Tafereel van de belacchende werelt

[p. 744]

Hoofdstuk 5
'De voornaemste Woel-Lieden, ofte Kermis-Gasten'

Tijdens hun rondgang op de kermis komen Van de Vennes boeren in contact met 'alle de onghelijcke Aen-sichten, die de Vreught maken in het Reden-spelen van de Belacchende Werelt' en ontmoeten zij revue-gewijs de 'voornaemste Woel-Lieden, ofte Kermis-Gasten'¹. Op die manier wordt hun heel wat gesprekstof aangereikt waaraan allerlei (moraliserende) bespiegelingen kunnen worden vastgeknoopt. De diverse 'Woel-Lieden' horen thuis in de sfeer van de kermis als jaarmarktgebeuren of hebben te maken met het entertainment dat de kermis aan haar bezoekers biedt (§1). Onder de 'Kermis-Gasten' bevinden zich ook heel wat (oneerlijke) zwervers en landlopers die, aangelokt door de grote toeloop op de kermis, hun geluk in Den Haag willen beproeven. Tegen deze bevolkingsgroep en hun al dan niet vermeende wandaden trachtte de zeventiende-eeuwse burgerij zichzelf te beschermen. Telkens opnieuw worden marginalen zonder vaste woon-plaats vervolgd en verbannen. Een plakkaat uit 1614 rekent 'Ketelboeters, Sulfer-priemers, Cuypers, Schoenlappers, Cramers, Leprosen, Quacksalvers, Deecken, Rattecruyt ende Plecken uyt-verkoopers' naast 'Heydenen, Egyptenaren [=zigeuners] ofte diergelijcke Landtloopers' tot het zwervende 'uitschot' en verordent dat zij 'nochte in Steden, nochte ten platten Lande mogen (...) hare Neeringe ofte Handtwerck exerceren'². In de Belacchende Werelt zijn zij met de figuren van de 'Waer-seggende Heydenen', de kwakzalver Meester Kan-Al, de 'Troggel-guyten' Snege Jasper en Sijmen Gaeuw, de Botte Slijper en de 'Gielende jonge Bedelaers' ruimschoots vertegen-woordigd. Daarbij worden in de bundel niet zozeer de kwakzalver of de slijper maar vooral de zigeuners en de beroepsbedelaars uitdrukkelijk als verwerpelijk uitschot gepresenteerd (§2)³.

1 'Voor-Beduydsel', r.286-8 en 340-1.

2 Hollandts Placcaet-boeck 1645, dl.1, 204 en 425-8. Vgl. hierover Danckert 1979 en Blok 1981.

3 Cf. de agressieve reacties van de boeren tegen de Heydenen en de bedelaartjes.

§1. Handel en ontspanning

1. Fopje Garnaets-Jongen, Besje Krimpers en Aafje Koeck-wijff

Heete Garnaet, wel gesouten,
Heete Krabben, goe-koop bouten,

[p. 745]

 

Alykruycken heet en krul,

 

Heete Kluyvers snoept as dul. (v.1137-40)

Met deze woorden prijst het garnaalverkopertje Fopje zijn warme eetwaar bij de kermisgangers aan. Het ventje staat afgebeeld op de eerste gravure uit het kermisverhaa] (p.5) en op de titelprent van de Belacchende Werelt. Tevens had Van de Venne het figuurtje reeds afgebeeld op fol.92 in zijn album met gouaches uit 1626¹. Op de prent van p.5 herkent men echter ook Tamme Lubbert die tussen de kramen op het Buitenhof - met op de achtergrond de gebouwen van het Binnenhof - staat te praten met Fijtje en Soetje, terwijl Lammert, leunend op een stok, zich wat afzijdig houdt (vgl. v.257-440). Links op de voorgrond houdt een vrouwtje temidden van aüerhande smulgoed haar bakpan boven een houtvuur. Een dergelijke vrouw duikt in de tekst op als het oude Besje Krimpers met 'Aerd-aeckers' (v.1153-1201) of als het 'Koeck-Wijff' Aafje (v.2863-941). Zoals Fopje trachten beide verkoopsters met schelle roep de voorbijgangers te lokken:

Hier, al heet, al heet Aerd-aeckers,
Schier soo goet als Hylijck-makers;

Ionge-luy, hier, proof de smaack, (...)

Kindt, of Vrijster, Wijff, of Man

Koop wat vets hier uyt de Pan. (v.1153-64)

Hier mijn Broertje, hier mijn Susje,

VVat begeerje uyt den hoock?

Delfs of Goutse Tafel-koock? (...)

Siet, hier heb ick in mijn doosjes

Hielijck-makers, proeft een beet!

'tIs een lust voor diese eet. (v.2863-73)

Als descriptie van het marktgebeuren hadden dergelijke straatroepen (ten dele gebaseerd op de realiteit) reeds lang literair bestaansrecht verworven. Ze komen vooral in komische en kluchtige teksten voor: vgl. b.v. het relaas van Kackerlack uit Bredero's Moortje over de verschillende roepen die hij tijdens zijn tocht langs de Amsterdamse markten had gehoord, of Bredero's kermislied 'Van Gijsjen en Trijn Luls' waarin Gijsjen door de verschillende kramers wordt aangeklampt². Soms maakt de weergave van verschillende

1 Royalton-Kisch 1988, 324-5.

2 Bredero 1984, 167-74, v.639-733 (cf. ook de toelichting op p.80 aldaar) en Bredero 1975, 50, v. 13-5. Coigneau geeft verder nog enkele voorbeelden uit refreinen in het zotte (Coigneau 1980-3, dl.2, 317). Vgl. verder ook in Biestkens Klucht van Claas Kloet (1619) waar de kramer Vroech bedurven in v.313-43 eveneens zijn spullen aan de man probeert te brengen (Biestkens s.a., 57-8), of G.H. van Breughels 'Een clvchte Van eenen Cramer hebbende te Coop veelderley drollighe Liedekens' (Van Breughel 1985, dl.2, 257-61). Een enkele keer wordt de straatroep gebruikt om in de eerste plaats het marktleven te evoceren. Zo b.v. het 'krakeeligh geldloos appelwyf' of de roep van de 'Oesterman' ('Haal Oesters, haal, varsch, blank, en vol') uit Six van Chandeliers ''sAmsterdammers winter' (Six van Chandelier 1953, 64, v.293-306; ook uitgegeven in Six van Chandelier 1988 en in Six van Chandelier 1991, dl.1, 101-25). Vgl. ook voor voorbeelden in tafelspelen: Pikhaus 1988-9, dl.1, 201.

[p. 746]

straatroepen zelfs het hoofdbestanddeel van het gedicht uit¹. Vooral de Franse (geïllustreerde) Critz de Paris zijn in dit opzicht erg bekend². Een typisch Nederlands voorbeeld uit de vroege zeventiende eeuw is Van Breughels 'Ballade van allen tghene datmen tot Amstelredam langs der straten Roept/ ende te coopen is' of het 'verhael-dicht van al het gene men roept, singht ende schreeuwt soo op de merckten als straten van de princelijcke stadt Brussel'³. Het motief heeft hier een komische functie: Van Breughels 'Ballade' is opgenomen in zijn verzameling Boertighe Cluchten en het Brusselse 'verhael-dicht' wordt op de titelpagina van de epitheta 'Kluchtigh ende belacchelijck' voorzien. En in de latere bundel Antwerpsche merckten (1649) tracht de ik-figuur zijn gezel, die treurt over de teloorgang van de handel in de Scheldestad, op te vrolijken door te luisteren naar het kluchtig gekwebbel van de schreeuwende verkoopsters:

K'bid u/ laet my u eens leyden/
Daer ick lest wat cluchtighs sagh.
K'wed/ ghy sult u heel herscheppen?
Slaet die trecksken maer eens gaey/
Van die wijfs? ghelijck als kleppen
Gaet dat backhuys vroegh en spaey⁴.

Wanneer Van de Venne in zijn Belacchende Werelt dergelijke kermisroepen opneemt, dan vermeldt hij dus niet alleen een tot op zekere hoogte reëel kennisgegeven maar presenteert hij tevens een vast komisch en vooral vermakelijk nummer⁵. Tegelijk geven deze roepen bij Van de Venne echter ook aanleiding tot verdere belerende en moraliserende bespiegelingen: n.a.v. Fopjes woorden vernemen we b.v. dat meisjes niets van hun vrijer mogen aannemen⁶, de bedenkingen bij de koekverkoopster waarschuwen voor spilzucht, verkwisting of het gevaar van bankroetgangers⁷, en als

1 Zie hierover Coigneau 1980-3, dl.2, 216-9 en de daar op p.318 vermelde literatuur. Coigneau geeft er ook een overzicht van de verschillende specimina uit de Nederlandse literatuur en verwijst naar de schilderkunstige pendant van dit literaire genre. Voor de Zuidelijke Nederlanden kan men daarnaast nog verwijzen naar de Antwerpsche merckten, uitgegeven in 1649 bij J. Meesens (Antwerpsche merckten 1649). Over de marktroepen zie ook Komrij 1986, 144-53 en Puts 1991.

2 Coigneau 1980-3, dl.2, 318-9. Vgl. ook de studie van Massin 1978.

3 Van Breughels 'Ballade' vindt men terug in Van Breughel 1985, dl.2, 290-3; het Brusselse 'verhael-dicht' werd uitgegeven in De Cock 1912.

4 Antwerpsche merckten 1649, A2r^o. Ook het voorwoord 'Tot den Leser' benadrukt de vermakelijkheid van het gepresenteerde: 'om de ionckheyt haren gheest te vermaken' (fol. [A]v^o).

5 Aafjes roep zit dan ook in een komische context: cf. m.n. de boertige scène waarin Fijtje een kermiskoek in twee wil hakken.

6 v.1149-52.

7 Vgl. b.v.: v.2938-41 (met in v.2941 de bedenking: ''tBeursje leeght, al volt den Darm'), p.113, i.m.6: 'Houdt Maet, // Of laet'. Over de bankroetgangers: p.111, i.m.7: 'Die binnens Jaers rijk wil zijn/ die moet rekeningh maecken buyten 'thalf jaer de hielen te lichten/ en de rugghe aende Poort te veeghen: of in uyt-lantse tael genaemt: Banckeroet speelen'. Daarnaast stond wellicht ook het koekhakken op zich reeds in een ongunstig daglicht: herhaaldelijk hebben de gemeentebesturen maatregelen getroffen tegen het gevaarlijke koekhakken tijdens de kermis (Ter Gouw 1873, 345 en Bogaers 1985).

[p. 747]

gevolg van de woorden waarmee Besje haar koeken aanprijst, wordt de lezer (o.m.) de gulzigheid als ondeugd voorgehouden¹. Met een dergelijke moralisatie staat de dichter niet alleen. In Bredero's 'Van Gijsjen en Trijn Luls' trekt het opgeklede Gijsjen met zijn meisje naar de kermis en wordt er door de kramers toegeroepen². Uiteindelijk koopt Gijsjen op aandringen van Trijn een kermiskoek en hakt deze, zoals het toen de niet ongevaarlijke gewoonte was, met een bijl op een houtblok in twee (v.19-22). De boertige wijze waarop hij zijn mond volpropt, houdt kennelijk een les in:

Gysjen gingh wringen en duwen
d'Hiele koeck in sen holle mongt,
Sagger uyt soo kakel-bongt,
Dat ter ien mensch schier souw of gruwen (v.25-8)

De passage wordt immers als 'brassen' en 'slempen' geduid (v.31). Het is best mogelijk dat dit lied, waarmee Van de Venne bekend was (cf. infra), voor de scène met het koekhakken en voor Lubberts moraliserende repliek in de Belacchende Werelt model heeft gestaan³.

In Van de Vennes literaire oeuvre komen straatroepen wel meer voor. In het gedicht 'Vyt-roep' uit het Sinne-mal wordt de toeschouwer naar de boedelverkoop van een modegek gelokt met het geschreeuw 'Gae-by, Gae-by, Gae-by'⁴. Het gedicht hekelt -zo staat het in het voorwoord- de 'Malle-pracht, die in dese tijdt soo veel ende veyl is'⁵. In dezelfde bundel staat ook een reeks gedichten -geheel in de traditie van de paradoxale encomia- over de 'Zeevsche Mossel-man'⁶. De venter zelf wordt op de gravure van p.95 uitgebeeld⁷. Het eerste gedicht uit deze serie amplificeert in een acht-tal verzen het 'Mossel-mans gheroep' - 'Hael moslen' - zoals die ook vanuit andere literaire teksten is bekend⁸. Het geschreeuw van de verkoper wordt in de volgende gedichten van verdere bedenkingen voorzien. In het 'Mossel-mans Korde-vvagen-liedt' bezingt de venter de bijzondere eigen-schappen van mosselen, geeft hij een aantal bereidingswijzen op, heeft hij het over het nut van mossels als medecijn en over het gebruik van hun

1 Van dit laatste getuigt Lubberts repliek in v.1165-70 op Besjes lokroep. Vgl. ook dl.III, B, hoofdstuk 4, §2, 4.

2 Bredero 1975, 50-2; vgl. hierin v.13-5: 'Als de Kramers Gysjen sagen, // Riepen sy: kom koop wat vaar! // Wilje niet? ick houme waar'.

3 Cf. dl.III, B, hoofdstuk 4, §2, 4.

4 Van de Venne 1623, 9-10. Over dit gedicht als openingsgedicht in de bundel: Van Vaeck 1989, 8.

5 Van de Venne 1623, *iij r^o, r.70-1.

6 Van de Venne 1623, 95-9. De reeks is opgedragen aan Van de Vennes Middelburgse stads-genoot en kunstbroeder Pieter van Meldert. Zie over deze opdracht Van Vaeck 1989. Over de traditie van lofdichten over minder gebruikelijke voorwerpen: Spies 1986.

7 Bredius vermeldt nog een uitbeelding van een 'Mosselcruyertje' van Van de Venne (Bredius 1915-22, dl.2, 376).

8 Vgl. b.v. v.2 'Hael moslen vors, en vvit' met Bredero's Moortje: 'Hael mosselen, hael mosselen, Zeelantsche mosselen, varsch enne wit' (Bredero 1984, 173, v.710) (vgl. verder ook Pleij e.a. 1974-5, 402-3).

[p. 748]

schelpen door schilders¹ en bellenblazers², terwijl het mosselwater tevens als poetsmiddel kon worden gebruikt; de zangwijze van het lied - 'De Ruyter die stack zijn paert met sporen' - verwijst naar de melodie van Bredero's 'Van Gijsjen en Trijn Luls'³. In het gedicht dat volgt op het 'Korde-vvagen-liedt' wordt op emblematiserende wijze de 'Vorsse-mossels eyghenschap gheduydet Op de ghelijckenisse der menschen seden, en leven'. De bespiegelende intenties van deze gedichtenreeks over de mosselman worden in het voorwoord uit het Sinne-mal uitvoerig uiteengezet:

'De Leser sal 't gesichte slaen op de Zeeusche-Mosselman, die met geroep, ende zijn Mossel-sanck geeft te verstaen vvat eygenheyden de Zeeusche-Mossels by sich hebben; en hoedanighe beduytselen daer op te bedencken zijn, al hoevvel de selve slecht end' geringhe schijnen: dies niet tegenstaende is het mede met Plaet-druck uyt-ghebeelt, om de onkenders te beter aen te voeren tot kleyne dingen haer groote crachten; op datmen te meer peynse aen grooter en grooter'(*iiijr^o, r.111-7).

Later heeft Van de Venne deze mosselmangedichten opnieuw bewerkt en aangepast voor een plano-uitgave (afb.6) die door Isaac Burchoorn in Den Haag voor 'Pieter vande Venne, ende den sijnen' werd gedrukt: de 'Nievwe vasten-kost Aen-gevvesen by des Mossel-mans-geroep/ en Veyl-Gesangh'⁴. Aan weerszijden van de gravure (overgenomen uit het Sinne-mal) vinden we een bewerkte versie van het 'Mossel-mans Korde-vvagen-liedt". Het oorspronkelijke aantal van veertien strofen werd gereduceerd tot acht: alleen de strofen 1 tot 5, en 7, 8 en 10 werden in grote trekken in de nieuwe bewerking overgenomen. De grotere nadruk die nu valt op de bereidingswijze van mosselen, heeft in de eerste plaats te maken met de functie van de plano-druk: de uitgave dient zich expliciet aan als een vastenavondtekst⁵. De wijs-opgave citeert het beginvers van Bredero's lied: 'Soo haest als Gijsjen hadt vernomen, & c.'. Onder de gravure wordt de oorspronkelijke roep van de mosselman in een gelijk aantal verzen gevarieerd terwijl in de marge een zestal spreuken en gezegden die in hoofdzaak op de handel betrekking hebben, werden toegevoegd. De 'Versche Mossels eygenschap, geduydet met Zeden-plicht op de Gelijckenisse van des Menschen Leven' beslaat de onderste helft van het plano-blad en volgt vrij getrouw de originele versie⁶. De plano-uitgave werd door Muller gedateerd op 1650. Franken meent dat 'Les inscriptions ajoutées se rapportent aux événements de 1650'⁷. De nieuwe versie blijft echter zo dicht bij de tekst uit 1623 dat het niet voor de hand ligt om de plano-uitgave te betrekken op de gebeurtenissen uit 1650.

