (§2 en §3.1). Deze gegevens vormen dan de grondslag om de diverse functies van de 'by-gevoegde Raedsel-Spreucken' te achterhalen (§3.2).

1 Overzichten van de voornaamste zestiende- en zeventiende-eeuwse spreekwoordencompendia vindt men in Suringars inleiding (Suringar 1873, I-CIV) en in Harrebomées 'Lijst van werken over Nederlandsche spreekwoorden' (Harrebomée 1856-70, dl. 1, I-XIV).

§1. Het zestiende- en zeventiende-eeuwse discours over het spreekwoord

In 1500 publiceerde Erasmus te Parijs zijn Collectanea Adagiorum, een omvangrijke compilatie van bijna duizend toegelichte spreekwoorden ontleend aan de klassieke Griekse en Latijnse auteurs, aan de bijbel en aan de kerkvaders. Vanaf 1508 werd de bundel, nu onder de titel Adagiorum Chiliades, verder uitgebreid tot een indrukwekkende verzameling die uiteindelijk meer dan vierduizend van commentaar voorziene lemmata omvatte en die heel wat materiaal voor de talloze latere spreekwoordencompendia zou leveren².

De Adagiorum Chiliades waren ook in een ander opzicht bijzonder invloedrijk. Aan de eigenlijke spreekwoordenverzameling gaat een uitgebreide reeks inleidende beschouwingen vooraf waarin Erasmus uitlatingen van klassieke schrijvers over het spreekwoord bijeenbrengt en aanvult met zijn eigen inzichten³. Precies deze beschouwingen hebben de inhoud van het zestiende- en zeventiende-eeuwse discours over het spreekwoord in hoge mate bepaald. Zegerus b.v. leidt zijn Proverbia Teutonica (Antwerpen 1551) in met een omvangrijk voorwoord dat duidelijk de inzichten van de Rotterdammer heeft verwerkt en waarin bovendien twee capita uit de Adagiorum Chiliades integraal zijn opgenomen⁴. Ook Jacob Cats' 'Voor-reden' tot zijn emblematische spreekwoordenbundel, de Spiegel van den ouden ende nieuwen tijdt, is op verschillende punten aan Erasmus schatplichtig, al legt de raadpensionaris duidelijk andere accenten dan zijn beroemde voorganger⁵.

2 Over de diverse edities van Erasmus' verzameling adagia, zie vooral Mann Phillips 1964, 41-165. Over de invloed van Erasmus' Adagia op de diverse spreekwoordencompendia, zie Suringar, 1873, I-CIV.

3 Erasmus 1961-2, dl.2, 1-13 (in Engelse vertaling: Erasmus 1982, 3-28).

4 Door ons werd de editie 1571 geraadpleegd (Zegerus 1571, Aiiijr^o-[Aviij]v^o; overgenomen werden de capita 'Proverbiorum commendatio' en 'Proverbiis quatenus sit utendum', fol.[Avij]r^o-[Aviij]r^o, resp. [Aviij]r^o-v^o). Over Zegerus, zie o.m. De Troeyer 1964-, dl.2, 962-5 en de daar opgegeven literatuur.

5 Cats 1968, dl.1, *ijr^o-**iijv^o. Herhaaldelijk wordt in de glossen bij deze 'Voor-reden' naar Erasmus' adagia-verzameling (en meer bepaald naar de daaraan voorafgaande beschouwingen over het spreekwoord) verwezen.

[p. 809]

Op Cats' voorrede ga ik nu uitvoerig in niet alleen omdat de bundel reeds herhaaldelijk aan Van de Vennes Belacchende Werelt kon worden gelieerd, maar vooral omdat het voorwoord de meest gangbare topics over het spreekwoord ter sprake brengt. Bovendien is de rede illustratief voor de wijze waarop in het discours over het spreekwoord gaandeweg - en anders dan bij Erasmus - de didactische aspecten steeds meer centraal worden gesteld: het spreekwoord als didactisch instrument bij uitstek zal dan ook in allerhande moralistische genres een belangrijke plaats gaan bekleden.

Typerend voor deze ontwikkeling is het feit dat Cats (en hierin staat hij zeker niet alleen) zich in zijn voorrede nauwelijks heeft bekommerd om een duidelijke definitie van het spreekwoord. Nochtans waren er genoeg omschrijvingen voorhanden. Erasmus had talrijke klassieke auteurs hierover aangehaald (en bekritiseerd) en vervolgens het adagium als een 'celebre dictum scita quapiam novitate insigne' gedefinieerd¹. Erasmus' ruime formulering bleek in de praktijk niet te voldoen en kon het spreekwoord nauwelijks van de andere, sterk verwante gnomische vormen (zoals de sententiae, de apophthegmata, de skommata, de ainoi of het aenigma) onderscheiden². Zegerus wijst in de 'Praefatio' tot zijn Proverbia dan ook op de nood aan een nauwkeuriger omschrijving:

'Nam si tam latè proverbij significantiam extenderemus, quam facit Paroemiographicus Chiliacus Erasmus, nullus erat futurus Adagiorum neque numerus neque finis'³.

In de zestiende- en zeventiende-eeuwse praktijk blijkt men zich om een duidelijke onderscheiding tussen de diverse genres weinig te hebben bekommerd. In de Thesaurus Theutonicae linguae (Antwerpen 1573) wordt onder 'Spreuck/ oft spreeckwoordt' niet alleen het adagium of proverbium maar ook de sententia en het dictum begrepen terwijl in Cats' Spiegel de opgenomen gnomische vormen alle onder de algemene benaming van 'Spreeckwoorden en by-spreucken' vallen⁴. Het zestiende- en zeventiende-eeuwse betoog over het spreekwoord zoals dit voorkomt in compendia in de nationale taal, heeft kennelijk minder oog gehad voor een duidelijke afbakening van het genre maar veeleer, zoals later zal blijken, voor het toekennen van eigenschappen als bondigheid, vernuftspel, 'sinrijckheyd', wijsheid, waarheid en belering.

Een aantal van deze karakteristieken vindt men terug in Cats' voorrede die de 'vijf bysondere nuttigheden, ende even soo veel vermaecklijckheden' van het spreekwoord aanwijst⁵. M.b.t. de utilitas geeft de raadpensionaris eerst en vooral de etische en didactische waarde van het genre aan: als

1 Erasmus 1961-2, dl.2, 1-2 ('a saying in popular use, remarkable for some shrewd and novel turn', Erasmus 1982, 4).

2 Whiting 1932, 288-9.

3 Zegerus 1571, A iiijr^o.

4 Thesaurus 1972, Cc 3r^o en Cats 1968, dl.1, *ijr^o.

5 Cats 1968, dl.1, *ijv^o.

[p. 810]

'ghewisse leermeesters van den loop des levens' weten spreekwoorden aan te geven 'hoe in nieuwe ghevallen yder sich heeft te dragen'¹. Cats neemt hiermee een vertrouwd standpunt in: Erasmus beschouwde het spreekwoord als een 'sermo ad vitae rationem conducibilis'² en de klassieke etymologie van het woord 'adagium' bracht de term graag in verband met 'ad agendum apta'³. Ook in Nederlandse spreekwoordencompilaties wordt herhaaldelijk en met nadruk op het stichtelijke karakter van het genre gewezen. J. David heeft het in zijn 'Veur-reden' tot zijn Lot van vviisheyd (1606) over de 'goeder ghestichticheydt' van het spreekwoord en De Brune stelt in zijn Nieuwe wyn in oude le'er-zacken (Middelburg 1636) dat spreuken 'of goede manieren leeren, of quade ont-leeren, en doen verfoeyen'⁴.

Een ander argument uit Cats' voorrede sluit nauw bij het voorgaande aan: een spreekwoord weet 'in een kort begrijp van woorden, een goeden wegh [te] banen'⁵. De brevitas staat hier onmiskenbaar ten dienste van de didactische werking van het spreekwoord⁶. Dit aspect wordt in de latere Nederlandse vertaling van Zincgrefs Duytsche Apophthegmata (Amsterdam 1669) eveneens naar voren gehaald: de 'kort bondige spreucken' worden er geprezen omdat 'der menschen deughden en laster, ja sijn sin en gemoedt, dickmael meer werdt geraeckt, met weynigh woorden (...) als veele om spraeck, en een lange, lauwe en flauwe hoop wo[o]rden'⁷.