1 Cf. hierover Snoep 1968-9, 109-10.

2 Vgl. b.v. De Jongh 1967, 82, afb.68.

3 Vgl. Bredero 1979b, 50-1 en 63.

4 Muller 1863-82, nr.1983 en Franken 1878, 85, nr.15.

5 Vgl. nl. de titel van de plano: 'Nievwe Vasten-kost' (eigen cursivering).

6 De aanspraak tot Pieter van Meldert blijft er uiteraard achterwege.

7 Muller 1863-82, nr.1983 en hs. Franken en Waller, kaft 5, nr.25 (Amsterdam, Rijksprentenkabinet).

[p. 749]

2. De rijfelarij

Tijdens hun rondgang op de kermis nemen de boeren een kijkje 'Nae de mooye Schilderyen, // En de reyne Krameryen' in de Grote Zaal op het Binnenhof (v.1375-80). Het is er drukker dan gewoonlijk: rond de kermistijd verzoeken elk jaar opnieuw vele schilderijenverkopers en kramers om een plaatsje op de Grote Zaal¹. Er staat ook een soort loterijspel opgesteld². De boeren kunnen hun bewondering voor de te winnen prijzen (traditiegetrouw vooral goud- en zilverwerk) nauwelijks wegsteken: 'Gouwe Koppen, Sulver-Schalen, // Bekers, Spiegels, moy vergult' (v.1394-5). Meteen wil Lubbert zijn geluk beproeven: 'Soo laat ongs een reysje smacken // Deur de Trachter, om gewin' (v.1610-1).

Lubbert en Fijtje staan hier niet voor het gewone loterijspel, maar voor de variante ervan, de rijfelarij (vgl. v.1391: 'Rijffel-loerdery'): een lot geeft recht op een worp met drie dobbelstenen die in de rijfelbeker worden geschud en via een trechter op het bord gegooid³. Deze vorm van vermaak stond bij de overheid niet in een gunstig daglicht. Steeds weer worden plakkaten tegen het houden van loterijen en rijfelarijen uitgevaardigd: voor zover dergelijke spelen van particuliere zijde werden georganiseerd, waren er immers maar weinig garanties voor een eerlijk verloop van het spel en de eenvoudige burger zou zich maar al te vaak aan een buitensporige verkwisting en goklust te buiten zijn gegaan⁴. Wellicht werd de rijfelarij hier op het Binnenhof toch geduld omwille van de winst die de huur van de staan-plaats opbracht⁵.

Precies de spilzucht van de spelers die in het wilde weg hun kans waagden, maakte het deelnemen aan loterijen, rijfelarijen en andere kansspelen tot een in de satirische en moralistische literatuur vaak gehekeld tijdver-drijf. De mogelijkheid dat men zijn geld volledig verspeelt, plaatst de kans-spelers in het rijtje van dwazen en narren⁶. In de moralisaties n.a.v. een loterij of rijfelarij ligt de uitwerking van de wel erg toepasselijke tegenstelling tussen 'yet' en 'nyet' dan ook voor de hand⁷. Van de Venne sluit zich

1 Kossmann 1932, 68, 79. Over de verkoop van schilderijen op de kermis: zie ook Mees 1915 en Floerke 1905, 66.

2 Over de loterijspelen en de daaraan verwante rijfelarijen zie vooral De Roever 1886, Fokker 1862, Ter Molen 1983-4 en Huisman e.a. 1991.

3 Voor een uitvoeriger beschrijving van de spelregels van een rijfelarij, zie De Roever 1886, 192.

4 Zie hierover o.m. De Roever 1886, Fokker 1862 en Ter Molen 1983-4.

5 Vgl. hierover dl.III, B, hoofdstuk 3, §1.

6 Vgl. b.v. Coigneau 1980-3, dl. 2, 440 en 448 en Feeste 1615, str.11 en 17. Vgl. ook nog Het zal koud zijn 1980, 79, v.294-7.

7 Vgl. b.v. Huygens in zijn zedeprint van 'Een gemeen soldaet' (Huygens 1981, 44, v.41-2): 'Gaet loten in de kans van dusenden om een, // Gaet worden niet om yet, en van geringh tot geen'. Deze (vanitatief bedoelde) tegenstelling komt ook in andere gedichten (die niet over de loterij handelen) voor: vgl. b.v. Lievens 1959 en Coigneau 1978. Vgl. ook Visscher 1949, 122 waarin de tekst op een loterijbriefje wordt geciteerd: de tekst benadrukt de vergankelijkheid van wat men bereikt wanneer men ernaar streeft om zijn geluk te vermeerderen: 'Ey arme woelwaters, mooght ghy niet wel ghedachtigh wesen een ghedicht, dat in de Lotery ingheleyt was: Ick had veel en sochte meer/ Wat sal't eijnde zijn lieve Heer. Niet'.

[p. 750]

bij een dergelijke moralisatie aan. Fijtjes woordspel waarbij rijfelarij tot 'Rijffel-loerdery' wordt omgevormd, brengt het rijfelen niet alleen met de loterij in verband maar ook met de bedrieglijke aard van het kansspel (loeren betekent tevens foppen, bedriegen¹). Bovendien neemt de tekst in de marge het onfortuinlijke karakter van het gokken op de korrel: 'Wie gist, // Die mist' (p.58, i.m.6). De spreuk werd door Van de Venne ook op zijn andere (loterij)grisailles aangebracht². Daarnaast reageert Fijtje op Lubberts voorstel om een gokje te wagen in de rijfelarij met de wijze woorden: 'Denckt eens recht, ist gien gewelt // Voor de Niet te laten 'tGelt?' (v.1615-6)³.

1 WNT 7 2, 2569.

2 Ook andere voorstellingen voorziet Van de Venne van dit motto: cf. Plotter 1984, 86-7, nr.28. Over de huwelijksgrisailles zie dl.III, B, hoofdstuk 3, §4.

3 Bovendien wordt ook Lubberts voorstel uit v.1610-1 in de marge afgestraft met de spreuk: 'Lichtelijck ghewaegt/ doet beswaerlijck verliesen'.

3. Kunstenmakers en rokende aapjes

Op het Binnenhof wonen Fijtje en Lubbert het optreden van verschillende kunsten- en potsenmakers bij:

Laate wy gaan sien de Lanssers,
Beuytelaars, en Koorde-danssers,

Of Krommediangte Spul, (...)

Siet de Luy heur lijff om-wringen

Voor, en after op het Paart!

Hoort, en let hoe't Sotje baart! (v.1637-9 en 1645-7)

Vroeger werd reeds aangegeven hoe enkele weken voor de aanvang van de kermis tal van 'coordedanssers', 'constenaers van springen', 'volteseerders' en 'Comedianten' bij de overheid een aanvraag voor een plaats op de Haagse kermis indienden⁴. Een aantal van deze potsenmakers wordt in de Belacchende Werelt afgebeeld op de gravure van p.69. De voortekening werd in 1972 op een veiling gesignaleerd en is gedateerd op het jaar 1628⁵. Op het verhoog op de achtergrond (voor het dwarsgespannen gordijn) vertoont een zwierig geklede man zijn kunsten op een houten paard (v.1646-7) terwijl een komediant (?) naast het paard zijn stuk opvoert (vgl. v.1639). Rechts van het paard spelen vier muzikanten. Uiterst links buitelen twee knaapjes aan een koord (v.1638). Hoog boven de begane grond van het middenstuk met de ruimte voor het publiek houdt een vrouw zich op een touw in evenwicht (v.1654); aan de staken van deze constructie hangt de nar, her 'Sotje' uit v.1648. Vanaf het verhoog op de voorgrond kijken Fijtje en Lubbert toe en wijzen naar een tafeltje waarop een aapje (begeleid door de muziek van een vedelaar en een fluitspeler) rondtuimelt, terwijl een ander aangekleed aapje een pijpje rookt. Op de tafel liggen verder nog de attributen van de goochelaar: enkele kaarten en een beker (v.1464-88). De

4 Cf. dl.III, B, hoofdstuk 3, §1.

5 100 × 131 mm.; cf.Pluis 1987, 119 en Bol 1989, 133. De tekening werd gereproduceerd in Bol 1982-4, X, 71, afb.129 en Bol 1989, 133.

[p. 751]

scène speelt zich wellicht nog af in de Grote Zaal van het Binnenhof. Dat - zoals Stanton-Hirst beweert - het optreden van de kunstenmakers in de Kaatsbaan of in de Pikeerschuur moet worden gesitueerd, valt uit de tekst in de Belacchende Werelt niet af te leiden. Veeleer lijkt alles erop te wijzen dat de boeren zich nog steeds in de Grote Zaal bevinden. In zijn studie over het Haagse toneelleven geeft Van Gelder trouwens aan dat de Grote Zaal wel degelijk voor opvoeringen werd gebruikt. Zijn gegevens i.v.m. opvoeringen in de Pikeerschuur of in de Kaatsbaan hebben betrekking op de tweede helft van de zeventiende eeuw. Bovendien stemt de door Van Gelder beschreven inrichting van Kaatsbaan en Pikeerschuur nier overeen met Van de Vennes voorstelling. Ook Stanton-Hirsts suggestie dat de voorgestelde 'activities probably did not take place at once' hoeft niet met de waarheid overeen te stemmen: tijdens de kermis kregen de verschillende groepen een plaatsje toegewezen waarbij elke groep het nodige aantal kijklustigen voor zijn spektakel trachtte te winnen¹.

De vertoonde kunstjes worden in de Belacchende Werelt op het nodige satirisch-moraliserende commentaar onthaald. In moreel opzicht werden van oudsher de joculatores (grappenmakers), de histriones (toneelspelers) en de scurrae (hansworsten) gebrandmerkt als vertegenwoordigers van de laetitia saecularis; hun uiterlijke kunsten zouden een innerlijke onstandvastigheid weerspiegelen². Koorddansers stonden in een even slecht daglicht: hun halsbrekende toeren waren een bron van ergernis en de nutteloosheid van de vertoonde kunsten kon in moreel opzicht niet worden verantwoord³. Roemer Visscher b.v. haalt uit tegen alle 'Guychelaers, Aessack-speelders, Koordt-dansers, en dierghelijcke dinghen meer' omdat het hier gaat om 'konsten daer men sich aen verwondert' en die 'gheen nut en schaffen tot het ghemeene besten'⁴. Herhaaldelijk werd dan ook (o.m. van kerkelijke zijde) tegen de aanwezigheid van kunstenmakers op de kermis heftig geprotesteerd; soms leidde dit zelfs tot een verbod om op te treden⁵. Het ongenoegen blijft nog lang bestaan zoals blijkt uit deze uitlatingen in de Algemeene Hollandze Kerk-mis (1672): 'tonneelspelen/ Koorde-dansseryen/ en meer diergelijke ligtveerdigheden (...) zijn quade toevallen/ die tot het wezen van de Kermis niet gehoren: en dat die quaad zijn zal niemand ontkennen'⁶.

Toch is het opvallend dat de toon tegenover de vertoonde optredens in de Belacchende Werelt vrij mild is. Slechts één keer wordt een vertoning, m.n. de voorstelling door een koorddanseres, ronduit afgekeurd. Haar gedrag wordt door Lubbert - het is niet duidelijk of zijn woorden hier dubbelzinnig moeten worden opgevat⁷ - én door de glosse ('Winst ver-

1 Stanton-Hirst 1978, 57-62 en Van Gelder s.a., 8, 16-8.

2 Suchomski 1975, 26-8.

3 Schotel 1868-9, dl.2, 311-2.

4 Visscher 1949, 144; eigen cursivering.

5 Van Deurzen 1978-9, dl.2, 48.

6 Algemeene Hollandze Kerk-mis 1672, 7.

7 'Klimmen' met betekenis van beslapen, was alleszins reeds in de tweede helft van de zeventiende eeuw bekend (vgl. WNT 7, 4055).

[p. 752]

blindt schande') onomwonden als schandelijk gehoond: 'Op een touw een Vrouw te springen? // Dat is nieuw, en onbeschaamt! // 'tWijve-klimmen niet betaamt' (v.1654-6). In het licht van de ingetogenheid die de vrouw volgens Van de Venne moest beoefenen, hoeft deze uitval geenszins te verwonderen. De optredens van de andere kunstenmakers worden in de Belacchende Werelt nauwelijks met de vinger gewezen¹: veeleer fungeren zij als aanknopingspunt voor verdere moraliserende bedenkingen. Zo wordt de opvoering van de komedianten die in één persoon 'wijs, en sot, en dul, Kort, en langh, en vuyl, en schoone' weten te 'verthoone' (v.1640-2), geïnterpreteerd als een blijk van bedriegelijke schijn (cf. p.67, i.m.3) en 'lout're Toovery' (v.1644). Niet het toneelspel op zich, wel de schijn en het bedrog die het in zich besloten houdt, liggen aan de basis van kritiek.

Een ander voorbeeld van een dergelijke wijze van moraliseren vindt men bij het optreden van de aapjes in v.1664-88. Het vertonen van kunstjes met dieren was een vast gegeven op de zeventiende-eeuwse kermis. Het haast menselijke gedrag van apen stond immers garant voor amusement en verwondering: vgl. b.v. De Brunes bemerking in zijn Emblemata:

'Wat vremder grimmatsen, wat oubolligher, en ongheloovelicker dinghen, werden op Kermissen en Iaer-mercten, deur beesten en on-vernuftighe schepselen vertoont? Om niet van Apen en Paviaenen te spreken, die zoo wat schijnen te menschelen, en op onze gedaente te trecken (waer deur oock zommighe droomen, dat het besworen, en vervloeckte menschen zijn)'².

'Menschelen' doet zeker het tweede aapje uit de potsenmakersscène in de Belacchende Werelt wanneer blijkt dat het 'Toebackje drinckt' (v.1688). Het rokende aapje zorgt voor een discussie tussen Lubbert en Fijtje over de voor- en nadelen van het tabakroken. Fijtje wijst voor zichzelf het roken resoluut van de hand (v.1693-6). Satirische teksten en voorstellingen uit die tijd doen het voorkomen alsof het niet ongewoon was dat vrouwen rookten³. In Van Heemskercks Batavische arcadia komt een 'onhebbelijk wijf' 'met een toback-pyp aen de mont' voor die een gezelschap jongeren voor 'een pijpe smookx, en een dronckje soenwater' naar haar herberg uitnodigt. Ook Quintijns Hollandsche Liis en Brabandsche Bely bevat een uitval tegen rokende vrouwen⁴. Voor Fijtje heeft het roken van tabak alles te maken met 'stincken' en 'quijlen' (v.1706-8). Lubbert daarentegen verdedigt het tabaksgebruik ('Goe Toeback is eten, drincken', v.1705) en wijst op de medicinale krachten van het kruid (v.1709-16) terwijl ook in de glosse de heilzame werking van tabak wordt aangehaald (p.70, i.m.5).

1 Wel worden de diverse optredens als 'lichte-vreugt' en 'Tijdt-verquistingh [die] niet en deugt' (v.1660) geduid.

2 De Brune 1970, 197. Ook Fijtje verwondert er zich in de Belacchende Werelt over dat 'nou een Beest Heyt schier Menssen list of geest!' (v.1679-80).

3 Brongers 1964, 193-7 en Schotel 1848, 56-8.

4 Van Heemskerck 1982, 20-2 en Quintijn 1629, dl.2, 196.

[p. 753]

Fijtjes en Lubberts dispuut over de voor- en nadelen van het tabakroken weerspiegelt de heftige polemiek die o.m. in de literatuur uit het begin van de zeventiende eeuw over deze nieuwerwetse gewoonte werd gevoerd¹. Ook in zijn overige literaire oeuvre heeft Van de Venne herhaaldelijk en uitvoerig op dit gebruik gealludeerd: nu eens stelt de dichter tabak voor als een roesmiddel, dan weer als een droge dronkenschap, een al dan niet gevaarlijk genotmiddel, een vanitas-symbool of een nieuwigheid van de modegek². In de Belacchende Werelt laat hij Lubbert tabak vooral verdedigen vanuit de medicinale werking van het kruid. De toenmalige botanisch-medische literatuur schreef tabak immers heilzame krachten toe. Het meest invloedrijke geschrift in dit opzicht is Dodoens' Crvydt-boeck: zijn uitvoerige beschrijving van het 'Bilsen-kruyd van Peru (..) of Taback' wordt b.v. in Ampzings Nederlandse vertaling van Scriverius' Satvrnalia (over 'het gebruyk ende misbruyk' van tabak) integraal overgenomen³. Er stond o.m. in te lezen dat 'den rook (...) bequaem [is] om den honger ende dorst te doen vergeten' (vgl. v.1705: 'Goe Toeback is eten, drincken')⁴. Ook de geneeskrachtige werking van dit hete en droge kruid dat de vochtigheid van de ogen zou bestrijden (vgl. v.1709-12), vindt men in dergelijke werken beschreven. Van de Vennes toevoeging in de marge waaruit blijkt dat de 'Oly' van de 'bloemen van de Toeback' genezend zou werken op 'quade oogen' en 'veele andere gestoote ofte gevalle leden-plaetsen', wordt eveneens in Dodoens' tekst vermeld: een zalf op basis van tabak is goed 'om de schellen van de oogen weg te nemen' terwijl 'Olie van Taback' bijzonder geschikt is 'om te suyveren/ ende te ontdoen/ ende om te genesen alle oude kankerachtige/ ende voord-etende seren (...) [en] vochtige tranende seren hoe quaed die ook mogen wesen'. En ten overvloede stelt Dodoens nog 'dat sommigge hardbarige menschen in hunnen ouderdom door desen roock hun by na verloren gesicht zomtijds wedergekregen/ ofte immers verscherpt hebben: so dat de gene die naulijkx door de brillen sien konden/ sonder de selve wel ende klaerlijk gesien hebben'⁵.