De hoge morele en etische status ontleent het spreekwoord, aldus Cats, aan zijn oorsprong én aan de dagelijkse ondervinding: spreuken zijn de 'overgebleven voncken van de hoog-dravende wijsheyt der voor-vaderen van d'eerste werelt' die door de ervaring (de 'oude ondervindinge') op hun deugdelijkheid werden onderzocht⁸. Ook bij De Brune heet het dat spreu-

1 Cats 1968, dl.1, *ijv^o

2 Erasmus 1961-2, dl.2, 1 ('a saying useful in the conduct of life', Erasmus 1982, 3).

3 Whiting 1932, 282.

4 David 1606, A2r^o en De Brune 1636, 'Aen de Leser van dit Boeck'. Over De Brunes opvattingen over het spreekwoord zie vooral Von Winning 1921, 113-9 en Koning 1990.

5 Cats 1968, dl.1, *iijr^o.

6 Even verder in zijn 'Voor-reden' komt Cats hier nog op terug: 'om hare kortheydts wille' dragen spreuken 'in sich den ganschen keest van de wijste boecken' (Cats 1968, dl.1, *iijr^o-v^o).

7 Zincgref 1669, *3r^o. (Over Zincgrefs apophthegmata-bundel en Weidners bewerking ervan, zie vooral Verweyen 1970, 119-30). Vgl. ook Erasmus 1961-2, dl.2, 6 ('Quod si minutula quaepiam res videtur adagium, meminerimus ista non mole, sed pretio aestimari oportere. Quis enim sanus non pluris faciat gemmulas quamvis perpusillas, quam saxa quaedam ingenia?'; 'If the adage seems a tiny thing, we must remember that it has to be estimated not by its size but by its value. What man of sane mind would not prefer gems, however small, to immense rocks', Erasmus 1982, 13-4) en Cats' verwijzing naar een Duitse auteur in de marge van zijn 'Voor-reden': 'Germanus quidam Auctor de Adagiis: Sint als der kern im ein enges spruchlin und verborges griftlin verfaßt, da mer etwas anders verstanden dann geredt wirt, ein mit swey oder dreien worten ein gantz predig begriffen ist' (Cats 1968, dl.1, *iijr^o). Vgl. ook bij Schottelius (Kiedron 1986, 183).

8 Cats 1968, dl.1, *ijv^o. En elders in zijn 'Voor-reden stelt Cats nog: 'Spreeck-woorden (...) zijn dochters van de lang-duerige onder-vindinge, zijn als beproeft gout' (Cats 1968, dl.1, **r^o).

[p. 811]

ken de mensen 'onder-wijzen vande dingen die onze Voor-ouders hebben ondervonden, ende die ons als goede raeds-luyden, in vele ghelegentheyden onder-richten'¹.

Daarnaast verklaart Cats de didactische waarde van het spreekwoord vanuit zijn principiële meerduidigheid. Deze leidt immers 'tot op-weckinghe van dieper bedenckinge, als wel voor eerst daer in scheen te schuylen'². Verder in de bundel komt de dichter hier nog op terug: 'een Sin-spreucke ofte spreeck-vvoort' blijkt dan 'een manier van seggen [te zijn] die den leser ofte hoorder, door redenen oneygentlicken gesproken, in leydt tot een saecke die eygentlick moet verstaen werden'³. Ook andere auteurs hadden de meerduidigheid van het spreekwoord erkend. H.L. Spiegel stelt in zijn Rederijck-kunst dat een 'Bysprueck iet anders meent als slecht der woorden zin'⁴ (vgl. ook met Erasmus' op Diomedes geïnspireerde toelichting: 'Paroemia est proverbii vulgaris usurpatio, rebus temporibusque accommodata, cum aliud significatur quam dicitur'⁵).

De gronden waarop Cats zijn overige argumenten m.b.t. de utilitas van het spreekwoord baseert, zijn veeleer encyclopedisch van aard: spreekwoorden zijn 'dienstigh (...) om oude, ende selfs oock uyt-heemsche schrijvers grondelick te verstaen' (vgl. met Erasmus' kapitteltje hierover⁶) en weten de 'rechte eygenschappen ende ingheboren aert van de natien ende volcken (uyt de welcke de selve haren oorspronck trecken) sonderlinge wel' aan te geven⁷.

In compendia van spreekwoorden in de landstaal (vgl. echter ook Gillis' Sambucus-vertaling) werden het taalspecifieke karakter van het spreekwoord en zijn gebondenheid aan land en volk (waarop Cats' laatste argument steunde) graag aangegrepen om de rijkdom van de diverse talen te demonstreren⁸. F. Goedthals stelt b.v. i.v.m. zijn Les Proverbes anciens, Flamengs et François (1568) dat 'elcke tale (...) huere gracie ende sonderlicke beuallicheyt van wtsegghen' heeft, terwijl J. David in zijn Lot van vviisheyd

1 Het argument van de ervaring wordt vaak aangehaald: vgl. b.v. Huygens die het in zijn 'Voorbericht' tot zijn Spaensche Wysheit (zie hierover Suringar 1873, LXXXVII-LXXXVIII) heeft over de 'Oude Spreeckwoorden' die de 'Algemene Wijse Waerheden der Volckren zijn' en die 'met een' aeloude toestemminge bevestight' zijn (Huygens 1892-9, dl.6, 338-41) of de uitlatingen van Schottelius in dit verband (Kiedron 1986, 183).

2 Cats 1968, dl.l, *ijv^o.

3 Cats 1968, dl.3, 'Sin-spreucken uyt het oude Testament', 157.

4 Spiegel 1962, 201.

5 Erasmus 1961-2, dl.2, 1, eigen cursivering.; 'A proverb is the taking over of a popular saying, fitted to things and times, when the words say one thing and mean another' (Erasmus 1982, 3). Later, warmeer Cats het heeft over de vermakelijkheden van het spreekwoord, zal hij hier nog op terugkomen (cf. infra).

6 Erasmus 1961-2, d1.2, 8: 'Ad intelligendos auctores conducere paroemiam' ('The proverb as an aid to understmding literature', Erasmus 1982, 18).

7 Cats 1968, dl.l, *ijv^o-*iijr^o.

8 Over Gillis' voorwoord tot de Sambucus-vertaling: Porteman 1990. Vgl. ook bij Schottelius en Harsdörffer (zie hierover Kiedron 1986, 183-90, Mieder 1975, 67-8, Höpel 1987, 165-90 en Mieder 1974).

[p. 812]

voorhoudt 'dat onse Neder-landtsche tale, rijck ende ouer-vloedigh is, van verscheyden spreucken ende figuerlijcke redenen'¹. Vanuit een zelfde opvatting meent De Brune 'dat wy geene natien ter wereld hare spreucken zouden hebben te benijden' en wil hij met zijn spreekwoordenverzameling het 'gheluck van onze Neder-landsche Taele' demonstreren².

Even systematisch als hij de vijf utilitaire aspecten van het spreekwoord heeft belicht, zet Cats in zijn voorrede vervolgens 'de vermaeckelickheyt vande by-spreucken ende spreeck-woorden' uiteen: 'vermaak' blijkt daarbij dan in eerste instantie als een appreciatie van het genre vanuit retorisch standpunt te moeten worden begrepen. Tot de vijf 'vermaecklijck-heden' rekent de dichter, in navolging van Erasmus³, het gebruik van spreekwoorden om een rede op te smukken (cf. de ornatus): spreuken kunnen een 'reden verçieren als ghesaeyde peerlen'⁴. Tevens zijn spreuken 'gansch bevalligh' 'om hare kortheydts wille': de brevitas van het spreekwoord wordt hier als een retorische kwaliteit geduid⁵. Bovendien zorgt het verhullende karakter van een spreuk (een 'verbloemde omreden') ervoor dat 'de bijtende waerheyt (die in haer eygen gestalte by 'tmeerendeel der menschen veeltijts niet ten besten wort opgenomen)', uiteindelijk toch 'tot in het binnenste der gemoederen' doordringt⁶.

Cats' vierde argument heeft te maken met het gemak waarmee spreuken kunnen worden gewijzigd en aangepast aan verschillende situaties:

1 Goedthals 1568, 7 en David 1606, A2r^o. In Cats 'Voor-reden' is er geen sprake van een laudatio (d.m.v. de opgenomen spreekwoorden) op de Nederlandse taal. Hij neemt spreekwoorden en spreuken in de verschillende landstalen op met de expliciete bedoeling om zo de volksaard te achterhalen en bovendien de moralisatie te laten primeren: 'onder elck hooft-stuck zijn gevoegt eenige over een-stemmende spreec-woorden van andere volcken op die stoffe passende, op dat de eendracht en gelijcheid van oordeel van verscheyde natien, in een en het selve leer-stuckt t'samen komende, te beter by den leser gevat, en van meerder ghewichte gheacht mocht werden. Ten lesten hebbe ick mede goet gevonden op verscheyde plaetsen menigte van spreec-woorden hier by te voegen in haer oorspronckelicke tale, ten eynde (elcke sprake in haer selven een bysonderen aert hebbende) de leser de talen verstaende, des te beter de rechte geur en eygenschap van de spreucken en spraken soude mogen innemen' (Cats 1968, dl.1, **i v^o-[**iij]r^o).

2 De Brune 1636, 'Aen de Leser van die Boeck'. De dichter waagt zich bij zijn laudatio zelfs nog een stapje verder dan gebruikelijk. Met zijn bundel laat hij nl. blijken dat het mogelijk is om de spreekwoorden van 'Hebreen, Arabiers, Griecken, Romeynen, Spaignaerds, Françoisen, Engelschen, Hoogh ende leeghe Duytschen' te vertalen en in die taal te laten gedijen: ''t Is waer, dat elck volck, en elcke taele haer eyghenschap heeft; en dat vele aerdigheyden van land veranderende, zeer licht versterven: even-wel bevind' ick dat de lucht van ons vaderland daer in zo gheluckigh is, dat, allerley ghewas haer kan verdraghen, ten minsten ter degen gesnoeyt, en wat ghekandelaert zijnde' (De Brune) 636, 'Aen de Leser van dit Boeck').

3 Cf. het kapittei 'Ad ornatum conducere paroemiam' (Erasmus 1961-2, dl.2, 8; 'Decorative value of the proverb', Erasmus 1982, 17).

4 Cats 1968, dl.1, *iijr^o; het beeld komt ook bij Erasmus herhaaldelijk voor.

5 Cats 1968, dl.1, *iijr^o.

6 Cats 1968, dl.1, *iijv^o. In de marge staat genoteerd: 'proverbia esse sentenvias vibrantes, ubi mordax illud Verum quo imbecilliores facile offenduntur, suavi quodam temperamento diluitur'.

[p. 813]

'Datse geheel buygsaem ende reckelick zijnde tot veelderley saken, oock verscheyde van aert wesende, met groot vemoegen van hoorders ende lesers, gevoegelick konnen werden verdraeyt, en tot andere ghelegentheden van saken merckelicken konnen werden uytghebreyt'¹.

In de marge staaft de dichter deze uitlating met: 'Les Proverbes signifient, ce que le lecteur voudra'. Verder in de bundel herhaalt Cats deze gedachtengang n.a.v. het spreekwoord 'VVer mit katzen jagt der fahet gern mauss': 'Dit sprseck-vvoort soude oock tot meer andere gheleghentheden ghebruyckt konnen vverden, vvant (gelijck t'anderen tijden meer is geseyt) de spreeck-vvoorden betekenen dat de leser vvilt'². Ook Erasmus betoogde dat een spreekwoord 'ad complureis sensus' kan worden gebruikt³ en beklemtoonde de mogelijkheid om met een kleine verandering een spreekwoord ook op indere toestanden toepasselijk te maken: 'Fit interim ut unius voculae commutatione diversis conveniat'⁴.

Als vijfde argnment m.b.t. de vermakelijkheid van het spreekwoord verwijst Cats opnieuw naar de meerduidigheid van het genre en verbindt deze met het begrip obscuritas:

'Datse door een aengename duysterheyt sonderlinge bevalligh zijn, en wat anders in der schijn, wat anders nae de waerheyt in sich hebben, waer van de leser naederhant het recht wit en ooghmerck komende te treffen, placht in sijn gemoet een sonderling vernoegen t'onfangen; niet ongelijc den genen die onder de dichte bladeren een schoonen tros druyven, na lange soecken, eyntelick komt te ontdecken. De bevindinge leert ons dat veel dingen beter aert hebben alse niet ten vollen gesien, maer eeniger maten bewimpelt en overschaduwet ons voorkomen'⁵.

In de marge citeert Cats o.m. uit Erasmus' Adagiorum Chiliades: 'Proverbium est sermo acutus rem manifestam obscuritate tegens'⁶. De 'aengename duysterheyt' vat de raadpensionaris op als vernuftspel dat meteen leidt tot inzicht; de obscuritas heeft een direct didactisch doel.

Uit het bovenstaande blijkt duidelijk dat Cats het spreekwoord in de eerste plaats als een sterk op moralisatie gericht genre beschouwde; zelfs de delectatio werd in functie van de belering opgevat. Een spreuk dient niet alleen 'de eyghenschap van een soete verbloeminge' in zich te dragen maar

1 Cats 1968, dl.l, *:ijv^o.

2 Cats 1968, dl.3, 'Staten en Ampten', 36.

3 'Principio nihil vetat interdum, quo minus idem dictum ad complureis sensus accommodes' (Erasmus 1961-2, dl.2, 9; 'To begin with, there is no reason why you should not occasionally fit the same wording with different meanings', Erasmus 1982, 20).

4 Erasmus 1961-2, dl.2, 9; 'Occasionally it happens that the change of one small word may make the proverb fit several meanings', Erasmus 1982, 20.

5 Cats 1968, dl.l, *iijv^o.

6 Erasmus 1961-2, dl.2, 1; 'A proverb is a manner of speaking which wraps up in obscurity an obvious truth' (Erasmus 1982, 3). Daarnaast wordt in diezelfde marge ook nog verwezen naar Typotius' De Symbola (Typotius 1972, A2r^o-v^o).

[p. 814]

moet daarnaast ook 'yet dienende tot leere ende verbeteringhe in haer zijn hebbende'¹. Cats' betoog sluit in dit opzicht aan bij en is ten dele ook gangmaker voor de toenemende tendens in het zeventiende-eeuwse discours om de didactisch-moraliserende aspecten van het genre steeds sterker te beklemtonen; vgl. b.v. met het volgende citaat uit de voorrede tot de Nederlandse vertaling van Zincgrefs Apophthegmata:

'De Nederlanders, hebben besonder aengemerckt, het nut en voordeel, dat in soo korte Sin- punt- en spot-redens verborgen was, en hebben hare (...) korte spreucken, die sy als een ruycker van Roosen, uyt veele en groote geschriften versamelt hadden, in 't licht uyt gegeven; (...) en hoe veel nut dat dese korte en scharp-sinnige punt-redens hebben te wege gebraght, konnen die getuygen die noch dagelijcks de vruchten daer van genieten: sy stieren den Mensch besonder in een burgerlijcke en seedigen ommegangh, brengen de deughden en ondeughden der grooten te voorschijn, de eerste om na te volgen de andere om te schouwen, op dat de tegenwoordige Wereldt soo altijdt een spiegel magh hebben van de voorleden Wereldt, om de volgende eeuwe te onderwijsen; veele der selver spreucken, banen oock den wegh tot Godts saligheydt, om Godt na sijn wille en woort te gehoorsamen'².