Dat Lubbert zich zo vertrouwd weet met de geneeskrachtige werking van tabak komt bij Fijtje komisch over: zij bestempelt zijn gebrabbel als praat-

1 Tot de oudere, maar nog steeds bruikbare studies over deze polemiek behoort Schotel 1848, 1-128 (met uitvoerige voorbeelden uit de Nederlandse literatuur en met een 'Lijst van schrijvers over den tabak'). Een bibliografie over tabacologia vindt men ook in Bragge 1874. Tot de meer recente studies behoren Brongers 1964, Elaut 1970 (vnl. over Neanders geschrift) en de uitstekende studie over tabak in de Nederlanden van Roessingh 1976. Meer gegevens over Van de Vennes uitlatingen over tabak vindt men in Van Vaeck 1986, 7-8 en Gaskell 1987, 123-7. Over het onderwerp tabak in literaire teksten zie Martens 1975, McFarlane 1982, Knapp 1988 en ook Gaskell 1987 (daar o.m. m.b.t. de beeldende kunsten). Over tabak; als vanitas-element in literaire teksten zie ook De Ligt 1970.

2 Vgl. Roessingh 1976, 92. Van de Venne schrijft over tabak in één van zijn Neepkluytjes uit het Sinne-mal en (herhaaldelijk) in zijn Sinne-Vonck (cf. Van Vaeck 1986, 7-8) maar vooral in het daaraan toegevoegde tweede deel, het Wys-mal.

3 Scriverius 1630, 13-22.

4 Scriverius 1630, 14. Vgl. ook met Van Beverwyck 1680, dl.1, 178.

5 Dodoens in Scriverius 1630, 18 en 21.

[p. 754]

jes van een 'Dommetoor' of 'Brabbel-bier' (dokter of barbier) (v.1720). Overigens hoeft Fijtjes en Lubberts discussie over deze kwestie in een komisch-satirisch dichtstuk niet te verwonderen: tijdens de eerste decennia van de zeventiende eeuw wordt het onderwerp een vast nummer in de boertige en satirische literatuur¹.

1 Vgl. b.v. in Starters latere editie van de Friesche Lust-hof (Starter 1627, dl.2, 34-8) of in Van der Borchts Brusselse liedboek (Van der Borcht 1641, dl.2, 168-70). Vgl. ook de bemerkingen van Gaskell 1987.

4. De kwakzalver

Tijdens de kermistijd, maar ook tijdens de gewone weekmarkten², komen heel wat kwakzalvers en 'operateurs' met hun middeltjes en zalven naar Den Haag afgezakt nadat ze bij de overheid een plaats op de kermis of de markt hadden aangevraagd. Verschillende van dergelijke rekesten zijn bewaard gebleven. Zo krijgt Jan Moset 'operateur' op 4 mei 1633 toelating om zijn geneeskunst uit te oefenen tijdens de Haagse kermis³. En ook buitenlandse kwakzalvers doen Den Haag in kermistijd aan: op 27 april 1646 consenteren de Burgemeesters en schepenen van Den Haag aan Salvatore Diverne, 'Napolitaen', om 'geduyrende d'aenstaende kermisse met syn tafel ende medicamenten (...) [te] mogen voorstaen, ter plaetse hem aen te wijsen'⁴. In de Belacchende Werelt is het de 'Vry-Meester kan-Al, van Pochen-hout' die in een Hoogduits brabbeltaaltje zijn kundigheden als kwakzalver bij het publiek aanprijst (v.2481-581). Kwakzalvers trokken van plaats tot plaats om hun geneesmiddeltjes aan de man te brengen en hun bedrieglijke geneespraktijken uit te oefenen. Deze rondtrekkende figuren genoten geen al te beste reputatie bij de overheid die wel eens beperkende maatregelen nam om de toeloop van vagebonden én kwakzalvers af te remmen⁵. De literator Verstegen alludeert in zijn 'Character van eenen Quacksalver' met humor op de voortdurende omzwervingen en de frauduleuze handelingen van de pseudo-genezer: 'Hy weet datmen inde werelt gheen blijvende stede en heeft/ ende daerom als hy de menschen in d'een Stadt zoo veel bedroghen heeft als hy can/ dan treckt hy naer een ander'⁶.

De kwaltzalversscène in de Belacchende Werelt wordt op p.99 geïllustreerd met een gravure (naar Adriaens ontwerp) van Daniël van Bremden. De ontwerptekening wordt bewaard in het Museum Catsianum van de Leidse Universiteitsbibliotheek⁷. Een boer leunt tegen een kist ter-

2 G.A., O.A., nr.47, fol.124 v^o, dd. 8 februari 1620.

3 G.A., O.A., nr.123, p.257, dd. 4 mei 1633.

4 G.A., O.A., nr.124, p.299, dd. 27 april 1646. Over de kwakzalvers in de zeventiende eeuw, zie vooral Van Andel 1981 en de daar op p.XV-XVl en op p.148-51 vermelde literatuur.

5 Van Kappen 1965, 535. Vgl. ook met Irsigler e.a. 1984, 110-25.

6 Rombauts 1933, 214.

7 Inv. 1983, L2 (Pluis 1988, 78).

[p. 755]

wijl de kwakzalver, gekleed in een zwierig ruiterskostuum¹, hem aan het oog opereert. Ondertussen berooft een even rijk geklede dame, de helpster van de geneesmeester, de patiënt van zijn beurs. Het jongetje rechts kijkt zeer ostentatief op het beurzensnijden - het is een vast motief op kwak-zalversvoorstellingen² - toe. Op de achtergrond rechts bemerkt men Lubbert en Fijtje. Achter de kwakzalver bevindt zich een tafeltje (met de geneesmiddelen en het medisch instrumentarium) en enkele vaantjes die de aandacht op het kraam van de kwakzalver moeten trekken: op één van de doeken staat een kwakzalver afgebeeld die met de degen naar een doktersbul wijst³. Op de voorgrond links leunt een hansworst tegen een geopende kist. Hij moet met zijn gekke streken, grappen en grollen het publiek naar het kraam lokken⁴. Een dergelijk tafereel werd door Van de Venne meer dan eens in beeld gebracht. De kwakzalver en diens helpster (het zijn dezelfde als op de gravure uit de Belacchende Werelt) vinden we terug op een grisaille uit 1631. De man opereert er niet aan het oog maar trekt een tand bij een boer die ondertussen wordt bestolen. De tekstrol op het schilderij spreekt voor zich: 'Lijdt en mijdt'; de zieke boer had veel beter zijn tandpijn verdragen i.p.v. zijn toevlucht te zoeken bij een bedrieglijke kwak-zalver⁵. Ook andere kwakzalvervoorstellingen zijn van Van de Venne bekend gebleven: telkens wordt het bedrog van de heelmeester aan de kaak gesteld en blijken de toehoorders of de patiënt de dupe te worden van hun nieuwsgierigheid en naïviteit⁶: zo dient de banderol 'Alle baeten helpen' m.b.t. de prestaties van de kwakzalver zeker met de nodige ironie te worden gelezen terwijl de tekstrol 'Bij het volck is de neering' in de eerste plaats satirisch op de levenswijze van de rondreizende heelmeester moet worden betrokken.

In de literatuur komt de kwakzalver steeds weer in een kluchtige, satirische context voor: op het toneel is het bedrog van de kwakzalver waarmee hij de toehoorders (meestal boeren) in de doeken wil doen, vaak het uit-gangspunt van de intrige⁷. In de Belacchende Werelt heeft Van de Venne

1 Vgl. met de 'miles gloriosus' en het type van de 'Capitano' uit de Commedia dell' arte (Stanton-Hirst 1978, 76-129).

2 Cf. Pleij 1975-6, 111 en Jurina 1985, 126.

3 Vgl. De Jongh 1967, 72 en Tot lering 1976, 87-9.

4 I.t.t. wat Te Winkel en Ornée beweren, is er op deze gravure wel degelijk een hansworst te zien (Te Winkel 1914, 10 en Ornée 1970, 6; over de hansworst en zijn functie cf. Te Winkel 1914, 8 en Van Gils 1917, 20).

5 Plokker 1984, 178-80, nr.70.

6 Cf. Plokker 1984, 26-7, nr.2 en 73-4, nr.22 en een tekening in het Leidse prentenkabinet, inv. nr.3560; niet van Van de Vennes hand is wellicht het paneeltje vermeld bij Plokker 1984, 188-9, nr.74. Over kwakzalvervoorstellingen in de beeldende kunst, zie o.m. Van Rijnberk 1914 en Jurina 1985.

7 Over het optreden van de kwakzalver in de literatuur, zie vooral Te Winkel 1914, Van Gils 1917 en Bredero 1971, 24-8 en de daar vermelde voorbeelden. Vgl. verder Coigneau 1980-3, dl.2, 293, 445 en 543 en Pikhaus 1988-9, dl.1, 197-9; over de dokter-kwakzalver, zie ook Thijssen-Schoute 1932.

[p. 756]

zich nauw bij de bestaande traditie aangesloten. De komische naamgeving ('Vry-meester kan-Al, van Pochen-hout') wijst niet alleen naar de voorgewende deskundigheid maar ook naar de onbetrouwbare herkomst van deze 'hoogh-roemende Quets-Salver' (vgl. 'kan-Al' met het reeds in de zeventiende eeuw bekende 'kanalje'¹), terwijl ook de verwijzing naar de keisnijding in v.2539 ('Hastu Scheur-buyck? grosser Steynen?') een traditioneel motief is². De onbetrouwbaarheid van de man wordt doorzien - 'de Poff-kaack, die (...) meest quackel-leugens blaast' (v.1735-6) - en de lezer wordt gewaarschuwd om de kwakzalver niet te geloven: 'Waer het met segghen te doen!' en ''tVolck wil bedrogen zijn' (p.99, i.m.3 en p.98, i.m. 6). Ook het Hoogduitse koeterwaals van meester kan-Al mag dan al door de realiteit van de vele Duitsers in de Hollandse republiek uit de beginjaren van de zeventiende eeuw zijn ingegeven, de Duitssprekende dokter-kwakzalver heeft in komische teksten o.m. via Coster en Bredero literair bestaansrecht verworven³.

De scène met de heelmeester geeft Van de Vennes kermisboeren ook de gelegenheid om te praten over zaken die maar weinig met het optreden van de kwakzalver hebben te maken. Lubbert vraagt zich af of de kwakzalver 'niet een Blaauwe Scheen' zou weten te helen 'Mit sijn Oly, Smout, en Salven' (v.2553-6). Het wijze Fijtje weet hierop het antwoord waaraan uiteindelijk alle afgewezen vrijers een boodschap hebben: 'Lijdsaemheyt is heel-saem Kruyt' (v.2564).

1 WNT 7 1, 1212.

2 Over dit motief zie Coigneau 1980-3, dl.2, 426-7 en de daar opgegeven literatuur op p.426-33.

3 Over de Duitssprekende kluchtfiguur, zie o.m. Bredero 1971, 24-8, Ornée 1970 en Alleman 1985, 65-7 en 72-86. Over het brabbeltaaltje als komisch element, zie ook Bredero 1979, 44-54; vgl. ook Van den Bergh 1972, 148-9.

5. De Botte Slijper

Even buiten Den Haag 'ten eynde van't Noord-endt' (v.5994) ontmoeten Lammert en Lubbert een 'Slijpers-Gast' (v.5990) die zich 'buyten de vermakelijcke Haeghsche Vesten' in eenzaamheid heeft teruggetrokken 'om te rusten van 'twettelijck Werck' (p.210). In de zeventiende eeuw genoten scharen- en messenslijpers geen goede faam: herhaaldelijk worden zij in stedelijke verordeningen gelijkgeschakeld met landlopers en boeven die onder het mom van kostwinning een zwervend en oneerlijk bestaan leiden⁴. Precies een dergelijke vagebond is een uiterst geschikte figuur om (met de hulp van Lammert) de domme Lubbert te bedriegen en belachelijk te maken. De wijze waarop dit gebeurt, geeft aanleiding tot een kluchtige scène die

4 Vgl. Van Kappen 1965, 535. Ook in de kunst worden zij gerekend tot de onmaatschappelijken die uit de maatschappij dienen te worden verdreven (Vandenbroeck 1987b, 272). Vgl. ook met Burchoorn 1641, 29: ''Tis een loos Volck dat in een onnoosel Straetjen Scharen en Messen verkoopt'.

[p. 757]

Van de Venne in zijn schilderkunstige oeuvre herhaaldelijk heeft gevarieerd¹.

Ook al vindt Lubbert van zichzelf dat hij 'geslepe Saken weet' (v.5979), in zijn woorden en handelingen tijdens en na het herbergbezoek laat hij zich kennen als een domme en naïeve boer die last heeft van het 'Al te bot' (v.5983). Wanneer Lubbert en Lammert vernemen dat de Botte Slijper 'kan spitsen' het 'Veel te Bot, // Dat soo meenigh dingh verbrot' (v.6046-7) en iemand zelfs weet 'te slijpen, // Tot de Leuter-Key verslijt' (v.6057-8), wil Lammert Lubbert van zijn botheid afhelpen. Hij heft zijn gezel over de schouder zodat de Botte Slijper Lubberts keien uit het hoofd kan slijpen en hem dus ook geslepen maken (v.6061-143). Al spoedig is het drietal omringd door toeschouwe rs die in lachen uitbarsten 'om 'twonder doen' (v.6109-19). Onder hen bevindt zich ook 'een jonge Mocke, // Met een Ionckheer mooy gepluymt, // Die al 'tdrollig-dom beluymt' (v.6113-5): het zijn de traditioneel afstandelijk toekijkende rijke burgers die zo vaak op boertige voorstellingen voorkomen². Het komisch-burleske tafereeltje wordt op de begeleidende gravure afgebeeld (p.215). De voortekening wordt bewaard in het Museum Catsianum van de Leidse Universiteitsbibliotheek³.

In feite kan de kluchtige scène worden teruggevoerd op de visualisering van een bekende metafoor die reeds in Horatius' Ars Poëtica voorkomt: het slijpen van de wetsteen staat er voor het scherpen van het verstand⁴. Overigens is Van de Venne hier minder origineel dan op het eerste gezicht wel lijkt: niet alleen vinden we een gelijkaardige letterlijke uitbeelding van het slijpen van een hoofd terug in Albertinus' embleemboek uit 1618, de Hirn-schleiffer⁵, ook in talloze pseudo-realistische en boertig-komische voorstellingen uit de zestiende en zeventiende eeuw worden tongen of neuzen op de slijpsteen gelegd, verdrijft men in de distilleeroven de grillen en fantasieën uit het hoofd van een dwaas of wordt een slecht hoofd hersmeed (cf. de figuur van Lustucru) of zelfs door een vers gebakken exemplaar vervangen⁶. Verwant zijn ook de talrijke literaire en schilderkunstige voorstellingen van een keisnijding waarbij het dwaze slachtoffer hoopt van zijn keien uit het hoofd te worden verlost⁷. Ook in de Belacchende Werelt komen de

1 Van Vaeck 1988, 108-9 en de daar vermelde literatuur.

2 Cf. dl.III, B, hoofdstuk 3, §2.

3 Pluis 1988, 78.

4 Horatius, Ars poëtica, v.304-5 ('Ergo fungar uice cotis, acutum // reddere quae ferrum ualet exsors ipsa secandi'; 'laat ik dan maar de slijpsteen zijn, die zonder zelf te snijden ijzer scherp maakt', Horatius 1980, 45); in dezelfde zin ook aangewend in Orisandt 1643a, *3v^o: 'Maer, ghelijck de slijp-steen, bot zijnde, de bijle scherp maeckt; soo hoop ick dat door mijn reden eenige dronckene Wereltlingen tot nuchtere Hemelingen sullen komen te worden'. In de emblematiek komt het beeld van de scherpende slijpsteen herhaaldelijk voor: vgl. b.v. in Cats 1618, 50-1, embl.25 of in Cramer 1981, 172-3.

5 Zie hierover o.m. Van Gemert 1979, 594-605 en Larsen 1985.

6 Cf. hierover de literatuur vermeld in Van Vaeck 1988, 113, n. 32. Vgl. verder ook Vandenbroeck 1987, 50 en 52, Hazelzet 1988, Stalpaert 1965-6 en De Meyer 1964.

7 Coigneau 1980-3, dl.2, 426-33; zie voor de beeldende kunsten daarnaast ook Vanden-broeck 1987b, 312-4.

[p. 758]

motieven van de slijpsteen en de kei samen voor. De Slijper wil Lubbert immers 'slijpen, Tot de Leuter-Key verslijt' (v.6057-8)¹.

De Botte Slijper doet echter meer dan alleen maar Lubberts hoofd slijpen: hij vergast de toeschouwers ook op een slijperslied (op de populaire zangwijze van Bredero's bekende 'Boeren Geselschap') waarin hij het nut van de scharenslijper aan de toehoorders uiteenzet. In zijn Tafereel van Sinne-mal had Van de Venne een reeks gedichten bijeengebracht onder de titel 'Sinnighe Zeevsche slyper' (p.73-84). De serie opende daar met een dedicatiegedicht voor Magdalena van de Passe waarin Adriaen de Utrechtse graveerster dankt voor de hem toegezonden kunst van haar hand (p.74); hierop volgt een 'Sinnighe slypers-liedt' (p.75-80) dat telkens met een 'VVeder-liedt' van de vrouwelijke en de mannelijke omstaanders wordt beantwoord (p.80-2). Een 'Aen-Spraecke tot Alle onghesleepen Luyden' en een gedicht over 'De Slechte-Vouvve' (p.84) sluiten de reeks af². Bij het 'Slypers-liedt' hoort een gravure waarop een slijper staat afgebeeld (afb.7). De man wordt omringd door verschillende omstaanders die hij in zijn lied aanspreekt. Hij kijkt daarbij naar de rijkgeklede en wat apart staande dame (wellicht Magdalena van de Passe zelf) die de slijper een schaartje aanreikt. Het is niet uitgesloten dat dit gebaar een allusie bevat op de 'cunst' waarvan in de dedicatie aan Van de Passe sprake is en waarmee Magdalena Van de Venne zou hebben vereerd³. Mogelijk gaat het dan om papieren knipwerk waarvoor de ostentatief getoonde schaar werd gebruikt. Ook al is er in de literatuur over Magdalena van de Passe niets bekend van knipwerk van haar hand, toch moet men er rekening mee houden dat men wel weet heeft van knipwerk van Magdalena's leerlinge Anna Maria van Schurman die de techniek wellicht van haar Utrechtse leermeesteres had geleerd⁴. Indien deze hypothese juist is, krijgt het slotgedicht over 'De Slechte-Vouvve' in het Sinne-mal een bijkomende betekenis⁵.

Het 'Sinnighe slypers-liedt' uit het Sinne-mal heeft als 'Stem-wijse' Bredero's 'Arent Pieter Gijsen' en telt tweeëntwintig strofen. In str.1-3 stelt de slijper zijn ambacht voor en in str.4-16 somt hij de verschillende beroepen op die van zijn diensten gebruik maken. De volgende strofen (str. 17-21) spelen op de verschillende vormen van slijpen waarvan de ambachtsman zich uitdrukkelijk distantieert. Zo heeft hij met het slijpen van de 'schaeren van overscheerdery' (str.17)⁶, met het sjiekere slijpen van brillen of diamant (str.18) of met de leeglopende 'Straete-steenen-slijpers' (str.19) niets te

1 Vgl. ook nog v.6097.

2 Cf. over deze gedichten en meer bepaald over de opdracht aan Magdalena van de Passe, Van Vaeck 1989, 17-8.

3 Van de Venne 1623, 74.

4 Van der Stighelen 1987, 177-89.

5 Voor een andere duiding van het vererende toegezonden kunstwerk, zie Van Vaeck 1989, 17-8.

6 Van de Venne heeft het thema van de overscheerderij herhaaldelijk visueel uitgebeeld: cf. hierover Plokker 1984, 246-8, nr.106.

[p. 759]

maken en zelfs voor het slijpen van 'bottemuylen' en 'leuter-keyeraers' blijkt zijn wetsteen uiteindelijk niet geschikt (str.20). Evenmin is zijn gereedschap verantwoordelijk voor de geslepenheid van hoofse vrouwen (str.21). De laatste strofe alludeert op de naam van de adressaat: Magdalena van de Passe. Dergelijke slijpersliederen heb ik in de literatuur voor 1635 niet teruggevonden. Later wordt het 'Sinnighe Slypers-liedt' uit 1623 bewerkt door J. van Nyenborgh voor zijn 'Winckel der Handtwercken'. De prent van een slijper wordt er voorzien van een 14-regelig gedicht waarin de verschillende beroepen worden opgesomd die een beroep doen op de diensten van de slijper. De opsomming van de verschillende beroepen is onmiskenbaar op Van de Vennes slijperslied gebaseerd¹. Genologisch is het lied uit het Sinne-mal wellicht nog het meest verwant aan de (soms uitge-breide) markt- en verkooproepen, waarvan we verschillende specimina in het Sinne-mal aantreffen². De scharensliep vinden we ook in de reeks visuele voorstellingen van het literaire genre van de 'cri'³ en in de literaire roep zelf zoals b.v. in v.56 uit Van Breughels 'Ballade': 'Slijp Scharen en messen'⁴. Vanuit dit genre kan dan de amplificerende enumeratie in str.4-16 van de verschillende beroepen die van de diensten van de slijper gebruik kunnen maken, worden begrepen.

Ook al kan men het slijperslied uit het Sinne-mal interpreteren als een hommage aan Magdalena van de Passe, toch was dit beslist niet de enige intentie van het lied. De 'Aen-spraecke tot Alle onghesleepen Luyden' (p.82-3) duidt het slijperslied ook als 'jock, en boertigh spel' (v.4) en wijst erop dat 'onder jocken schuylt vvel yet // Dat meer beduydet, als een niet' (v. 17-8). Ook het voorwoord tot het Sinne-mal heeft het over dit surplus in de woorden van de 'Sinnighe Zeeusche-Slijper' 'die al singende yder het sijne geeft'⁵. Waarin de satire dan precies bestaat, valt af te leiden uit het wederwoord van de mannelijke en vrouwelijke omstaanders. De toehoorders voelen zich vooral door de woorden van de slijper in str.17-21 geviseerd: verzetten de 'Vrouvve-luyden' zich met klem tegen elk verwijt m.b.t. geslepenheid, de 'Mannelijcke omstaenders' werden pijnlijk getroffen door de uitval tegen botheid, luiheid en overscheerderij.

Het heeft weinig zin de hekelende impact van het slijperslied klakkeloos op de nieuwe versie uit 1635 over te dragen. Toch heeft het lied uit 1635 zich duidelijk geïnspireerd op de tekst uit 1623, waarmee het beslist meer dan alleen de wijsopgave gemeen heeft. In de eerste drie strofen worden, zoals in 1623, de activiteiten van de slijper beschreven en geeft de ambachtsman aan hoezeer de juffertjes voor hun huishoudelijke taken van zijn diensten kunnen gebruik maken (str.4-7). De daaropvolgende strofen

1 Van Nyenborgh 1659, dl.2, 90-1.

2 Cf. hierover dl.III, B, hoofdstuk 5, §1, 1.

3 Cf. Massin 1978, 33, 37, 45.

4 Van Breughel 1985, dl.2, 291.

5 Van de Venne 1623, *iijv^o, r.100; eigen cursivering.

[p. 760]

wijken meer van het origineel af. Na een overgangsstrofe (over het 'Onweetigh Sot') somt de Botte Slijper (de volgorde is anders dan in 1623) de verschillende beroepen op die van zijn stiel gebruik kunnen maken. In str.9 en 10 (het zijn twee volledig nieuwe strofen) bijten de hogere standen met de 'Advocaten', 'Spitse Procureuren', 'Geleerde Doctoren', apotekers en drogisten de spits af. Daarop volgt de groep van beroepen die met de kunstwereld in betrekking staan: 'Loffelijcke Geesten', 'Poëtelijcke Schilders', 'Platen-snijders', 'Beelt-houwers', 'Redelijcke Setters', 'Druckers', 'Boecke-binders', 'vergulders' en 'Alchemisters' (deze laatsten worden omwille van hun nauwe band met de 'Gout-smits' nog bij de kunstenaars geplaatst). Vervolgens maakt de slijper een overgang naar een volgende beroepscategorie: 'Nevens Konstenaren, gerieff ick Ambachts-lien' (v.6255). Tot de 'Ambachts-lien' behoren dan o.m. de 'Timmer-luyden', 'Schrijn-werckers', 'Pelsers', 'Wevers', 'Schoene-makers', 'Koockers' en ook 'Dienst-maegden' (str.14-18). Van de Venne heeft hier, anders dan in 1623, de verschillende beroepen en ambachten geordend. Tot de sociaal laagst gewaardeerde categorieën behoren de als laatste opgesomde 'Veylsters van de Vissen' en de landarbeiders: de 'Maeyers' en de 'Maffers van de Ploegen' (str.19). De 'Vryers' en 'Vrijsters' wier schaatsen door de slijper worden gescherpt, pasten niet in deze indeling en werden als hekkensluiter in str.20 toegevoegd. Ook de slotstrofen zijn t.o.v. 1623 gewijzigd: elke allusie op Magdalena van de Passe is verdwenen evenals de verwijzingen naar de geslepenheid van meisjes en naar overscheerderij. In plaats daarvan wordt in v.6309-13 aan de nieuwe scène met Lubbert gerefereerd:

Gy dan, Bott' en Dommen, laet-dunckig al-te-saem
Trantelt na de Wagen, dan vat ick u bequaem
By 'tgeen ick niet en schaem, ha aem!

Soo kenje doen Verstandt uyt-broen,

Ter eeren van dijn Naem.

Nieuw is ook dat de dichter boven elke strofe een woord in fractuur heeft aangebracht. Achter elkaar geplaatst vormen die woorden een zin die aansluit bij de betekenis van de slotstrofe (dergelijke kunstgrepen komen ook bij andere dichters voor¹): 'Kijckers: hoort hier dat goedt rondt met Reden wijst/ en wett'/ om te weten wat plomp kan aerdigh spits maken tot ciersel voor 't Verstandt'. Het optreden van de slijper is er, anders dan in 1623, vooral op gericht om de botte geesten te slijpen. Met dit verschil in betekenis hangen ook de verschillen in de resp. gravures uit de edities 1623 en 1635 samen: scherpt in 1623 de slijper de gebruikelijke voorwerpen (afb.7), op de gravure in 1635 dient de botte Lubbert te worden gescherpt (p.215).

1 Vgl. b.v. Revius' 'Gebet der over-heerde Nederlantsche provincien om vrede ende verlossinge vande Spaensche heerschappye' (Revius 1935, 150-2) en ook de beide anonieme gedichten: 'Boerenlitanie ofte klachte der Kempensche landlieden, over de ellenden van deze lankdurige oorloge' en 'Vroomheid der landlieden ofte antwoord der krijgsknechten op de vorige boerenklachte' (afgedrukt in Meertens 1942, 81-7).

[p. 761]

Tenslotte geeft de Botte slijper nog een hele reeks spreuken die bedoeld zijn om 'eenige Sinne-Koppen (...) op te scherpen' (p.220-3). Daarin wordt de Belacchende Werelt vergeleken met een slijpsteen: 'De Ronde Belacchende Werelt is een Slijp-Steen, voor de gene die oorsaeck hebben om deselve beschreyelijck te be-omme-komen'. De gepresenteerde gezegden, de 'Wet-' en 'Neep-sprevcken', hebben een sterk moraliserende en hekelende impact zoals de Slijper het zelf aangeeft: 'Scharpt mijn Steen niet door het ronde, // Siet dan wett' ick met de Monde' (v.6419-20). Bovendien wijst de prozatekst die op p.223 werd ingelast op het moment dat de slijper zich uit de menigte terugtrekt, op het satirische en corrigerende karakter van de spreuken: 'Alle die te sacht geraeckt zijn van de ronde Wett-Streken, die sullen sich voort-aen voegen op het Spoor daer den BOTTE SLYPER, by ghelegentheyt, noch eens met zediger manier van Fleemen sal op-scharpen; voor dese mael is den ronden Draeyer bescheydelijck af-gescheyden'.

6. De optocht van de Haagse schutterij op de kermis

Tot de belangrijkste evenementen op de meikermis behoorde ongetwijfeld het optrekken in groot ornaat van de schutterij. Tweemaal gaat Van de Venne uitvoerig op dit kleurrijke gebeuren in. Wanneer Fijtje in v.3159-64 de kermis wil verlaten, houdt Lubbert haar tegen en wil hij haar ertoe dwingen om het optreden van de schutterij bij te wonen. Het meisje neemt dit niet en vlucht weg, terwijl Lubbert vol enthousiasme de schitterende optocht beschrijft (v.3165-265). Op het amoureuze vlak leert dit voorval dat een vrijster geen 'Vryer-wachter' is (v.3215) en dat een vrijer zijn meisje nooit iets tegen haar wil mag opleggen (v.3271). Later legt Lubbert aan Lammert uit in welke omstandigheden Fijtje is weggelopen. Al vlug hebben de beide boeren het alleen nog over het spektakel van de schutters: terwijl Lubbert over de Haagse schutterij vertelt, stelt Lammert hier een kermisoptreden van de Delftse schuttersbende tegenover (v.5028-113).

Tijdens de eerste decennia van de zeventiende eeuw kregen de schutterijen in de steden een aantal specifieke taken toegewezen. In de eerste plaats handhaafden de schutters de openbare orde en stonden zij in voor de militaire beveiliging van de steden: om beurten verzorgden de verschillende rotten de dag- en nachtwacht, hierin bijgestaan door de ratelwacht en de aangeworven huursoldaten. Ook bij eventuele oproeren schakelde de stads-magistratuur haar schutterij in om de orde te herstellen. Tevens werd op de schuttersvendels een beroep gedaan om (althans met een deel van de manschappen) de troepen in de garnizoensteden aan het front bij te staan. Talloze resoluties van de Haagse magistraat hebben dan ook betrekking op het uittrekken van de schutterij ter 'bezettinge van de frontiersteden' (1622) of duiden de schutters aan b.v. 'voor het uijttrecken naat Geertruijdenberch' (1629)¹. Daarmast hadden de schutterijen als symbool voor de militaire

1 Cf. G.A., O.A., nr. 48, fol. 30 v^o, dd.14 september 1622, fol. 89, dd. 26 september 1624, fol. 107 v^o, dd.14 februari 1625 of nr. 49, fol. 91, dd. 5 augustus. 1629. Vgl. ook het verslag van Michiel Vlack over het optrekken van de Goudse schutterij in 1629 bij de belegering van 's-Hertogenbosch (Keersmaekers 1985, 77-8).

[p. 762]

macht van het land en de weerbaarheid van de steden een representatiefunctie: bij Blijde-Inkomsten van de vorst of bij de verwelkoming van belangrijke buitenlandse gezagsdragers traden de schutters in volle wapenrusting aan. Verordeningen voor de Haagse schutters, gepubliceerd n.a.v. dergelijke intochten, getuigen van de koortsachtige bedrijvigheid waarmee deze officiële bezoeken werden voorbereid¹. Tot de representatieopdracht behoorde tevens het 'ommetrekken' en de grote wapenschouw tijdens de kermis. Elk jaar opnieuw werd dit gebeuren door de overheid tot in het kleinste detail voorbereid en beregeld².

Voor haar leden recruteerde de Haagse schutterij voornamelijk uit de bemiddelde burgerij³. Zelf was Van de Venne tot 1648 lid van deze burgerwacht geweest: op 11 april van dat jaar vroeg en verkreeg hij (omwille van zijn leeftijd) vrijstelling van alle tochten en wachten die hem als schutter waren opgelegd⁴. In die tijd bestond de schutterij uit vier vendels of compagnieën (elk met eigen onderscheidingstekens) overeenkomstig de vier stadswijken in Den Haag. Elk vendel had zijn eigen loopplaats: 'het eerste quartier, zynde het Oranje Vendel, had tot loop-plaats de Markt; 2. quartier of Witte Vendel de Plaats; 3. quartier of Blaauwe Vendel de Wevers-plaats; 4. quartier of Oranje-Blanje-Bleu Vendel de Kapels-Brugge'⁵. De vier vendels stonden onder leiding van een deken of kolonel, meestal een lid van de stadsmagistratuur. Een compagnie werd aangevoerd door een Kapitein die werd bijgestaan door de overige hoofdofficieren (hoofdman, luitenant en vaandrig) en enkele sergeanten⁶. Elk jaar opnieuw vaardigde de stedelijke overheid de specifieke bepalingen uit met bettekking tot het optrekken en de wapenschouw van de vendels op kermismaandag⁷. De algemene richtlijnen lagen vervat in de generale ordonnantie van 18 maart 1617:

1 Vgl. b.v. G.A., O.A., nr. 619, dd. 26 februari 1642 n.a.v. de intocht van de Engelse prinses, dd. 21 augustus 1638 bij de intocht van de Franse koningin of dd. 2 november 1637 bij het inhalen van de Prins van Oranje.