De teneur van Erasmus' uiteenzetting over het spreekwoord wijkt duidelijk af van de klemtoon in Cats' voorrede. De Rotterdammer erkent wel degelijk het stichtelijk karakter van het genre (het spreekwoord was voor hem de oudste vorm van onderwijs³) maar heeft daarnaast ook en vooral aandacht voor de literaire aspecten die het adagium tot een adagium maken. Illustratief in dit opzicht is de wijze waarop Erasmus het spreekwoord definieert: 'Paroemia est celebre dictum, scita quapiam novitate insigne'⁴. Erasmus wijdt in zijn Adagiorum Chiliades dan ook een apart kapittel aan de vraag hoe deze 'novitas' tot stand wordt gebracht: 'Quibus ex rebus accedit novitas paroemiae'⁵. Hiervoor acht hij dan in de eerste plaats het gebruik van een aantal retorische figuren verantwoordelijk (met o.m. de metafoor, de allegorie, het aenigma - dat door Quintilianus als een 'obscurior allegoria' werd beschouwd - of de hyperbool⁶) maar daar-

1 Cats 1968, dl.1, **v^o. Het gaat niet om een uitspraak die alleen betrekking heeft op de in de Spiegel opgenomen spreuken. De uitlatingen gelden expliciet niet alleen voor 'de gestalte van dit werck [m.n. de Spiegel] in't bysonder' maar zeer zeker ook voor 'de by-spreucken en spreeck-woorden in't gemeen' (Cats 1968, dl.1, *ijr^o-v^o).

2 Zincgref 1669, *3v^o-*4r^o.

3 'nullum doctrinae genus antiquius fuisse videtur' (Erasmus 1961-2, dl.2, 6; 'there appears to be no form of teaching which is older than the proverb', Erasmus 1982, 13).

4 Eigen cursivering; Erasmus 1961-2, dl.2, 1-2 ('a saying in popular use, remarkable for some shrewd and novel turn', Erasmus 1982, 4).

5 Erasmus 1961-2, dl.2, 3; 'What produces novelty in a proverb' (Erasmus 1982, 6).

6 Vgl.: 'Metaphora pene semper adest' ('Metaphor is nearly always present'); 'Allegoria non minus crebra' ('Allegory is no less frequent'); 'Nonnunquam usque ad aenigma pervenit, quod auctore Quintiliano, nihil aliud est quam obscurior allegoria' ('Sometimes it goes as far as a riddle which, according to Quintilian, is nothing but a more obscure allegory'); 'Nec infrequens hyperbole' ('Hyperbole is not infrequent') (Erasmus 1961-2, dl.2, 3 en Erasmus 1982, 6).

[p. 815]

naast ook het hanteren van dialect of idioom, het inlassen van een allusio¹, het gebruik van homonymie ('Fit interdum, ut ipsum αμφιβολον, h.e. ambiguitas, decus apponat proverbio'²) of het toepassen van alle mogelijke vormen van humor ('in paroemiis omneis (...) ridiculi formas invenies'³).

Op de in het spreekwoord gehanteerde humor en scherts komt Erasmus elders in zijn betoog nog herhaaldelijk terug. In het spoor van Aristoteles beschouwt hij de spreuken als evenzovele overblijfselen van een oude en grotendeels verloren gegane wijsheid. Precies de gebalde zeggingskracht én de humor en geestigheid ('ob festivitatem ac leporem') hebben ervoor gezorgd dat deze spreekwoorden uiteindelijk toch bewaard bleven en overgeleverd werden⁴. Scherts en geestigheid behoren samen met het gebruik van de diverse colores rhetorici tot de intrinsieke eigenschappen van het spreekwoord⁵. Over de verschillende wijzen waarop de humor tot stand kan komen, laat de auteur zich verder niet uit. Wel wijst hij op de ironische toepassing van een spreekwoord als vaak gehanteerd procédé⁶.

Tot de literaiie aspecten van het spreekwoord, tenslotte, kan ook het op rijm zetten en let aan een vast metrum onderwerpen van de spreuken behoren. Uitlatingen hierover vindt men o.m. bij De Brune en Huygens. Aan het einde van zijn voorwoord tot zijn Nieuwe Wyn in oude le'er-zacken verontschuldigt De Brune er zich bij de lezer voor 'dat ick my zelven meest vast gebonden hebbe aen de voet van de letter, en hebbe niet alle spreucken, naer mijn zinn' (...) in de engte van onze cleyne veerskens, connen insluyten'⁷. Deze 'cleyne veerskens', zo blijkt uit zijn eerdere toelichtingen,

1 'Nonnunquam allusio Venerem adjungit paroemiae', Erasmus 1961-2, dl.2, 3; 'Sometimes an allusion gives the proverb its attraction', Erasmus 1982, 6.

2 Erasmus 1961-2, dl.2, 3; 'It happens sometimes that sheer ambiguity gives grace to a proverb', Erasmus 1982, 6.

3 Erasmus 1961-2, dl.2,-3; 'Once again in proverbs you will find humour in all its forms', Erasmus 1982, 7.

4 'Aristoteles apud Synesium existimat nihil aliud esse paroemias, quam reliquias priscae illius philosophiae, maximis rerum humanarum cladibus extinctae. Easque servatas esse, partim ob compendium brevitatemque, partim ob festivitatem ac leporem', Erasmus 1961-2, dl.2, 6; 'Aristotle, according to Synesius, thinks that proverbs were simply the vestiges of that earliest philosophy which was destroyed by the calamities of human history. They were preserved, he thinks, partly because of their brevity and conciseness, partly owing to their good humour and gaiety', Erasmus 1982, 14.

5 'Tum si quod schema, quod amplitudinem ac sublimitatem apponat sermoni: rursum si quod ad gratiam dictionis facit: denique si sua ratio festivitatis, cum paroemia plerumque per omnes figurarum species, per omneis facetiarum formas varietur: nimirum, quicquid illa solent adferre conferet, ac genuinam quandam peculiaremque gratiam de suo insuper adjunget' (Erasmus 1961-2, dl.2, 8); 'And then, if there is any figure of speech that can confer breadth and sublimity on language, any again that contributes to grace of expression, if finally there is any reason for humour, a proverb, being able normally to adapt itself to all kinds of rhetorical figures and all aspects of humour and wit, will of course contribute whatever they are wont to contribute and on top of that will add its own intrinsic and peculiar charm' (Erasmus 1982, 17).

6 'Nonnunquam per ironiam ad contrarias etiam sententias deflectitur' (Erasmus 1961-2, dl.2, 9); 'Sometimes a saying can be turned ironically to mean the opposite' (Erasmus 1982, 20).

7 De Brune 1636, 'Aen de Leser van dit Boeck'.

[p. 816]

zijn dan de 'Nieuwe wyn'. De 'oude le'er-zacken' verwijzen naar de beproefde inhoud van de spreekwoorden:

'Ghy ziet hier, Leser, velerley stoffen (...); gheen, of immers weynighe nieuwe spijze, doch even-wel vernieuwt, en met verssche sausse toe-ghemaeckt: een oud, doch een ghezont lichaem, en met een nieuw kleed over-togen (...). De materie is dan oud (...), het fatsoen is nieuw en mijne; in somme, nieuwe wijn, maer oude leer-zacken'¹.

Later, in 1659, licht Huygens de functie van metrum en berijming van spreuken als volgt toe:

'Om voorts de uytgesifte [Spreeckwoorden] soo veel gangbarer te maken, ende aen den mann te helpen, hebb ickse in Rijm gekleedt; gelijck men Pillen verguldt, en bittere Schellen in Suycker backt (...). Emmers slot van geluyd is het Oor aengenaem, en de Maet daer by, de Memorie niet ondien-stigh'².

1 De Brune 1636, 'Aen de Leser van dit Boeck'. Zie hierover Koning 1990.

2 Huygens 1892-9, dl.6, 338-41.

§2. Over spreekwoorden en spreuken in Van de Vennes overig literair werk

In zijn literair werk brengt Van de Venne het gebruik van spreekwoorden voor het eerst expliciet ter sprake n.a.v. zijn 'Sinnighe Neep-klvytiens' in het Tafereel van Sinne-mal (Middelburg 1623)³. Het is een verzameling van vierenvijftig zevenregelige satirische epigrammen die in de 'Voor-reden' worden voorgesteld als 'veerskens van het op en nedergaen des menschen leven (...) d'vvelck op 't lest van dit Tafereel met ghemeene soete spreeckvvoorden (...) vverden by-ghevoeght'⁴. Het spreekwoord - of vaak ook de spreekwoordelijke uitdrukking⁵ - maakt meestal de pointe en/of de titel van het epigram uit. Het gaat echter lang niet altijd om 'ghemeene soete spreeck-vvoorden'⁶ (sommige spreuken zijn inderdaad nauwelijks te traceren binnen de gebruikelijke spreekwoordenschat) maar wel om teksten die 'Spreuckscher vvijse' (Cats omschreef het als een 'manier van seggen') worden geformuleerd en die als 'Poëtische Spreucken' de dichtstukjes de status van 'recht-sinnighe waerheyt' verlenen⁷. In de 'Neep-klvytiens' zelf heeft de dichter het in dit verband expliciet over een 'leer van Wijsen'⁸. Tevens, we

3 Van de Venne 1623, 101-9.

4 Van de Venne 1623, *iiijr^o.

5 Ook bij Erasmus worden spreekwoordelijke uitdrukkingen tot het spreekwoord-genre gerekend (cf. het uitvoerige kapittel 'De Figuris Proverbialibus', Erasmus 1961-2, dl.2, 10-3).