2 Een grondige detailstudie m.b.t. het Haagse schutterswezen is niet voorhanden. Het meest uitvoerig is nog De Riemer 1739, dl. 1 2, 706-7 en dl.2, 436. Een uitstekend overzicht van de verschillende schutterijen in de republiek en van hun betekenis en functie in de zeventiende-eeuwse maatschappij vindt men in de tentoonstellingscatalogus Schutters in Holland (1988). Zie hierin vooral de bijdrage van P. Knevel over 'De kracht en de zenuwen van de Republiek. De schutterijen in Holland, 1580-1650' op p.36-53 met het literatuuroverzicht op p.53. Meer gegevens m.b.t. de Haagse doelen, zie in deze catalogus op p.56-7, 73 en 341-5; over de Haagse schuttersstukken: p. 128, 260, 270, 386 en 394.

3 Schutters in Holland 1988, 40-1.

4 G.A., O.A., nr.124, p.327, dd. 11 april 1648 (zie ook Bredius 1915-22, dl.2, 379). De dichter-schilder was toen bijna zestig jaar (vgl. Schutters in Holland 1988, 40).

5 De Riemer 1739, dl. 1 2, 707.

6 De Riemer 1739, dl.1 2, 706 en Schutters in Holland 1988, 40.

7 Dat het omtrekken telkens op maandag viel, blijkt uit de verschillende ordonnanties van de opeenvolgende jaren: vgl. G.A., O.A., nr.619, dd. 18 april 1631, dd. 8 mei 1632 en 29 april 1645.

[p. 763]

'Dat alle meysche kermistijden op alsulcken dach als byde Magistraet sall worden geordonneert ende den schutters by publicatie gedenunchieert, by alle de schutteryen wapenschouw gedaen sall worden, ten waer de magistraet alhyer t'selue nydt goet en vonden, ende sullen de respectiue schutters jnt ommetrecken vandyen hen moeten vergulden nade particuliere ordre alsdan te vercundigen, ofte t'commandement van haere officyeren' (art. 52, fol.97v^o).
'Ende sall nyemandt vande Schutters vant ommetrecken exempt syn, dan Schoudt, Burgemeesters, Schepenen, Weesmeesteren, vroetschappen, ende den Secretaris van sGravenhaghe' (art. 53, fol.97v^o).
'Soo wye sich sonder verloff vande Magistraet absenteert ende nyet omme en treckt, ten waer hy van huys ofte syeck waere, ende wel acht daghen voort ommetrecken om notelycke affairen van huys geeyst waeren, sall verbeuren een boete van zes ponden' (art. 54, fol.97v^o-98r^o).
'Item soo wye jnt ommetrecken, nyet en hadt mit syn volle geweer compleet, soo van stormhoet, als anders, sall verbeuren gelycke boete als vooren, ten waere expres consent vande Magistraet, deecken, Cornel, ende capiteijn daer onder hy sorteert' (art. 55, fol.98r^o).
'Nyemandt sall vermogen jnt ommetrecken syn musquet ofte roer mit scharp, proppen, pampyer, ofte yet anders te laden, ten eynde daer gheen ongeluck en geschyede, op peyne van arbitraele correctie, ende een boete van drye ponden' (art. 56, fol.98r^o).
'Dat jnt ommetrecken vande Schutteryen, de toecomende reyse voor trecken sullen, den deecken cornel met den Capiteyn vant Orange vaendel, daer aen volgen sall het witte Vaendel, ende daer aen het Blauwe ende lest het Orange, Blange, Bleu Vaendel, ende dan voort van jaer tot jaer successiuelycken eerst sall optrecken een ander Vaendel te weeten de naeste reyse het witte, ende dan voorts vervolgens by gebeurten, dat den Capiteyn, die t'eene jaer voor, het ander jaer lest trecken sall moeten, op peyne van hondert ponden byden Capiteyn vendrich hooftman ende lieutenant, ende drye ponden by yder Schutter contrarie doende te verbeuren' (art. 63, fol.99v^o)¹.

De uitvoerigheid waarmee het optreden van de schutterij op de meikermis werd beregeld, illustreert het belang van dit evenement voor het prestige van de stedelijke overheid: meer dan de ingehuurde legers en de betaalde beroepssoldaten symboliseerden de schutters de militaire macht van de jonge natie en van de stad in het bijzonder. De belangen van die stad stonden evenwel vaak haaks op de verlangens van de schutters die zich liever aan deze militaire verplichtingen onttrokken. Het hoeft dan ook niet te verwonderen dar o.m. in 1631 (en ook in de daaropvolgende jaren²) de Haagse magistraat het absenteïsme en het gebrek aan militaire discipline met zware boetes probeerde in te dijken:

'Alsoo de Magistraet van sGrauenhage zedert eenige jaeren herwaerts beuonden heeft, dat opde jaerlycxe wapenschouwen vande schutterien alhier ver-

1 G.A., O.A., 612, dd.18 maart 1617.

2 Dezelfde richtlijnen werden steeds weer opnieuw uitgevaardigd: vgl. b.v. G.A., O.A., nr.612, dd. 2 mei 1633, 1 mei 1634, 3 mei 1638, 2 mei 1639 en 26 april 1641.

[p. 764]

scheyde ongeregeltheden ende disordren werden gepleecht soo int t'ommetrecken als te gaen inde gelederen daerinne een yegelyck by syne Officier wordt gestelt, dat mede nyettegenstaende t lij ende liij^o articulen vande ordonnantie vande schutterie ende publicatien dien aengaende gedaen veele schutters sonder behoorlyck consent hun vande voors. wapenschouw absenteeren, ende neffens andere schutters nyet om en trecken, Soo est dat Schoudt, Burgem. Schepenen ende Regierders van s'Grauenhage gekeurt, geordonneert, ende gestatueert hebben (...) dat op maendach den vyfden May toecomende (...) een yder Schutter wie hy zy geduyrende de clock opt Stadthuys geluyt zal werden twelck sal wesen van halff seuenen tot half achten nuchteren ende bequaem zynde, eerst voort logement van zyn Vendrich, ende daernae zal hebben te vervougen opde Viuerberch alhier [m.n. voor het gebouw van de St.-Sebastiaansdoelen], ende aldaer wesen voort ophouden vande voors. clock elck met zyn complete geweer, als te weeten de picqueniers bouen haer picken met haer voorste ende achterste morillons, ende zydgheweer, ende de Musquettiers bouen haer mousquetten met haer bandeliers, morillons ende zydtgeweer sonder dat yemandt wie hy zy oock die geene die als hooffmans gedient hebben, ende nyet en zyn gecomen totten ouderdom van tsestich jaaren, hun vande voors. wapenschouw sullen mogen absenteren ofte afftrecken voor ende aleer t vendel gebracht sal werden voort logement opde boete van twintich gulden, sal mede een yegelyck schutter moeten volgen, ende naercomen soo int trecken voor ofte achter, ende stellen vande gelederen den order die hun by den Colonel, Capiteyns ende Officiers sal worden gegeven op pene van drye guldens alles ter behouw vanden officier voor d'eene helff, ende d'ander helff vande Schutterie, waarvoor de gebreeckigen paratelyckx sullen werden geexecuteert.
Dat mede nyemandt vande schutters hem sal hebben te vervorderen te schieten in eenige glasen tsy waer het soude mogen wesen ofte oock te schieten naede vendels waermede die in eeniger manieren geschent worden opde boete van sesenthien gulden, ende daerenbouen noch de schade vande glasen ende vendels te sullen moeten vergoeden'¹.

De optocht zelf moet door de schitterende wapenuitrustingen en de archaïserende kledij van de officieren een bijzonder spektakel zijn geweest². Het hoogtepunt van de rondgang viel samen met het afvuren van de musketten en roeren³. Een overdreven aandacht voor een schitterende kleding, die door elke schutter zelf werd bekostigd⁴, schijnt zich in de loop van de zeventiende eeuw op een exuberante manier te hebben gemanifesteerd: De Riemer klaagt erover dat

'men in laatere jaaren heeft gezien, dat de toerusting der hedendaagsche Schutterye, hoe langs hoe meer na ostentatie van pronk en praal gelykent, en niet zoo zeer tot manhaftige verrigtingen ten oorlog afgevaardigt te zyn, als hunne krygskundige. wetenschap en sindelyke wapenhandel wel schynt te willen brallen'⁵.

1 G.A., O.A., nr.612, dd.18 april 1631, fol.226 r^o-v^o

2 Schutters in Holland 1988, 47.

3 Schutters in Holland 1988, 235.

4 Schutters in Holland 1988, 40.

5 De Riemer 1739, dl.l 2, 707.

[p. 765]

In de Belacchende Werelt worden de schutters door Lubbert en Fijtje op het moment dat ze de doelen op de Vijverberg verlaten¹, opgemerkt. Het boerenpaar was na hun bezoek aan het Binnen- en Buitenhof langs de Kneuterdijk naar het Voorhout geslenterd om via het Haagse Bos naar huis terug te keren². Meteen is Lubbert door het gebeuren geheel in beslag genomen. Opgetogen beschrijft hij de pracht van het spektakel en de kostbaarheid van kleding en wapenrusting, maar beklemtoont tevens de dapperheid van de schutters en het belang van de schutterij voor de krijgsverrichtingen en dus ook voor prins en vaderland (cf. v.3222-33 en 3242-53)³. Van de Venne lijkt hier in eerste instantie de functie van de schuttersoptocht, zoals de stedelijke overheid die zag, te bevestigen. Toch moet men deze verzen ook met de nodige ironie lezen: niet elke pronkende schutter zal zich op het slagveld even dapper hebben gedragen. Het i.m.5 bij v.3242-5 b.v. kan dan ook dubbelzinnig worden opgevat: ''t Zijn al geen Kocks die besmeerde Schorte-kleen dragen'. Het relaas over de schutters wordt in een komische context gepresenteerd en gaat vergezeld van nog andere lachwekkende elementen. Zo b.v. de heftige schrikreactie van het domme Fijtje bij het afvuren van de musketten: 'Och! ick sou van 'tschricke beve, // Al men Leedjes trille, siet!' (v.3171-2). Ook elders in Van de Vennes oeuvre komt dit komisch motief voor. Op Adriaens schilderij van de Haven van Middelburg (1613) zien we een rijke dame op een schip die ostentatief de oren dichthoudt bij het salvo van een kanon⁴. Nog komischer wordt het wanneer Lubbert het bange Fijtje voorstelt haar aangezicht en bovenlijf te verstoppen door rok én onderrok als een klok rond het hoofd te houden (v.3207-10). Lubberts opmerking ('Of me jou al wat begeckt, // Denckt! je Leetjes zijn bedeckt', v.3212-3) getuigt van uiterste domheid of van zijn zin voor ironie. De glossen laten alvast verstaan dat het meisje dan haar achterwerk zou ontbloten: 'Deckje Geckje' en 'Wie hem verberget sonder noodt, // Die wert van schande staegh ontbloot' (p.123, i.m.4 en 5). Een grappige uitwerking hebben ook Lubberts woorden tot Fijtje op het ogenblik dat het meisje al lang is weggevlucht (v.3254-63). De randnotitie voegt er even nuchter als toepasselijk aan toe: ''tIs verlooren gepepen als de Vink het Net ontsnapt'⁵.

Een komisch-satirische houding van de kant van de dichter t.o.v. de optocht van de schutterij (voor zover die al niet schuilging achter Lubberts uitvoerige beschrijving van de kleding van de schutters) ligt zeker aan de

1 'Hoor thans 't Schuttery gewoel! // Trecken noch eerst uyt den Doel' (v.3180-1).

2 'Laate wy na'tKneuter-Dijckje, // By 'tVoor-hout gaan om een kijckje, // En soo voort deur 'tBosch na Huys' (v.3162-4).

3 Vgl. meer in het bijzonder v.3222-3 ('braven [dappere] Cappiteyns'), p.124, i.m.l ('Vrome Schutters // Goed' beschutters'), v.3430-3 ('Krijgh-beminners, // Taye Mans, of Alverwinners, // As het op een Stormé gaat // Voor het Landt, en Prins, en Staat') of v.3243-5 ('Vyant-vegers; // Die een Ruyter houwe staan, // As hy meent Haas-op te gaan').

4 Franken 1878, 45. Vgl. met afb.34 in Bol 1989, 49.

5 De tekst in de marge alludeert daarmee ook op het tierelieren van de fluit uit v.3253.

[p. 766]

basis van Lubberts en Lammerts gesprek over het optreden van de Haagse schuttersbent in v.5028-113. Lammert heeft het daarbij over het ongeregelde optreden van enkele lichthoofden in de schutterij die er maar op los schoten en zichzelf ruimschoots van bier en wijn voorzagen¹, volgens Lubbert een oud zeer bij de schuttersgilden (v.5038-51). Het optreden van de schutterij op de kermis wordt door Lubbert en Lammert als een ongerijmde zaak bestempeld die men echter als een blijk van 'mal' moet gedogen (v.5066-84). Het zijn precies dergelijke ongeregeldheden en excessen die het stadsbestuur ten allen prijze wil verhinderen en waarop o.m. Bredero in zijn boertig drinklied over de 'Haarlemsche drooghe harten' zinspeelt².

Tenslotte besteden we nog even aandacht aan Lubberts en Lammerts uitvoerige vergelijking van de Haagse en de Delftse schutters (v.5028-5113). De evaluatie in deze verzen van de schuttersoptochten ter gelegenheid van de kermis in beide steden heeft in de eerste plaats te maken met de verisimilitudo van het verhaal: Lammert, afkomstig uit het dorpje Pijnakker bij Delft (v. 1066), is goed geplaatst om wat meer te vertellen over de Delftenaars. Tegelijk speelt ook de stadsanimositeit tussen Den Haag en Delft een rol. Tijdens de eerste decennia van de zeventiende eeuw kwam het economisch expansieve Den Haag herhaaldelijk in conflict met de handelsbelangen van het naburige Delft: de geschillen varieerden van onenigheid omtrent de brouwnering tot het aanleggen van een vaarweg³. De oorzaak van deze tweespalt werd door sommige tijdgenoten helder ingezien. In zijn pamflet over de Delfs-Haeghsche Twee-dracht schrijft de Haagse rechtsgeleerde Geul de oorzaken van de twist in hoofdzaak toe aan de opkomst van Den Haag als handelsstad:

Die van 'sGraven-Hage noch niet opgheklommen zijnde/ tot de hooghte van hare Nabuyren/ in groote/ sterckte/ gesagh/ ende authoriteyt van publicque s'Lants bestieringe/ werden door exempelen / ende ommeganck van anderen verweckt/ tot verhooginge ende verbeteringe harer staet/ ende trachten na een bysondere volmaecktheyde/ beyde in materie ende forme'⁴.

Het optreden van de schutterij ter gelegenheid van de kermis zal dan ook wel door beide steden zijn aangegrepen om elkaar in rijkdom en macht de loef af te steken.

Er kunnen nog andere redenen zijn geweest waarom Van de Venne de Haagse en de Delftse schutters tegen elkaar heeft afgewogen. In zijn satire 'tNoodsaeckelick Mal (Den Haag 1624), een duidelijke navolging van Huygens' enkele jaren vroeger verschenen Voorhout en Costelick mal (1622), had de Haagse arts Jacob Westerbaen een aantal strofen in de mond van een Haagse vrijer gelegd waarbij deze de Delftse schutters op de korrel neemt⁵.

1 Ook de stadsmagistraat deed zijn beklag over dergelijke praktijken (cf. supra).

2 Bredero 1975, 161-6. Over de interpretatie van dit lied zie Bredero 1983, 264-5.

3 I.v.m. de brouwnering, cf. dl.III, B, hoofdstuk 4, §3, 1; over de onenigheid i.v.m. het aanleggen van een vaart, zie Geul 1644.

4 Geul 1644, 5.

5 Vgl. hierover ook Boone 1988.

[p. 767]

Zijn woorden horen thuis in een passage waarin de satiricus de Haagse vrijers tijdens hun schuttersoptocht op de meikermis ridiculiseert: de jongelingen trekken op in groot ornaat onder het keurende oog van hun vrijsters die luidop commentaar geven. Na de optocht pochen de jongeren over hun deelname aan het spektakel. Eén van hen uit daarbij enkele schimpscheuten aan het adres van de Delftse schutters:

Dirckjen, sal den eenen seggen,

Meugen niet de Delvenaers
Wel haer boxsens keumen leggen
By de hoofsche Hagenaers?
Kalver schieters sijn maer boeren
Alsse 'skermis komen uyt,
En se passen aen haer roeren
Als een Esel aen de Luyt.