6 Van de Venne 1623, *iiij r^o; eigen cursivering.

7 Van de Venne 1623, 103, 101 en *iiijr^o.

8 Van de Venne 1623, 108, m.n. in het epigram 'Sorght niet te veel', v.5.

[p. 817]

hebben er reeds op gewezen, vindt men in deze bundel glossen met spreukmatige teksten, m.n. in het gedicht 'Minne-mall'.

In het latere VVoudt Van vvonderlicke Sinne-Fabulen der Dieren (Rotterdam 1632 of 1633) speelt het spreekwoord opnieuw een prominente rol. De bundel is een reprise van de vroeger verschenen anonieme Nederlandse vertaling van Perrets XXV Fables des animaux. De oude verzen uit 1617 worden niet alleen aangevuld met Pers' prozateksten uit Vondels Vorsteliicke Warande der dieren (Amsterdam 1617) én met Van de Vennes eigen nieuwe 'Sinne-rijcke Ghedichten', maar ook met een behoorlijk aantal moraliserende spreuken. Elk gedicht van Van de Venne wordt van een belerend distichon en een korte rijmspreuk voorzien terwijl ook Pers' prozateksten en de 'groote en schoone Figueren' telkens met twee spreuken worden uitgebreid. Zij zorgen voor de 'sausse van Wijsheyt' die in het voorwoord werd aangekondigd, en bieden evenzovele amplificaties van de moraal die in de gedichten aan de orde wordt gesteld. Van enige speelsheid in de wijze waarop de spreuken aansluiten bij de tekst - zoals dit in de Belacchende Werelt zo vaak het geval is - kan men hier beslist niet gewagen. Het 'Reden-mal' en de 'Mallicheyt' waarover de 'Voor-reden' het heeft, verwijzen dan ook niet naar de spreuken maar veeleer naar de fabelstof die 'onvernuftighe Beesten' bij wijze van lering ten tonele voert¹.

In de kort na de Sinne-Fabulen verschenen bundel Sinne-Vonck (Den Haag 1634) en meer bepaald in het daaraan toegevoegde Wys-mal geeft Van de Venne summier aan hoe hij in dit werk spreuken heeft te pas gebracht:

'Om dar het Sinne-wercken, niet tot een Fabel, soude gerekent werden: Soo ist: Dat Ick hebbe, tusschen het Dicht, opene Leer-machtighe Sticht-Spreucken in doen voegen, daer het kan passen tot soete Aerdt en Waerde van de ver-haelde Sinne-Vrucht'².

Bedoeld worden de talloze sententies die met het oog op de stichtelijkheid in de dialogen tussen de verschillende personages zijn opgenomen³. Formeel worden deze morele instructies, zoals het toen gebruikelijk was⁴, door middel van cursiveringen extra herkenbaar gemaakt en vaak ook door een inleidend zinnetje, dat hier als signaal fungeert, aangekondigd: 'Men seydt:', 'Dit isser aen:', 'Gedenckt:' of 'De goede lien die spreken strack:'⁵

1 Van de Venne 1632, 'Voor-reden': 'Het moet nu, hedensdaechs, noch alsoo in de kroel van de vvoelende vveerelt ghedaen werden; men siet dat de gheneghentheyt des verstants ghemeenlick tot Fabelen streckt, ende reckt na yets dat Mallicheyt met Bevallicheyt heeft. Hier is dan Reden-mal toebereyt met de Sausse van Wijsheyt. Sonder twyfel, soo yemandt in dit Woudt met voordacht sich vvil vermeyden, men sal vinden dat de onvernuftighe Beesten, vernuftighe Menschen sullen maken'.

2 Van de Venne 1634b, (§)3r^o

3 De functie van sententies wordt (m.b.t. toneelteksten) toegelicht in Smits-Veldt 1986, 48-51 en 56-8.

4 Vgl. Revius 1935, dl.l, 60 en 82 en Van Veen 1960, 125 en 236.

5 Vgl. b.v.: 'Men seydt,' (p.16), 'De goede lien die spreken strack:' (p.18), 'Want yder meen't:' (p.18), 'Dit wert somwijl te recht verklaert:' (p.18), '(dit dient vermelt)' (p.20), 'Gedenckt:' (p.21), 'Dit isser aen:' (p.35), 'Men seydt:' (p.35), 'Denckt!' (p.50), 'Men segt gemeen:' (p.57), 'Ick meene vast, en segget noch:' (p.61), 'Ick raed', en segh, voor dese tijdt, // Indienje maer te raden zyt' (p.84), 'Met reden dient hier op gedocht' (p.86), 'Het is gemeen:' (p.95) en 'Men seydt gemeen:' (p.102).

[p. 818]

Wat daarop volgt, zijn dan niet altijd even bekende spreekwoorden, spreuken of spreekwoordelijke uitdrukkingen maar wel sententiae die nauw aansluiten bij de woorden en gedragingen van de personages en die, als 'opene Leer-machtighe Sticht-Spreucken' en door hun algemene en apodictische formulering, een ruim toepasbare moraal in zich dragen¹. Ook in de Sinne-Vonck komen dergelijke sententiae voor: in sommige gedichten zijn ze gecursiveerd, in andere worden ze met aanhalingstekens aan het begin van de versregel aangegeven. Een aantal ervan, zowel uit de Sinne-Vonck als uit het Wys-mal, vindt men later in de Belacchende Werelt eveneens als gecursiveerde uitspraken van de personages of als glossen terug².

1 Vgl. hierover ook, zij het dan m.b.t. sententies in toneelteksten, Van Eemeren 1984-5.

2 Vgl. b.v. Wys-mal, 44 'Al wat de buyck heeft in-gehaelt, // Behoort voor al te zijn betaelt' (vgl. ook p.24 ''Tis reden dat de handt betaelt // Het geen de mondt heeft in-gehaelt') met Belacchende Werelt, v.5246-7, 'Wat de Mont en Buyck in-haelt // Dient voor al te zijn betaelt'. Vgl. verder Wys-mal, 24, 'Naeu sien gaet al voor ruym gesegs' met Belacchende Werelt, 129, i.m.5, 'Sien gaet voor hooren seggen' of Wys-mal, 17, 'Genoegh is meer als over-vloedt' met Belacchende Werelt, 57, i.m.2, 'Genoegh is meer dan overvloedt'.

§3. Over spreuken en spreekwoorden en over de 'by-gevoegde Raedsel-Spreucken' in de Belacchende Werelt

1. Uitspraken over spreuken en spreekwoorden in de Belacchende Werelt

Teksten in de vorm van een spreuk of een spreekwoord vinden we in de Belacchende Werelt niet alleen in de glossen terug, maar ook in de gecursiveerde sententies uit de eigenlijke kermistekst (vergelijkbaar met de 'opene Leer-machtighe Sticht-Spreucken' uit het Wys-mal) en in de sententieuze zinsneden uit de lettertaal die als 'Spreuck-redenen' en 'aerdighe uytspreucken' worden aangekondigd³. Tevens wordt er op een drietal andere plaatsen een vreemdsoortige opsomming van verschillende reeksen spreekwoorden gegeven die nu eens als 'Sinne-Sprevcken', 'VVaer-Spreucken', 'VVinne-VVaer-Spreucken' of 'Ware Quel-lust-Spreucken', dan weer als 'Korte Spreuckjens', 'Wet-Spreucken' of 'Neep-Sprevcken' worden voorgesteld⁴. Deze reeksen behoren tot de woorden van de Heydenen, de Ouden Roem-bout en de Botte Slijper, en worden in het 'Voor-Beduydsel' als 'sinne-voedende By-Spreucken' voorgesteld. De auteur heeft het daar nl. over zijn bundel die een beschrijving geeft van de

'over-vloedighe Geluckige Gulde Eeuwe die hier na de Kunste vande voornoemde Ionck-Heer Reyn-Aert versierlijck ende verçierlijck is begrepen, ende

3 Cf. resp. r.3744-5 en p.141, i.m.

4 In r.2271, resp. r.2334, r.2384, r.2402, v.4701, r.6365 en r.6404.

[p. 819]

tusschen beyden Reden-rijcke verscheyde Rust-plaetsen gestelt, om den Leser te ververschen met sinne-voedende By-Spreucken, al-te-samen, na de gelegentheyt vermach'¹

Deze 'By-Spreucken' zijn bijzonder interessant omdat zij Van de Vennes opvattingen over het spreekwoord (altans ten dele) reveleren². De spreuken die b.v. door de Heydenen worden gedebiteerd, voldoen in de eerste plaats aan de algemene vereiste van kortheid (de brevitas); het gaat hier immers om 'bondige Sinne-Sprevcken'³. Daarnaast benadrukt de dichter vooral het waarheidsgehalte. Niet alleen betreft het hier expliciet 'Waer-seggende (...) Sinne-Sprevcken' of worden de verschillende groepjes spreuken als 'VVaer-Spreucken aen Hou-gelijck', 'VVinne-VVaer-Spreucken', 'Ware Quel-lust-Spreucken' of als 'Waer-Teyckenen' gepresenteerd⁴, ook de voor- en nabeschouwingen van Tamme Lubbert en van de Heydenen zelf leggen de klemtoon op de waarheid van de geboden wijsheden⁵. Dat het waarheidsgehalte van de spreuken hier zo sterk naar voren wordt gehaald, dient evenwel ook in het licht van de passage over de Heydenen te worden gezien. Zigeuners werdsn steevast met leugens geconnoteerd. Het 'Voor-Beduydsel' haakt op deze gebruikelijke voorstelling in en heeft het over de 'Leugenachtige Heydenen' die 'eenige Waer-Teyckenen' weten aan te brengen en spreekt ook nog (wellicht ook ironisch) over de 'Waer-seggende Heydenen'⁶. De 'Sinne-Sprevcken' van de zigeuners krijgen echter niet uitsluitend een klemtoon cp waarheid mee; ook de kennis die zij weten aan te brengen en op basis waarvan men tot handelen kan overgaan, wordt benadrukt (cf. 'Veel geweet, veel vermeet'; r.2269). In eerste instantie zijn zij m.a.w. op belering gericht (vgl. ook de toevoeging: 'met leer-lovende luyster'⁷). De 'Wet-Spreucken' van de Botte Slijper zijn vanuit een zelfde optiek geschreven en bedoeld 'Om eenige Sinne-Koppen (...) op te scherpen Tot Soet

1 'Voor-Beduydsel', r.267-74. Uit de meteen daaropvolgende passage wordt het duidelijk dat met deze 'By-Spreucken' (toen het gebruikelijke woord voor spreekwoord, WNT 2, 2638) de reeksen spreuken van de Heydenen, de Ouden Roem-bout en de Botte Slijper worden bedoeld: 'Als men siet van wie dat het ghesproken wert, dan sal het by de Aen-hoorders ten besten kunnen op-gevat werden. Melden de Leugenachtige Heydenen eenige Waer-Teyckenen, Raest den Botte-Slijper van op-scharpen, Roemt den Ouden Roem-boud van Bedel-Gebreken: Gewissdijck men speelt inde Werelt Elck wat voor Elck' (r.275-82).

2 Men vindt de reeksen in de Belacchende Werelt terug op p.90-5, 167-9 en 220-3.

3 r.2271-2, eigen cursivering.

4 r.2271-2, resp. 2234, 2384 en 2402 en 'Voor-Beduydsel', r.279-80 (eigen cursiveringen).

5 Vgl. nl. de woorden van Tamme Lubbert in v.2256-9 ('Segje waar soo ist gien leugen; // Segje waar soo moetmen 'theugen; // Segje waar, dat's waardigh wel! // Segje waar, dat's aardigh stel') en ir. v.2468-9 ('Ick seg jouw [de Heydenen], ter eeren naar, // Datje praat schijnt wonder waar'); vgl. ook de woorden van de Heydenen in v.2458-9 ('Seght, wat dunckt u, noch verstelden, // Of wy dan geen waerheyt melden).' Elders in de Belacchende Werelt typeert Van de Venne Salomons spreuken als 'Bibelsche waerdighe Waer-spreucken' (p.140, i.m.; eigen cursivering).

6 'Voor-Beduydsel', r.277-9 en 313-4; eigen cursiveringen.

7 r.2280 (eigen cursivering).

[p. 820]

Voordeel om Goet Oordeel' (v. 6326-9). Tevens bepleiten de Heydenen, evenals later De Brune en Huygens, de voordelen van het gebruik van metrum in spreuken: 'Rede-spreucken met veel gronden: // Vloeytet wat op matich dicht, // 'tSluyt wel dat ten goede sticht'¹.

De derde reeks spreukachtige notities worden door de Ouden Roem-bout uitgesproken. Ook nu weer worden de kortheid en het feit dat spreuken tot verdere bedenkingen aanleiding geven, benadrukt. Roem-bout kondigt zijn reeks spreuken en spreekwoorden immers aan als 'Korte Spreuckjens, langh van sin' (v.4701) en in de marge wordt dit toegelicht met: 'Korte redenen daer langhe bedenckingen uyt spruyten/ zijn dienstigh voor de tijt-achters'.

Toch zijn Roem-bouts spreekwoorden vooral in een ander opzicht belangwekkend. De oude man laat een hele serie van 'Toe-giftige, Woordrijcke, wenschelijke Na-snacken' horen: het zijn spreukachtige notities met 'dubbel-woorden' (homoniemen) als rijmwoorden². Het overvloedige gebruik van homonymie is hier beslist niet gratuit bedoeld maar illustreert bij uitstek de rijkdom van de Nederlandse taal. Dit blijkt niet alJeen uit de randnotitie die aan deze 'Na-snacken' werd toegevoegd maar ook uit de wijze waarop Van de Venne vroeger in het Sinne-mal het gedicht 'Kallemal, ofte dvbbel-praet', een poëem dat eveneens op homoniem taalspel is gebaseerd, had toegelicht:

Belacchende Werelt: 'Dat onse Neder-duytsche Tale Lof-waerdigh en dubbelrijck is in des-selfs blijckende eyghenheyt, kan by dese neven-gaende dubbelwoorden geweten worden'.
Sinne-mal: 'Soo mede staet voorder noch te bedencken het Kalle-mal, vvaer in te sien is int dubbel-dicht, de over-vloedighe bequaemheyt van de Nederduytse tael, hoe dat een vvoort tvveesins toe ghebruyckt can vverden'³.

Het opmerkelijke is dat Van de Venne in de Belacchende Werelt de dubbelzinnigheid van de 'dubbel-woorden' (Spiegel heeft het in dit verband over de 'dubbelde betekenis des woords'⁴) relateert aan de meerduidigheid van spreuken: de homonieme rijmwoorden worden in de 'Na-snacken' gebruikt 'om daer mede te betuyghen, dat men door Spreuken dikwijl seer soet en aerdigh twee Sinne-saecken doet uyt-luyden'. De mogelijkheid om 'twee Sinne-saecken' uit te drukken, wordt als een taallaudatief argument opgevat: het 'uyt-luyden' gebeurt nl.

1 v. 1938-40 (eigen cursivering).