'Ksagher eens een Vaendel trecken,

Hoor, Agnietjen, hoe ick voer,
'Ksagher soo veel lompe gecken
Met de loopen op haer schoer;
Ginder sou een Vrijer schieten
En 'tmusquet was niet gelaen,
Water, water, help doch gieten
Eer wy al te mael vergaen;

Herwaerts quamper drie marcheren

Die gelijck'lick leyden aen,
Mit se trocken aen de veeren
Saghmen vlam noch roock opgaen;
D'een en d'ander had vergeeten
'tLonck te setten op den haen,
d'Ander scheen noch niet te weeten
Dat de Pan most open staen¹.

Deze drie strofen uit Westerbaens poëem waren de Delftse schutters in het verkeerde keelgat geschoten en er werd meteen gereageerd in een pamflet 'Ghestelt tot Nootsaeckelicke verantwoordinge Der Schutteren van Delff. Teghen het Nootsaeckelick-mal Van Iacob VVesterbaen'². In de opdracht 'Aen de E. Capiteynen, Officieren ende Schutters der Stadt Delff' geven de auteurs van het paskwil lucht aan hun verontwaardiging, niet alleen over het werkje van Westerbaen maar ook over het gedrag van de Hagenaars: 'alsoo 'tselve [Westerbaens pamflet] (na ons oordeel) by die van den Hage wert toegestaen, vermits het aldaer openbaerlick ghedruckt, ende verkocht, als mede in andere steden versonden wort om te verkoopen'³. Westerbaen repliceerde met zijn 'Lege tonnen rasen meest' waarin hij de Delftse pamfletschrijvers de mantel uitveegt en hen elke poëtische zeggingskracht én

1 Westerbaen 1624a, C2 r^o-v^o.

2 Caedimus 1624 (Knuttel 1978, nr.3566).

3 Caedimus 1624, [A] v^o.

[p. 768]

leesvermogen ontzegt¹. In dit pamflet stelt hij bovendien de Haagse schutterij resoluut boven de Delftse:

(Haegje, wilt het my vergeeven
Soo 'k hier niet genoegh en schrijf
Voor u Schutters, voor u Helden,
Weynigh hoeft een schoone Bruyt, (...)
'Kwil geen quaed met quaed betaelen,
Maer waer vindmen Haegs gelijck?
'tSy je op haer goe geweeren,
'tSy je op haer vasten tret,
'tSy je op haer braeve kleeren
'tSy je op haer handen let².

In zijn uitgave van de Minne-dichten uit datzelfde jaar (1624) besloot Westerbaen de zaken niet verder op de spits te drijven. Een verkorte versie van 'tNoodsaeckelick Mal wordt in deze bundel opgenomen: de twaalf strofen (waaronder de drie gelaakte) over de optocht van de schutterij werden stilzwijgend achterwege gelaten³. In 1633 wordt de zaak echter opnieuw onder de aandacht gebracht van het (Haagse) publiek: in zijn nieuwe editie van de Minne-dichten neemt Westerbaen de beknotte versie van 'tNoodsaeckelick Mal op maar geeft in extenso de weggelaten twaalf strofen in een 'Nota' achteraan met als commentaar: 'Dese volgende 12. verskens waren, in den tweeden druck uytgelaten'⁴. Westerbaens reactie tegen het Delftse pamflet wordt eveneens in deze bundel gepubliceerd⁵.

De zaak was na 1624 wellicht wat in de vergeethoek geraakt. Met de nieuwe bundeling in 1633 (slechts enkele jaren vóór het verschijnen van de Belacchende Werelt), en meer bepaald door de opname van de gewraakte teksten, kwam alles evenwel opnieuw in de openbaarheid. Het lijkt dan ook niet uitgesloten dat de Hagenaar én schutter Van de Venne (van Delftse origine!) van de in die jaren wellicht amusant geworden kwestie op de hoogte was. Opmerkelijk in dit opzicht is niet alleen het feit dat de dichter in zijn Belacchende Werelt de Delftse en Haagse schutters op een polemiserende wijze tegen elkaar afzet⁶, maar ook het sterk gelijkende woordgebruik in beide teksten. Net als in Westerbaens gedicht worden de schutters bij Van de Venne als 'vryers' aangeduid (v.5090) en worden de Haagse schutters 'Helden' genoemd (v.5054). Nog andere aanwijzingen maken een allusie op Westerbaens 'tNoodsaeckelick Mal aannemelijk. Wanneer Huygens in 1622 zijn Costelick mal publiceerde, was het woord 'mal' in de titel zeker

1 Westerbaen 1624b.

2 Westerbaen 1624b, B v^o.

3 Westerbaen 1624c, C r^o-F3 r^o.

4 Westerbaen 1633, D r^o-G2 r^o. De 'Nota' wordt afgedrukt op fol.[Q7] r^o-R v^o

5 Westerbaen 1633, R2 r^o-S3 v^o.

6 Vgl. v.5053-4: 'Trecken Delfse Poorters moyer // As de Helden van den Haagh?'. Vergelijk verder ook met Lammerts bedenking in v.5104-7.

[p. 769]

niet gebruikelijk. Bij de lezer is Huygens' titel wel aangeslagen: in 1623 gaf Van de Venne (onmiskenbaar in navolging van Huygens) zijn 'Tafereel van Sinne-mal' uit. Adriaens voorwoord heeft daarbij haast twee pagina's nodig om de gehanteerde titel toe te lichten en de bundel zelf bevat heel wat gedichten die eveneens op het 'mal' alluderen¹. Naar Huygens' 'Costelick mal' verwijst ook Westerbaens nauwelijks twee jaar later gepubliceerde 'tNoodsaeckelick Mal'. Binnen deze context lijkt het dan ook geen toeval meer dat Van de Venne in zijn Belacchende Werelt precies in de passage waar Lammert over de optocht van de Delftse schutterij spreekt, de beide boeren het optrekken van schutterijen in het algemeen als 'mal' laat bestempelen (v.5079) terwijl ook de teksten uit de marge dit veelvuldig amplificeren (p.178, i.m.3-7).

De veronderstelling dat Van de Venne met zijn evaluatie van het optrekken van de Haagse en Delftse schutters aan Westerbaens tekst refereerde, is bijzonder aantrekkelijk maar kan uiteindelijk niet worden bewezen. Wel is duidelijk dat Van de Vennes tekst een bijkomende betekenis krijgt tegen de achtergrond van de specifiek Delfts-Haagse tweedracht, van een (mogelijke) tweespalt tussen beide schutterijen of van de polemiek rond Westerbaens geschrift. Daarbij doet het er weinig toe of dit surplus ook door de intenties van de auteur kan worden gelegitimeerd.

1 Vgl. nl. de 'Vyt-roep Ofte Boel-coop Van Malle-pracht' (p.9-10), het 'Minne-mall Van Dicke-Leendert, en Lijsje Teunis, met loncker Maerten' (p. 11-57) en het 'Kalle-mal, ofte Dvbbel-praet, van Bouvven-stram, en Soetje-lam' (p.65-6). Later (in 1634) publiceert Van de Venne ook zijn Wys-mal.

7. De trekschuit naar Delft

Aan het einde van hun kermisbezoek in Den Haag besluiten Soetje en Lammert met de trekschuit van Delft naar huis terug te keren (v.6930-8). Het is de belangrijkste en goedkoopste verbinding tussen de hofstad en het naburige Delft. In de jaren 1632-1647 kende het gebruik van de trekschuit in de republiek een ongemene hausse o.m. als gevolg van een aantal innovaties en verbeteringen: de traditionele mankracht op het jaagpad werd vervangen door de goedkopere trekpaarden terwijl van overheidswege de uitbreiding van het bevaarbare waterwegennet werd gestimuleerd. Bovendien werden de (frequente) afvaarten aan een strikt tijdsschema gebonden en door de overheid gecontroleerd. De betrekkelijk lage kostprijs werd voor de bootreiziger van Den Haag naar Delft bovendien nog gedrukt door de korte afstand tussen beide steden: de zeventiende-eeuwse reiziger zou anders maar al te vlug een voetreis verkiezen. In tijdsduur was er zelfs weinig verschil: de trekschuit haalde amper een snelheid van zeven kilometer per uur². Van de Venne doet in zijn Belacchende Werelt de verisimilitudo

2 Over de trekschuit zie vooral de belangrijke economisch-historische studie van De Vries 1978; vgl. daarnaast ook Francken 1942, 245-6, Zumthor 1959, 51-2, Morgan 1980 en Nieuweboer 1984, 52-61.

[p. 770]

dan ook geen geweld aan wanneer hij Lammert, die tijdens een tussenhalte de boot had verlaten, eerst het vaartuig langzaam uit het oog laat verliezen (v.7522-4) en de boer later bij de uiteindelijke aanlegplaats betrekkelijk vlug opnieuw laat opduiken (v.7609-12).

Van de Vennes beschrijving van Lammerts en Soetjes bootreis (v.6977-7612) geeft een vrij getrouw beeld van de historische werkelijkheid van de trekvaart. Bij de vertrekplaatsen werd de orde gehandhaafd door een opziener die van overheidswege werd aangesteld. In de Belacchende Werelt vinden we hem terug in de figuur van Pieter Prangh, de 'Schuyt-voerders Toe-siender' (p.244). Zij waren ervoor verantwoordelijk dat de schippers de gemeentelijke verordeningen m.b.t. de trekvaart strikt naleefden. Ze inden van de schippers de tolgelden en reguleerden de goede gang van zaken bij het vertrekken van de schepen (vgl. v.6995-7006, v.7023-38 en 7041-8). Tevens bepaalden zij ook wie recht had op een kosteloze reis (vgl. Pieter Prangh in v.7303: 'Drie man reken ick voor niet')¹. De boot zelf stond onder de hoede van een zelfstandige schipper (in de Belacchende Werelt Schuyte-Baes, mijn Hartje) die er uiteraard alle belang bij had om, alle uitvoerige en gedetailleerde ordonnanties ten spijt, pas van wal te steken wanneer de boot helemaal vol was. Van de Vennes relaas over de Schuyte-Baes die niet wil vertrekken, ligt dan ook wellicht niet ver bezijden de waarheid². De schipper beschikte over een helper aan de kant om de paarden te begeleiden. In de praktijk werden hiervoor zeer jonge arbeidskrachten aangetrokken (cf. Holle Kees, de 'jonghen Treek-Boef')³. Op sommige plaatsen langs de vaart werd het verkeer gehinderd door bruggen waarbij de lijn van het paard moest worden losgekoppeld en meteen weer vastgemaakt: de boot voer daarbij gestadig verder (vgl. v. 7417-20)⁴. Bij dit maneuver zijn in de Belacchende Werelt enkele 'Schuyt-gedienstige Lijn-leyders' behulpzaam. Deze 'gielende jonge Bedelaertjes' blijken echter vooral op een aalmoes uit te zijn (v.7421-2).

Van de Vennes beschrijving van de trekvaart was zeker niet in de eerste plaats gericht - zoals in sommige latere teksten het geval was⁵ - op een laudatio van dit relatief confortabele en alleszins in de zeventiende eeuw bijzonder geapprecieerde vervoermiddel, ook al had de dichter wel degelijk oog voor het belang van goede reiswegen (vgl. b.v. zijn notitie in de marge op p.242: ''Tis een goet Lant daer men aen en af kan raken')⁶. Veeleer zal Van de Vennes verhaal over de trekschuit te maken hebben met het feit dat tijdens de kermisweek heel wat kermisgangers van de trekschuit gebruik

1 De Vries 1978, 132-3.

2 Over de schuitvoerder, zie De Vries 1978, 151-5.

3 De Vries 1978, 80.

4 De Vries 1978, 80.

5 Vgl. b.v. Franckens citaat uit de Batavia illustrata uit 1685 (Francken 1942, 245). Vgl. ook De Vries 1978, 79.

6 De trekschuit komt als schilderkunstig motief wel meer voor in Van de Vennes oeuvre: cf. Royalton-Kisch 1988, 270-1.

[p. 771]

maken. Tijdens de Haagse kermis werd het vaargeld trouwens gevoelig verhoogd¹. Daarnaast was de trekschuit - verschillende getuigenissen hebben er expliciet op gewezen² - de plaats bij uitstek waar allerlei verhalen en roddels werden verteld³ (cf. het verhaal van de Schuyte-Baes over het gevecht dat hij had meegemaakt⁴), waar ook liedjes werden gezongen⁵ en waar alle rangen en standen voor de duur van de vaart met elkaar in contact kwamen (cf. de ontmoeting van Soetje met Joncker Meyndert). Het is dan ook niet verwonderlijk dat precies op de trekschuit de figuur van Hans van der Haest, een koopman uit het Zuiden, in Van de Vennes kermisverhaal wordt geïntroduceerd.

1 De Vries 1978, 121.

2 De Vries 1978, 114.

3 Talloze politieke praatjes uit de pamflettaire literatuur worden dan ook op de trekschuit gesitueerd: cf. b.v. het Heerlings Schvyt-praatie (1637, Knuttel 1978, nr.4531), het Schuyt-Praatje Tusschen vier Personen, varende van Delf op Leyden (1658, Knuttel 1978, nr.8017) of Het Haeghse Veer-Praetje (1664, Knuttel 1978, nr.8966). Vgl. hierover Le Francq van Berkhey geciteerd in De Vries 1978, 115.

4 Cf. dl.III, B, hoofdstuk 4, §2, 5.

5 Vgl. de titels van sommige liedboekjes als b.v. 't Hoorns vermaeck'lijck Treck-schuytje (Hoorn 1663) (Scheurleer 1977, 173).

Hans van der Haest, vlijtigen Brabander (v.7133-276)

In v.7133 voert de dichter een nieuwe figuur met een veelzeggende naam ten tonele: 'By het bysondere Geselschap, inde ghewoonlijcke Haegsche Vracht-Schuyt na Delff' heeft zich m.n. 'eenen aensienlicken Singjoor Hans vander Haest, gebooren vlijtigen Brabander' gevoegd. De man manifesteert zich als het prototype van de gewichtige, invloedrijke Hollandse koopman van Zuiderse origine: bekend met de groten der aarde⁶, op de hoogte van de belangrijke buitenlandse handel die de republiek welvarend maakte, en vertrouwd met de moderne manier van handeldrijven⁷. Zo weet hij - en hij volgt hierin de modieuze Italiaanse manier van boekhouden⁸ - dat 'Kredit moet bay Debit blaycken' omdat men anders nooit 'Sommen [kan] kraygen in Balans' (v.7145-8). Zijn schets van de bijzonder winstgevende internationale handel (v.7220-42) weerspiegelt de situatie uit de dertiger jaren: de handelssteden die door de koopman worden opgesomd, vormden toen de pijlers van het uitgebreide en wijd vertakte handelsnet in Europa met Holland als centrale zenuwknoop en belangrijkste stapel- en doorgeefmarkt⁹. Van der Haests etalering van de rijkdommen die

6 Vgl. nl. v.7182-3: 'Kick ben Singjoor Hans geheten, // Die sayn Hooghayt dient te Hooff'.

7 Vgl. v.7220-44, v.7139-48 en 7215-9.

8 Vgl. over deze Italiaanse manier van boekhouden Van Dillen 1970, 5-6.

9 De belangrijke Hollandse handelssteden fungeerden als een soort doorgeefluik waarbij de handel op de Oostzee en met de Baltische staten hout en graan via Holland versaste naar de Zuideuropese staten die op hun beurt o.m. edelmetalen, zijde, wijn en zout naar het Noorden verscheepten; ook in oost-west-richting werd een gelijkaardige uitwisseling via de Hollandse republiek uitgebouwd: via Holland ontving Engeland zijn hout- en graanvoorraden en voerde het laken uit (cf. hierover Van Dillen 1970, 15-107).

[p. 772]

de koopman uit de betrokken steden weet te halen, draagt niet altijd de goedkeuring van de satiricus in de marge weg. Zelfs Hans' laudatio van Hollands rijkdom - 'Neer-landt, oock heeft rayck Gebieden, // Vulte bay gallante Lieden' (v.7245-6) - wordt in de marge van een droge kritische noot voorzien: 'Het staet te besien'. Vooral de geldzucht (avaritia) en de onstandvastigheid van de handel, de traditionele ingrediënten in de satire op de koopman, moeten het daarbij ontgelden: 'Daer Munt klinckt leent men Gehoor/ en Handen/ en Voeten' en 'Wis ende Mis // In Steden is'¹. Ook de verwaandheid, de zelfingenomenheid en de pocherij van de Brabander, de wijze waarop hij zich kleedt, zijn agressiviteit en zijn taalgebruik worden duchtig op de korrel genomen².