2 Het gaat daarbij niet steeds om homoniemen in de strikte zin: cf. b.v. 'kooren'/'bekooren' (v.4781-2).

3 Van de Venne 1635, 169, i.m. en Van de Venne 1623, *iijv^o; het 'Kalle-mal' vindt men in het Sinne-mal op p.65-6 afgedrukt. De opvattingen van Van de Venne en van zijn tijdgenoten over homonymie hebben we elders reeds uitvoerig uiteengezet (Van Vaeck 1988, 103-5). Over de opvattingen over homonymie in de oudheid, zie Ebbesen 1988 en Desbordes 1988 (m.b.t. de Franse middeleeuwen: Lallot 1988, Rosier 1988 en Cerquiglini 1988).

4 Spiegel 1962, 148.

[p. 821]

'onder 'tbeleyt vande Edele Reden-kunste, met lieffelijcke Lanck-klanck, om alle vreemde uyt-landtsche tael-Snicken, buyten onse overvloedige Letterkonste, te schuyven, en sluyten, met behulp van de nutte Roem-barende duydigh-Duyts-sprekende Verstanden, die dees Tijt-Eeuwe beglanssen, tot verlichtinghe vande bereyde Hedenwoordige Lof-Tongen, over vol Hollandt' (p.169).

Tenslotte dienen hier nog enkele uitspraken uit het 'Voor-Beduydsel' te worden aangehaald waarin Van de Venne zich, zij het bijzonder summier en in niet steeds even heldere bewoordingen, uitlaat over het statuut van de glossen. Daarbij staat dan vooral het begrip 'Raedsel-Spreuck' centraal. In het 'Voor-Beduydsel' worden de 'Levende Lesers' uitgenodigd om zich bij hun lektuur niet te beperken tot de 'laffe Kermis-Koeck-Kost' maar ook de 'Reden-Spijse' te 'her-knaeuwen' (r.146-8). De wereld, en meer in het bijzonder de Belacchende Werelt, wordt dan vergeleken met een tuin waarin de lezer naar eigen goeddunken zijn keuze kan maken tussen de verschillende 'Redens-Bloemen' (v.162). Hiermee worden de teksten in de marge bedoeld: de 'gheraepte Ruyckers' worden immers 'verlustende Raedsel-Spreucken' die 'inde Werelt mogen te passe komen' (utilitas), genoemd. De term 'Raedsel' dient in deze context niet alleen als een specimen van het aenigma (een aan het spreekwoord verwant genre) te worden opgevat; het woord is hier ook etymologiserend gebruikt. Van de Venne brengt het in verband met 'raden, aanraden, raad geven' zoals blijkt uit de begeleidende tekst in de marge: 'Wie Wijs is, die hooret toe/ ende betert hem. En wie verstandigh is/ die laet hem raden: dat hy verstae de Spreucken/ ende hare Beduydingh'¹. In het 'Voor-Beduydsel' komt de dichter op deze voorstelling van zaken nog herhaaldelijk terug. Zo stelt hij dat spreuken als vruchten van de wijsheid aanzetten tot nadenken en raad weten te geven aan de lezer die er zijn voordeel mee kan doen: 'Om te bedencken, heb ick willen de Bedenckingen van mijn Vindinghen ende Raep-Spreucken laten tot den Leser sijn lust'². In de marge staat daarbij te lezen: 'Ick/ de Wijsheyt/ woone by den Verstande/ ende ick weet goeden Raedt te geven'³. En nog verder in het 'Voor-Beduydsel' wordt nogmaals de aanwezigheid van de spreuken vanuit hun raadgevend aspect bepleit:

'Dien-volghende ick mede alle de Kunst-lustige Gemoederen oock laete bykomen 'tghene ick met Vlijt en Tijdt hebbe te samen raedtsaem ghereghelt, om daer meer uyt te raden als daer in gheraden is. Blijfter yemant gheraeckt, sonder raken, door eenige Spreeck-woorden, dan machmen dencken dat dit Ronde Werck niet te vergeefs inde Werelt is ghebracht; de Nuttigheydt is meer te achten dan de Veelheyt van Woorden' (r.228-38)⁴.

1 Met verwijzing naar Spr.1, 5-6. Vgl. voor een gelijkaardig gebruik van 'raden': Bredero 1979, 299, v.1393.

2 Vgl. de 'Raep-Spreucken' met r.171: 'gheraepte Ruyckers'. Een eerdere versie had in deze passage 'sijn besluyt' i.p.v. 'sijn lust' (cf. het variantenoverzicht in dl.I, hoofdstuk 2 en 3).

3 Met verwijzing naar Spr.8, 12.

4 Nog even tevoren in het 'Voor-Beduydsel' had Van de Venne erop gewezen dat het bij spreekwoorden gaat om kostbare gedachten die in de vorm van een spreuk worden gegoten: 'Ghy dan, die nu zijt of noch komen meugt, neemt hier vermaek in't gene dat ghemaeckt is uyt goede wil, met sonderlijcke moeyte in het oeffenen van mijn Beroep, als de Schilder-Konste somtijdts wat heeft moeten verposen om de Schat-Woorden spreuckelijcken te baren uyt de swanghere Herssen' (r.211-8).

[p. 822]

2. De functie van de 'by-gevoegde Raedsel-Spreucken' in de Belacchende Werelt

Zowel in het zestiende- en zeventiende-eeuwse discours over het spreekwoord als in Van de Vennes eigen uitspraken hierover, staat de didactische en morele waarde van het genre centraal. Tegelijk wordt meestal toegegeven dat dit geenszins voor elke spreuk afzonderlijk met evenveel recht opgaat. Cats heeft bij het samenstellen van zijn Spiegel uitdrukkelijk

'niet in't gemeen by een geraept alderhande spreecwoorden sonder onderscheydt; maer alleen de gene die, boven de eyghenschap van een soete verbloeminge, yet dienende tot leere ende verbetringhe in haer zijn hebbende'¹.

En vóór hem had Erasmus erop gewezen dat er heel wat spreekwoorden zijn 'quae nihil omnino pertineant ad institutionem vitae'². Het zijn dan ook alleen maar de beste spreuken waarin men literaire kwaliteiten samen met belering terugvindt³. Binnen deze visie blijft er m.a.w. ruimte beschikbaar voor spreuken die niet in de eerste plaats op belering zijn gericht.

In de praktijk blijken de glossen in de Belacchende Werelt vooral drie functies te vervullen. In de eerste plaats hebben de randnotities - ook het 'Voor-Beduydsel' liet zich in deze richting uit - de instructie van de lezer op het oog. De 'Raedsel-Spreucken' houden het publiek de goede levenshouding voor door een moraliserend commentaar bij de eigenlijke kermistekst of door de les die reeds expliciet in de kermistekst (b.v. d.m.v. sententies) ligt besloten, te amplificeren of te parafraseren. Een voorbeeld van een dergelijke moraliserende glosse is de randnotitie 'Wilje schamen, // Voor toe-namen' waarmee Lubberts uitvoerige reeks bijnamen in v.1095-112 wordt gekapitteld. Een gelijkaardige functie heeft ook de toelichting 'Verstandt is 'tbeste goet' n.a.v. Lubberts bewering dat Lammert Soetje 'Om heur goedtjen, of heur weten' bemint (v.1057)⁴. Enkele voorbeelden van glossen als amplificaties of parafrases van de sententies uit de kermistekst, zijn:

-	p.32, i.m.2: 'Men kan Achter-klap weder-staen met wel-doen en stil-swijgen' (bij v. 690: 'After-klap baat gien weer-leggens').
-	p.39, i.m.1: 'Men seyt: // Veel beloven, luttel geven // Doet een Sot in vreugde // leven' (bij v.859-60: 'An een Geck men veul belooft; // Maer op 't lest hy kraauwt sijn hooft').

1 Cats 1968, dl.1, **v^o.

2 Erasmus 1961-2, dl.2, 1 ('which have no bearing at all on instruction in living', Erasmus 1982, 4).

3 'Tum optimas fateor eas, quae pariter & translationis pigmento delectent, & sententiae prosint utilitate' (Erasmus 1961-2, dl.2, 1; 'I think the best of them are those which equally give pleasure by their figurative colouring and profit by the value of their ideas', Erasmus 1982, 4).

4 Enkele andere voorbeelden: p.31, i.m.1, p.34, i.m.2 of p.50, i.m.6.

[p. 823]

-	p.42, i.m.2: 'Swijghen en recht handelen baert rust en eer' (bij v. 931-2: 'Wie bewaerdt sijn tongh en handt // Leeft in rust, en sonder schandt').
-	p.42, i.m.5: 'Geen dingen soo slecht/ of het vindt sijn Meester' (bij v.948-9: 'Hoor eens: Noyt soo slimmen Pot // Of se krijgt een schick'lijck decksel')^1.

De glosse is vaak sterk ironisch van toon - Erasmus wees reeds op het ironisch gebruik van spreekwoorden² - zodat de les slechts onrechtstreeks kan worden afgelezen. In het 'Voor-Beduydsel' b.v. heeft de dichter het over de mogelijkheid om zijn werk als een plat kermisverhaaltje te lezen zonder veel oog voor de 'Reden-Spijse' die erin verscholen ligt: 'Die gheen Reden-Spijse kan her-knaeuwen, mach sich laten gherieven met laffe Kermis-Koeck-Kost'. In de marge wordt hieraan toegevoegd: 'Liever te Belaeffenis, // Als op een Begraeffenis'³. Veeleer dan deze randnotitie op te vatten als een ondubbelzinnig pleidooi voor een onnadenkende en vrolijke lektuur van de Belacchende Werelt, moet men oog hebben voor de ironie die achter deze glosse schuilgaat. Het in margine is immers een omkering van Pred. 7, 4: 'Iemand die wijs is gaat liever naar een begrafenis, een dwaas veeleer naar een feest'; de lezer die het houdt bij de 'laffe Kermis-Koeck-Kost', gedraagt zich m.a.w. als een dwaas. Ironie is er vaak ook verantwoordelijk voor dat glossen elkaar tegenspreken. Op Lammerts voorstel om van partner te ruilen wordt in de marge nu eens gereageerd met een afwijzing van de onstandvastigheid ('Ongestadige luyden werden selden rijck'), dan weer met het ironische 'Veranderingh doet leven'⁴.

De tweede functie van de glossen hangt nauw met de gehanteerde ironie samen: het vermaak dat door de humor in de glossen of in hun relatie tot de tekst tot stand wordt gebracht. Uiteraard kunnen we in dit bestek bij wijze van illustratie slechts enkele van de gebruikte procédés aangeven. In een aantal gevallen contrasteert de schijnbaar ernstig bedoelde inhoud van de glosse fel met de komische situatie die in de eigenlijke kermistekst aan de orde is. De apodictische waarheid 'Liefde merckt op alle dingh' uit de glosse sluit op een komische manier aan bij de woorden van Fijtje die haar vrijer ervan verdenkt last te hebben van 'Over-noodt, of darme-last' (v.16). Ook taalspel ligt vaak aan de basis van het vermaak en zorgt bovendien in

1 Enkele andere voorbeelden: p.66, i.m.4, p.112, i.m.7 of p.113, i.m.1.

2 'Nonnunquam per ironiam ad contrarias etiam sententias deflectitur' (Erasmus 1961-2, dl.2, 9; 'Sometimes a saving can be turned ironically to mean the opposite', Erasmus 1982, 20).

3 fol.[††]r^o, r. 146-8 en i.m.4.

4 p.31, i.m.1 en 2. Uiteraard blijft het steeds een hachelijke onderneming om uit te maken wanneer een glosse al dan niet ironisch is bedoeld. In de hier gegeven voorbeelden lijkt alle twijfel uitgesloten: het variëren van een bijbelplaats of de tegengestelde inhoud van bij elkaar geplaatste glossen zijn immers duidelijke signalen. In de praktijk vindt men echter niet steeds dergelijke duidelijke en ondubbelzinnige indicaties. Andere voorbeelden van ironie vindt men wellicht ook op p.63, i.m.5, p.65, i.m.5, p.66, i.m.1, p.91, i.m.1, p.99, i.m.3 of p.206, i.m.9.

[p. 824]

belangrijke mate voor de 'novitas' die Erasmus noodzakelijk achtte voor spreuk of spreekwoord. Talloze retorische figuren worden daarbij gehanteerd: alliteratie, parallellisme, antithese, variatio, gradatio, chiasme, binnenrijmen, homonymie of het gebruik binnen een glosse van uitsluitend één- of tweelettergrepige woorden¹. Daarnaast schuilt het taalspel vaak in de wijze waarop de glosse met één of meer woorden nauw aansluit bij één of meer sterk gelijkende woorden uit de eigenlijke kermistekst. De aard van het taalspel ligt ook hier voor de hand: b.v. het verschuiven van de letterlijke naar de figuurlijke betekenis van een woord of het laten meespelen van de verschillende betekenissen van homonieme woorden (vaak ook binnen de glosse). Zo past het pleidooi voor soepelheid in de marge op p.68 ('Liever buygen dan bersten') nauwelijks bij Fijtjes relaas over een 'loose Papegaay' die 'Weet te buygen (...) Op veul, 'kweet niet wat, menieren' (v.1668-70) (de letterlijke betekenis van 'buygen' uit v.1668 verschuift in de marge naar een figuurlijke betekenis). Voorbeelden van homonymie komen verder nog aan bod.

De gehanteerde stijlfiguren hebben echter niet alleen het vermaak op het oog, maar dienen ook om de rijkdom van de Nederlandse taal te demonstreren. Dat een dergelijke intentie inderdaad moet hebben voorgelegen, kan men aantonen aan de hand van Van de Vennes opvattingen over homonymie. We hebben hierboven reeds aangegeven dat voor Van de Venne 'onse Neder-duytsche Tale Lof-waerdigh en dubbel-rijck' is omwille van de homoniemen die erin terug te vinden zijn. Zij bewijzen meteen ook 'de over-vloedighe bequaemheyt van de Neder-duytse tael'. In de glossen uit de Belacchende Werelt blijkt dit procédé een belangrijke rol te spelen. Nu eens beperkt homonymie zich tot de spreuk zelf (vgl. b.v. p.15, i.m. 2: ''tGeluyster is sonder luyster' of p.23, i.m. 1: 'Hoe kanmen trecken daer men geen treek toe heeft'), een andere keer sluit de randnotitie door een homoniem gebruik van de woorden aan bij de kermistekst (vgl. b.v. p.42, i.m.4: ''tIs vast gesocht dat gevonden moet zijn' vs. v.942 'dat soet gesochte [uitgelezen] Paartje' of p.31, i.m.3: 'By den handel [als economisch principe] is gheen verlies' vs. v.665: ''Tscheeltme niet wie datmen handelt [m.b.t. de omgang tussen vrijers en vrijsters]').

Ook een ander stijlmiddel (het overvloedige gebruik van uitsluitend éénlettergrepige woorden binnen één glosse) was in dit opzicht evenmin gratuit bedoeld. In de afdeling 'Bruyt' uit het Houwelyck (1625) neemt Cats een gedicht op dat enkel uit éénlettergrepige woorden bestaat en kent er expliciet een taallaudatieve bedoeling aan toe. In het zestiende- en zeventiende-eeuwse debat over de uitmuntendheid van een taal werd de kracht van een taal o.m. gemeten aan het voorkomen van dergelijke woorden².

1 De 'aerdighe uyt-spreucken' uit de 'Kramers-Tael' worden b.v. ook als 'vermakent' aangekondigd (v.3731).

2 Van den Branden 1956, 194-5. Vgl. Cats 1625, dl.3, Y2 r^o.

[p. 825]

Dat de beperking om uitsluitend éénlettergrepige woorden in een gedicht op te nemen, meteen ook het dichterlijke kunnen demonstreert, staat buiten kijf. In zijn Spiegel heeft Cats dergelijke bravourestukjes ook met spreekwoorden en spreuken uitgehaald. In de afdeling 'Sin-spreucken' worden er nl. een aantal spreuken expliciet bijeengebracht onder categorieën als: 'Sin-spreucken van twee sillaben', 'Sin-spreucken van twee woorden', 'Sin-spreucken van drie woorden' en 'Sin-spreucken van vier woorden'¹.

1 Cats 1968, dl.2, 24. Dat het hier inderdaad ook om een laudatio van het Nederlands gaat, kan men afleiden uit de trotse toevoeging 'al Nederlants' in de introductie die aan deze spreuken voorafgaat.