Met deze snoevende en drukdoende koopman uit het Zuiden introduceerde Van de Venne in zijn Belacchende Werelt een komische figuur die in grote trekken aan het in de comedie vaste type van de pochende praalhans beantwoordt³. Tot het komische karakter van dit personage droeg beslist ook het Antwerps gekleurde taaltje van de koopman bij⁴. Hoewel het hier gepresenteerde type van de immigrant én succesvolle zakenman van Zuidnederlandse afkomst in de dertiger jaren zeker geen anachronistisch verschijnsel was geworden⁵, gaat het bij het personage van Hans van der Haest toch in de eerste plaats om een literair verstard type dat grotendeels terug te voeren valt op hét succesnummer uit Bredero's komische toneelwerk, m.n. de figuur van Jerolimo uit Bredero's in die jaren nog vaak herdrukte en opgevoerde Spaanschen Brabander⁶. De Vlijtigen Brabander heeft zeer veel met zijn Amsterdamse soortgenoot gemeen. Beiden geven zich uit voor drukbezette kooplieden die slechts denken aan hun 'Besonjes' en 'Negocy', aan 'Kredit' en 'Debit', 'Wissels' en 'Bancqroet' of aan 'Schayven grof en fayn'⁷. In zelfingenomenheid en eigenwaan t.o.v. de Hollandse 'Botte-kroesen'⁸ of in praalhanzerij en modezucht hoeven ze voor elkaar niet onder te doen⁹ en het Antwerpse dialect van beiden draagt in niet geringe mate bij tot het decorum, de satire en de komiciteit van het werk¹⁰. Anders dan bij Bredero's meer uitgewerkte personage Jerolimo¹¹ werd de figuur van Hans

1 p.253, i.m.2 en 1. Vgl. ook met i.m.3 en 4 en met i.m.1 en 8 van p.252. Vgl. b.v. ook met Visscher 1949, 108 en 115.

2 Cf. v.7179-84, 7175-6, 7201-9 en 7173-4 en de daarbij horende teksten in de marge.

3 Zie Boughner 1970.

4 Over de komiciteit van dialecten in kluchten en komedies, zie o.m. Verdenius 1927.

5 Briels 1978, 11 en Van Dillen 1970, 11-2.

6 Vgl. nl. Stutterheim in Bredero 1974, 116 en Oey-de Vita e.a. 1983, 48 en 175.

7 v.7135, resp. 7139, 7145, 7215, 7217 en 7228. Vgl. b.v. met Spaanschen Brabander 1974, 173, v.274-5, 208, v.691-3, 288, v.1847-8 of 289, v.1851-6.

8 v.7157; vgl. b.v. met Bredero 1974, 167, v.207 of 269, v.1584. Over deze tegenstelling tussen de Brabantse pocher en de Hollandse botterik in de literatuur, zie o.m. Briels 1985.

9 v.7201-9; vgl. met Bredero 1974, 192-5, v.488-515.

10 Vgl. over de functie van dit taalgebruik bij Bredero, Keersmaekers 1970, 49-61 en 67.

11 Het uitgewerkte karakter van Jerolimo wordt door Stutterheim beschreven in Bredero 1974, 59-72.

[p. 773]

van der Haest bij Van de Venne evenwel herleid tot het type van de snoevende koopman wiens gedrag op de nodige, vaak ironiserende en moraliserende bemerkingen wordt onthaald.

§ 2. Zigeuners en bedelaars als marginalen¹

1 Dat andere marginalen zoals b.v. de kwakzalver of de slijper hier niet samen met de zigeuners en de bedelaars worden behandeld, heeft ermee te maken dar in de Belacchende Werelt veel scherper tegen de zigeuners en bedelaars wordt uitgevaren dan tegen de andere marginalen.

1. Zigeuners

Nadat Lubbert en Fijtje de Grote Zaal hebben verlaten, bemerken ze in de verte een. troepje zigeuners. Deze vreemdelingen (traditioneel 'Heydenen' genoemd²) willen Fijtjes hand lezen en geven vervolgens niet minder dan 66 vreemdsoortige raadgevingen of pseudo-wijsheden en zelfs een hele reeks met spreukachtige gezegden - vergelijkbaar met de spreuken van de botte Slijper - ten beste. Hiervoor worden de zigeuners met wat geld beloond (v.1797-2479). Het optreden van de zigeuners en hun uitgebreide verzameling huis-, tuin- en keukengezegden zijn in meer dan één opzicht opmerkelijk. In het onderstaande besteden we eerst aandacht aan Van de Vennes beeld van de zigeuners op de Haagse kermis, vervolgens aan de vreemdsoortige reeks raadgevingen; de tweede serie spreuken komen in het volgende hoofdstuk ter sprake.

2 Over de naamgeving van de zigeuners, zie Van Kappen 1965, 99-109.

a. Zigeuners in de Belacchende Werelt

Tijdens de eerste decennia van de zeventiende eeuw genoten de zigeuners in de Nederlanden zeker geen gunstige faam. Werd hun aanvankelijk nog enige bescherming verleend, in de loop van de zestiende eeuw was de houding van de lokale bevolking grondig veranderd en nam de overheid strenge maatregelen zodat zigeuners zich niet meer in de steden konden ophouden, laat staan vertonen. Rondzwervende misdadigers van allerlei slag hadden zich immers gemengd onder de zelf ook niet steeds onschuldige zigeuners. De 'Heydenen' werden met bedrieglijke praktijken bij het handlezen of met oneerlijke handel geassocieerd en met zwaardere misdaden als diefstal, roof en de vorming van criminele benden. In het begin van de zeventiende eeuw was de argwaan zo groot dat de (geenszins massale) aanwezigheid van zigeuners niet meer werd getolereerd. De 'Heydenen' - nu met landlopers, vagebonden en boeven gelijkgesteld - worden met telkens nieuwe bevelschriften verbannen en zelfs met grootscheepse klopjachten opgejaagd. Zo bepaalt een nog in de zeventiende eeuw uitgevaardigd plakkaat dat

[p. 774]

'geene Heydenen, Egyptenaren ofte diergelijcke Landtloopers inde landen van Hollandt ende West-Vrieslandt moghen komen ofte blijven, op peene dat sy daer over voor de eerste reyse openbaerlick gegeeselt ende uytte landen van Hollandt ende Vrieslandt gebannen, voor de tweede reyse andermael gegeesselt, gebrantteyckent, ende opte galge uytte voorschreven Landen gebannen sullen worden'¹.

Dergelijke interventies weerden de zigeuners uit de stad en verdreven hen naar het platteland.

De aanwezigheid van Heydenen op de Haagse kermis, zoals de Belacchende Werelt het voorstelt, stemt grotendeels met de gegeven schets overeen. De ronduit negatieve commentaren van Fijtje en Lubbert vertolken het gangbare wantrouwen. De zigeuners worden door de boeren vol verachting aangeduid als 'vreemt gespuys' (v.1803), 'Vuylen' (v.1809) of zelfs als ''t onsuyver' (v.1829) dat uit het land moet worden verdreven². En ook de Heydenen gedragen zich zoals het van hen werd verwacht: ze hebben zich enigszins verdekt opgesteld en trachten de boeren te lijmen om hen tegen betaling de hand te lezen³. Wel is het vreemd dat Lubbert in v.1885-94 de 'Heydenen' uitvoerig van kinderroof beschuldigt:

Wort een Kindt op straat gestolen,
'tArme Wicht moet loope dolen

Van sijn Ouwers en Geslacht,

'tWort tot slaverny gebracht!

As het komt tot rijpe jaren,
Moet het oock mit d'Ouwe Vaaren!

Ach! 'tonweetigh goedt-mans-Kindt

Moet dan leven inde windt!

Wee! die gaan bezielde rooven!
Wee! die Vaar en Moer bedrooven!

Deze aantijgingen stemmen niet overeen met de vergrijpen waarvan zigeuners doorgaans werden beticht⁴. Wellicht gaat Van de Venne hiervoor terug op Cats' bewerking van de door Cervantes beroemd geworden novelle over het huwelijk tussen een edelman en een vermeend zigeunerkind dat in haar jeugd door zigeuners was geschaakt. Cats' versie van dit 'Selsaem Trougeval' vindt men terug in de bundel Trou-ring⁵. Ook al werd dit boek pas in 1637 gepubliceerd, Cats had het dichtwerk, waarvan Van de Venne één

1 Hollandts Placcaet-boeck 1645, 204, zie ook 425-8. Over de zigeuners in Nederland zie vooral het standaardwerk van Van Kappen 1965 en verder ook het oudere werk van Dirks 1850; vgl. ook Schama 1988, 593-4. De reactie op en de maatregelen tegen de zigeuners hadden in de omringende landen een gelijkaardig karakter: vgl. Hohmann 1981, 13-47, Irsigler e.a. 1984, 167-78 en Geremek 1992, 220-3.

2 Vgl. ook v.1873-6.

3 Vgl. v.1806-10 en 1817-20.

4 Dit blijkt althans uit de resultaten van Van Kappens onderzoek (Van Kappen 1965, 527-48).

5 Cf. hierover Vieu-Kuiks inleiding tot Cats 1980. Cats' verhaal was erg succesrijk: zie hierover Willems 1986.

[p. 775]

van de mede-illustratoren was, in 1633 reeds zo goed als klaar¹. Van de Vennes schets van de roof door de zigeuners loopt opvallend parallel met Cats' verhaal van de schaking:

Sy [de zigeunervrouw Maiombe] stal eens seker kint te midden opter straten,
Dat uyt een edel huys daer eensaem was gelaten, (...)
Sy geeft haer metten buyt in onbekende vlecken,
En waer het onguer heir genegen is te trecken.

Doch wat de moeder socht, en waer de vader schreef,

Men hoort niet hoe 't haer gingh, of waer het meysje bleef²

Van de Vennes verhaal over het optreden van de zigeuners heeft duidelijk moraliserende intenties bestemd voor een gevarieerd publiek³. In de eerste plaats dient de burger zich te hoeden voor elke omgang met deze 'schraale Neten' (v.1873) die aan de hand van leugens geld trachten af te troggelen, en waarschuwt de dichter, zoals Cats, er herhaaldelijk voor om enig geloof te hechten aan waarzeggerij en leugenachtige chiromantie-praktijken⁴. Tevens houdt het gedrag van de zigeunervrouwen (en in dit opzicht sluit de scène met de Heydenen aan bij de Belacchende Werelt als belerend betoog voor jongren en gehuwden) een negatief didactisch exempel in. De vrouwelijke Heydenen 'die loope schooyen, // En de Schaamte van heur gooyen' (v.1881-2), overtreden de normen die Van de Venne het zeventiende-eeuwse burgermeisje of de burgervrouw voorhield: 'Als een Vrou eene

1 Cf. Ten Berge 1979, 116. Over Van de Venne als illustrator van de Trou-ring, zie Bol 1982-4, X, 72 en Bol 1989, 135.

2 Cats 1980, 33-4, v.17-32. Daarnaast kan men nog op andere gelijkenissen wijzen. Het jonge zigeunermeisje wordt er vooral in getraind om 'aen de losse jeught geluck te konnen seggen' (Cats 1980, 35, v.82; vgl. met de Belacchende Werelt waar de zigeuners de jonge boeren de toekomst willen voorspellen). Met de vreemdsoortige raadgevingen in Van de Vennes zigeunerscène kan men ook de volgende verzen uit Cats' verhaal vergelijken: 'Sy [het zigeunermeisje] wijst een vrijer aen, wanneer hem staet te paren, // Een vrijster ofse veel of luttel heeft te baren, // En ofse by den man sal wesen liefgetal, // Dan of hy buyten haer syn lust gebruycken sal' (Cats 1980, 37, v.117-20). Vgl. ook nog Fijtjes vraag 'Wie sel dan mijn Breugom wesen?' (v.1846) met v.137 uit Cats' verhaal: 'Als haer een juffer vraeght, wat man haer staet te trouwen'.

3 Mogelijk moet men de scène met de zigeuners ook situeren binnen de aanvankelijk in humanistische kringen sterk aanwezige etnografische interesse (die een moraliserende didaxis niet uitsluit) voor zigeuners; vanuit de Belacchende Werelt kan deze hypothese evenwel niet worden bevestigd (cf hierover Vandenbroeck 1987, 28-34; vgl. ook Cuttler 1984). Over de (etnografische) belangstelling van de humanisten voor zigeuners, zie b.v. Ruch 1986. Vgl. verder ook Cats 1980, 88-92: via humanistische bronnen peilt Cats naar de oorsprong van de zigeuners en het voorkomen van Heydenen in Europa.

4 Vgl. v.1803-4, p.73, i.m.5, v.1809, v.1818-26, p.74, i.m.2, v.1835-6, v.1853-6, v.1857-63, v.1869-78, p.76, i.m.1 en 2, v.2246-7 en p.89, i.m.5. Ook in de dialoog tussen Philogamus en Sophroniscus die het door Cats' beschreven 'Selsaem Trou-geval' omringd, wordt de chiromantie uitdrukkelijk negatief geëvalueerd (Cats 1980, 88 en 103-4). Ook elders in de zeventiende-eeuwse literatuur wordt de waarzeggerij en het handlezen gehekeld: vgl. b.v. Beaumont 1843, 93 en Burchoorn 1641, 81.

[p. 776]

voet uyt den Huyse loopt/ // soo staptse hondert voeten uyt haer Eer!'¹. Zelfs Lubberts verhaal over de kinderrovende zigeuners wordt uiteindelijk aan een belering voor vrijers en vrijsters dienstig gemaakt. Fijtje Goris verbindt Lubberts aantijging met bedenkingen over jonge kerels die, zonder toestemming van de ouders, er 'mit een Vrijster' vandoor gaan of die ongeoorloofd hun meisje van de maagdelijkheid beroven (v.1905-20)².

1 p.76, i.m.4; vgl. ook met i.m.5: 'Vrouw // houw // Bouw'.

2 Ook bij Cats gaat het om een 'Trou-geval'.

b. De raadgevingen van de zigeuners

De 'Leer-woorden' van de 'Heydenen' zijn niet geheel van Van de Vennes eigen vinding. Voor zijn verzameling van meer dan zestig raadgevingen, verklaringen van voortekens en remedies van allerlei aard - we hebben ze in deze paragraaf gemakshalve genummerd - maakte de dichter gebruik van een Nederlandse editie van Die Evangelien Vanden Spinrocken³. Vgl. b.v. r.1974-8 uit de Belacchende Werelt met de overeenkomstige passage uit het Spinrokkenevangelie:

Belacchende Werelt: 'Liefde-dragende Meyskens moeten haer wachten van heete melck te slocken uyt een aerde Pot ofte Panne; want het soude regenen als sy de Bruydt waren, ende komen oock lichtelijcken te trouwen met een moeyelijcken Man. ô jae dan!'
Spinrokkenevangelie: 'Ick sweer v ghelijck deuangelie als een meysen van costumen gaerne eet gesoden melc in die panne oft aerden potten/ dattet regenen sal als si die bruyt is ende sy crijcht gaerne eenen ongenuechlijcken man ende haer gebuert geerne dat di dicwils beclat gaet ende onbereyt'⁴.

Een enkele keer heeft Van de Venne aan een andere 'secreten'-verzameling, m.n. een latere editie van de zestiende-eeuwse Sack der Consten⁵, ontleend. Vgl. m.n. r.1996-2001 met de uitgave ca. 1590 van Den Nieuwen Sack der Consten:

Belacchende Werelt: 'Willen fiere Sloren, die bruyn en kael-hayrigh zijn, frayer worden, soo moeten sy't Aensicht wassen met witten Wijn, daer Rosemarijn in heeft gesoden; want Konst helpt de Natuyr: maer eygen eygentheyt is schoon genoegh. Dat is voor de leelijcke een streeck op rekeningh'.
Sack der Consten: 'Om schoone verwe te crijghen. Siedet die blaederen van Rosemareijnen in witte wijn, hier mede wasschet v aensicht, wijn brauwen,

3 Over dit werk zie vooral Boekenoogens commentaar bij zijn facsimilé-editie van een vroeg-zestiende-eeuwse uitgave van de uit het Frans vertaalde tekst (Die Euangelien Vanden Spinrocken 1910, 1-14); zie verder ook Debaene 1977, 268, en vooral Pleij 1977, 40-1, Pleij 1983, 180 en 213, Löwensteyn 1987, 136-46, Vandenbroeck 1987 b, 209-10 en verder ook Die evangelien van den Spinrocke 1992. Voor een wetenschappelijke editie van het Franse origineel zie de uitgave van M. Jeay: Les évangiles des quenouilles 1985. Vooral de studies van Jeay hebben het onderzoek van de Franse versie een belangrijke impuls gegeven: zie Jeay s.a., Jeay s.a. b en Jeay 1982 en de daar vermelde literatuur.

4 Die Evangelien Vanden Spinrock s.a. c, maandagevangelie, kapittel 10, fol.[B]v^o.

5 Den sack der consten 1940 (zie hierover Debaene 1977, 262) en Den Sack Der Consten s.a.

[p. 777]

ende baert, soo sult ghy een schoon verwe crijgen, ende daer hayr wt gevallen is, sal weder Hayr wassen als te voren'¹.

Zelf had Van de Venne in zijn tekst enigszins de herkomst van de raadgevingen onthuld door Fijtje Goris de stroom 'duydelijcke Leer-woorden' van de zigeunervrouwen te laten afdoen als 'Lessen uyt een spinne-rocken' (v.2261).

De tekst van Die Evangelien Vanden Spinrocken - het was oorspronkelijk een Franse bundel - presenteerde het verslag van een secretaris over zes vertelavonden ten huize van Maroie Ployarde waarbij telkens een andere vrouw haar gezellinnen vergastte op een reeks raadgevingen en verhaaltjes met een sterk bijgelovige inslag. De structuur van het werk liep parallel met de dagen van de week; elke vertelavond was op zijn beurt opgesplitst in een aantal kapittels die telkens door zg. glossen - dit zijn meestal sterk ironische bemerkingen van de toehoorsters bij het kapittel - werden gevolgd. In de loop van de zestiende en zeker nog tot het einde van de zeventiende eeuw was het werkje zeer geliefd gebleven² en het kende in de Nederlanden, Duitsland en Engeland een ongemeen succes. De lotgevallen van de Nederlandse versies zijn in dit opzicht illustratief. Naast de verloren gegane edities bleven er van de bundel niet minder dan vijf integrale uitgaven bewaard: tijdens de eerste helft van de zestiende eeuw brengt Michiel Hillen van Hoochstraten te Antwerpen een Nederlandse uitgave³, later in de zestiende eeuw publiceert Jan (II of III) van Ghelen eveneens te Antwerpen een op Van Hoochstraten gebaseerde editie van Die Evangelien Vanden Spinrocken⁴. Wellicht nog in de late zestiende eeuw of althans tijdens het eerste decennium van de zeventiende eeuw gebruikt Muller te Amsterdam Van Ghelens tekst als legger voor een nieuwe editie⁵ die op

1 Geciteerd naar Den Sack der Consten s.a., 62.

2 Over de populariteit van de Franse versie cf. Jeay 1982.

3 Die euangelien Vanden spinrocke 1910. Een exemplaar van deze editie bevindt zich in de Kön. Hof- und Staatsbibliothek te München en werd in 1910 door Boekenoogen in facsimilé uitgegeven. Als datering stelt Boekenoogen ca.1520 voor (Die euangelien Vanden spinrocke 1910, 8). Michiel Hillen van Hoochstraten was werkzaam te Antwerpen van 1508-1546. Over Michiel Hillen van Hoochstraten Rouzet 1975, 94-6.

4 Die Evangelien Vanden Spinrock s.a. b. Een exemplaar van deze uitgave bevindt zich in de Rosenwaldcollectie an de Library of Congress te Washington. Boekenoogen kende deze uitgave niet (Die euangelien Vanden spinrocke 1910). Nauwkeurige tekstvergelijking leert dat Van Ghelen Antwerpen teruggaat op Van Hoochstraten Antwerpen en niet op Muller Amsterdam (Die Evangelien Vanden Spinrock s.a. c). Vgl. b.v. de zinsnede 'soo sal si hem aiuyn doen eten' uit het zeventiende kapittel van het donderdagevangelie uit Van Ghelen Antwerpen met Van Hoochstraten Antwerpen ('so sal si hem enjuijn doen eten') en Muller Amsterdam ('soo sal sy hem al om doen eten'). De uitgave bij Van Ghelen kan zowel bij Jan II (werkzaam 1550-1583) als bij Jan III (1584-1598) zijn gepubliceerd. Over Jan II en III van Ghelen, zie Roucet 1975, 71-3 en Ulenspieghel 1986, 43-4.

5 Die Evangelien Vanden Spinrock s.a. c. Een defect exemplaar van deze editie wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Boekenoogen stelde verkeerdelijk over deze uitgave dat het een 'vrijwel slaafsche' nadruk was van de editie Van Hoochstraten Antwerpen (Die euangelien Vanden spinrocke 1910, 10). Dat Muller Amsterdam Van Hoochstraten Antwerpen niet als legger heeft gebruikt, blijkt o.m. uit de volgende zinsnede uit de conclusie van het vrijdagevangelie: 'dat die geerne die dient' (Muller Amsterdam); 'dat die gheerne die dient' (Van Ghelen Antwerpen) en 'dat die ghene die dient' (Van Hoochstraten Antwerpen). Dat ook Van Ghelen Rotterdam (Die Euangelien Vanden spinrock s.a. d) niet als legger heeft gediend voor Muller Amsterdam, blijkt o.m. uit de volgende zinsnede uit het zeventiende kapittel van het maandagevangelie: 'Noch seg ick v god ende die redenen' (Muller Amsterdam); 'Noch seg ick v god ende die redenen' (Van Ghelen Antwerpen) en 'Noch seg ick god ende die redenen' (Van Ghelen Rotterdam). Als datering voor de uitgave Muller Amsterdam suggereerde Boekenoogen 'het einde van de zestiende eeuw' (Die euangelien Vanden spinrocke 1910, 12), Pleij dacht aan ca.1575 (Pleij 1983, 305). Muller was te Amsterdam werkzaam van 1566 tot 1617 (over Muller zie Bouman e.a. 1978 en Moes e.a. 1988, dl.1, 285-341). Omdat de editie Van Ghelen Rotterdam Muller Amsterdam als legger heeft gebruikt en omdat Jan III van Ghelen te Rotterdam van 1606-10 heeft gewerkt, moet Mullers uitgave vóór 1610 worden geplaatst.

[p. 778]

haar beurt de basis vormt voor de uitgave die Jan III van Ghelen (mogelijk met concurrentiële bedoelingen) in de eerste jaren van de zeventiende eeuw te Rotterdam op de pers legt¹. In 1662 verschijnt het werk nogmaals, dit keer bij Ian Iacobsz. Bouman te Amsterdam².

Daarnaast werd de bundel herhaaldelijk bewerkt, b.v. in het refrein in het zotte van De Castelein dat o.m. door zijn directe allusies op de namen van de zes vertelsters rechtstreeks aan het spinrokkenevangelie kan worden gelieerd³, of in het nog tijdens de zeventiende eeuw herhaaldelijk (bij Van

1 Die Euangelien Vanden spinrock s.a. d. Een exemplaar van deze uitgave vindt men in de universiteitsbibliotheek van Göttingen. Over deze editie zie ook Muller 1899, 216-7. Ook over deze editie stelde Boekenoogen verkeerdelijk dat het een 'vrijwel slaafsche' nadruk was van de editie Van Hoochstraten Antwerpen (Die euangelien Vanden spinrocke 1910, 10). Dat Van Ghelen Rotterdam Muller Amsterdam en niet Van Hoochstraten Antwerpen of Van Ghelen Antwerpen als legger heeft gebruikt, kan o.m. worden aangetoond met de volgende zinsnede uit het zeventiende kapittel van het donderdagevangelie: 'soo sal sy hem al om doen eten' (Muller Amsterdam en Van Ghelen Rotterdam); 'soo sal si hem enjuijn doen eten' (Van Hoochstraten Antwerpen) en 'soo sal si hem aiuyn doen eten' (Van Ghelen Antwerpen). Boekenoogen dateerde de uitgave Van Ghelen Rotterdam 'eenige jaren na 1600' (Die euangelien Vanden spinrocke 1910, 12), Pleij hield het bij ca.1600 (Pleij 1983, 235). Jan III van Ghelen was te Rotterdam werkzaam van 1606-1610. Over Jan III van Ghelen Rouzet 1975, 72-3, Briels 1974, 285-8, Ulenspieghel 1986, 43-4 en De Groot 1980. Bij het opstellen van het stemma in deze paragraaf werd uiteraard geen rekening gehouden met tot nog toe niet opgedoken of verloren gegane drukken. Nader onderzoek van de gebruikte lettertypes zal wellicht ook meer gegevens kunnen bieden voor een nauwkeuriger datering van de verschillende edities (b.v. aan de hand van Vervliet 1968).

2 Die Euangelien Vanden Spinrocken 1662. Een exemplaar van deze editie wordt bewaard in de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag. Zie over deze uitgave ook Muller 1899, 216-7. Boekenoogen stelde dat de druk van Bouman Amsterdam 'rechtstreeks af[stamt] van dien van H.J. Muller, maar [dat hij] (...) hier en daar [is] gewijzigd' (Die euangelien Vanden spinrocke 1910, 11). Een aantal plaatsen uit de editie 1662 lijkt erop te wijzen dat Bouman zeker niet teruggaat op Van Hoochstraten Antwerpen of Van Ghelen Rotterdam. Nu eens lijkt Bouman Amsterdam aan te sluiten bij Van Ghelen Antwerpen, dan weer bij Muller Amsterdam. Bij een verklaring van dit fenomeen moet men rekening houden met een tussenliggende, niet meer bekende editie of ook met de - wellicht vooral slechts theoretische - mogelijkheid dat Bouman over de beide edities heeft beschikt (vgl. voor een gelijkaardig geval: Van Vaeck 1986 b, 263-6).

3 De Castelein 1555, 133-5. Zie hierover Iansen 1971, 416-25 en Coigneau 1980-3, dl.1, 140, 142, dl.2, 393-4 en 485-6.

[p. 779]

Ghelen!) gedrukte 'ghenoechlic Refereyn van het Euangelie vanden Spinrocken' waarin alleen al de naam van het boek aanleiding geeft tot het schrijven van een hele reeks nieuwe, bijgelovige aforismen¹. Vooral in komische teksten vindt men talrijke allusies op het spinrokkenevangelie. Kackerlack (uit Bredero's Moortje) vermeldt b.v. hoe hij had verteld 'Van 'teevangely van 'tspinrocken, van Waaren, en Spookerijen'² en in Burchoorns Nieuwe Werelt vol Schyn-wijsen draagt een allusie op het 'Evangelyboecxken van de spinrocken' ertoe bij om de lichtgelovigheid en de 'Bespottelijcke Waer-seggingh' aan de kaak te stellen³. Daarnaast werd het werk ook in een strenger moraliserende context vermeld: de lektuur van de bundel wordt ten stelligste afgeraden. Kennelijk was het boekje, o.m. via de niet steeds even verzorgde edities, bij een ruimer publiek bekend geworden en bestond in sommige kringen de vrees dat de bundel althans door een deel van de lezers bij allerlei weinig rechtgelovige praktijken als autoriteit zou worden gebruikt. In dit licht kadert b.v. de aanbeveling (uit een zestiende-eeuws biechtboek) om elke vorm van bijgeloof aan het spinrokkenevangelie ontleend, te biechten⁴.

Was het spinrokkenevangelie in de zestiende en zeventiende eeuw in de Nederlanden ruimschoots bekend, een zo uitvoerige adaptatie zoals in de Belacchende Werelt, was het werk er nog niet te beurt gevallen. Van de Venne heeft wellicht een laat-zestiende-eeuwse of een vroeg-zeventiende-eeuwse editie (Van Ghelen Antwerpen of Muller Amsterdam) als legger gebruikt⁵. Uit de oorspronkelijk ruim 137 kapittels tellende bundel heeft

1 Veelderhande 1899, 212-5. Cf. hierover Coigneau 1980-3, dl.l, 170-1, 175 en dl.2, 393-4.

2 Bredero 1984, 171, v.686.

3 Burchoorn 1641, 81.

4 Over de gewijzigde functie van het spinrokkenevangelie, cf. Vandenbroeck 1987 b, 209-10; vgl. ook met Jeay 1982.

5 Van Hoochstraten Antwerpen komt niet als legger in aanmerking: vgl. b.v. r.1965-6 bij Van de Venne ('den eersten draet die sy ghesponnen heeft') met de overeenkomstige passage 'den eersten draet die si vandendage spinnen sal' uit het zesde kapittel van het maandagevangelie bij Van Hoochstraten Antwerpen en met de zinsnede 'den eersten draet die si spinnen sal' bij Van Ghelen Antwerpen, Muller Amsterdam en Van Ghelen Rotterdam. Of Van de Venne nu Van Ghelen Antwerpen, Muller Amsterdam, dan wel Van Ghelen Rotterdam als legger heeft gebruikt, valt moeilijker te achterhalen. Eén plaats lijkt erop te wijzen dat Van Ghelen Rotterdam niet als legger in aanmerking komt. Vgl. nl. het vijfde kapittel van het dinsdagevangelie met Van de Venne, r.2124-5 ('Leydtme een Rooster over 'tvyer sonder yets daer op') met Van Ghelen Antwerpen ('die sinen rooster opt vier sedt sonder yet daer op te leggen'), Muller Amsterdam ('die zijnen rooster op vier sedt sonder yet daer op te leggen') en Van Ghelen Rotterdam ('die zijnen rooster op vier sedt sonder vet daer op te leggen'). Van Ghelen Rotterdam inttoduceert hier een verkeerde maar nog betekenisvolle lezing van Muller Amsterdam (of gaat het om een zetfout?). Het lijkt dan weinig waarschijnlijk dat Van de Venne (indien hij Van Ghelen Rotterdam als legger gebruikte) hier een zelfstandige correctie zou hebben aangebracht die merkwaardig genoeg de oorspronkelijke toestand herstelde. Meer plausibel lijkt het dat Van de Venne bij zijn bewerking van het spinrokkenevangelie een exemplaar van Muller Amsterdam of van Van Ghelen Antwerpen als legger heeft gehanteerd. Toch moet men hier voorzichtig zijn: uiteindelijk berust de uitsluiting van Van Ghelen Rotterdam als legger slechts op één bewijsplaats.

[p. 780]

hij niet minder dan zestig hoofdstukjes bewerkt¹. De verhaalstructuur van Die Evangelien Vanden Spinrocken heeft de dichter achterwege gelaten. In de plaats daarvan stelt hij het voor alsof de 'Heydenen' een aantal wijsheden ten gehore brengen. De glossenstructuur uit het spinrokkenevangelie (aan elk kapitteltje van een vertelster voegt een luisteraarster een expliciet aangegeven glosse toe) vindt men wel terug, ook al werd de term 'glose' niet aangehouden. De wat langere wijsheden, die veelal teruggaan op de kapittels, staan bij Van de Venne cursief ter onderscheiding van de in romein gezette, korte, aforistische toevoegingen van eigen vinding, die nu als 'glossen' fungeren.

Van de Venne heeft bij het aanpassen van het spinrokkenevangelie niet lukraak kapittels uitgekozen, maar een aantal selectie- en ordeningscriteria gehanteerd. Het is daarbij opvallend dat de verschillende raadgevingen in een vijftal afdelingen werden ondergebracht: vooreerst richten de wijsheden zich tot de verliefde jeugd (r.1963-2004), vervolgens vindt men raadgevingen 'Om de Bruyt te vverden' (r.2005-16), 'Om VVijff en Moeder te zijn' (met richtlijnen voor de gehuwde vrouw) (r.2017-61), 'Om noodt te beletten' (met allerhande tips om onheil af te weren) (r.2062-182) en 'Om de Dieren' (niet alleen met raadgevingen voor het houden van dieren maar ook met allerlei duidingen van dieren als voorboden van voor- of tegenspoed) (r.2183-237). Binnen deze afdelingen valt er soms een verdere ordening te ontdekken. Dit is het geval in de derde groep waarin de raadgevingen 'Om VVijff en Moeder' te zijn, logisch werden gerangschikt: r.2018-30 hebben betrekking op de echtelijke liefde, r.2031-44 op de zwangerschap, r.2045-54 op pasgeboren kinderen en r.2055-61 op het zogen².

1 Vgl. r.1963-8 met het spinrokkenevangelie (Die Evangelien Vanden Spinrock s.a. c) I, 6 (het romeinse cijfer verwijst naar de dag, het daaropvolgende cijfer naar het kapittel); r.1969-73 met I, 8 en 9; r.1974-8 met I, 10; r.1979-81 met I, 25; r.1982-5 met I, 16; r.1986-8 met II, 20; r.1989-92 met II, 20 (glosse); r.1993-5 met IV, 15; r.2002-4 met IV, 2; r.2006-16 met V, 11; r.2018-22 met I, 12; r.2023-6 met I, 11; r.2027-30 met II, 1 en IV, 22; r.2031-4 met I, 23; r.2035-9 met IV, 10 (glose); r.2040-4 met V, 18; r.2045-7 met I, 14; r.2048-51 met I, 19; r.2052-4 met IV, 14; r.2055-8 met I, 13; r.2059-61 met I, 26; r.2063-5 met I, 20; r.2066-8 met IV, 21; r.2069-73 met V, 2; r.2074-7 met V, 15; r.2078-81 met VI, 15; r.2082-6 met III, 16; r.2087-91 met III, 12; r.2092-4 met IV, 16; r.2095-8 met VI, 13; r.2099-102 met II, 4; r.2103-4 met II, 4; r.2105-7 met III, 11; r.2108-11 met II, 21; r.2112-5 met II, 8; r.2116-9 met II, 9; r.2120-3 met II, 6; r.2124-6 met II, 5; r.2127-30 met II, 14; r.2131-3 met II, 15; r.2134-7 met II, 18; r.2138-42 met VI, 3; r.2143-7 met VI, 11; r.2148-51 met III, 7; r.2152-4 met III, 1; r.2155-7 met III, 3; r.2158-61 met II, 23; r.2172-5 met II, 12; r.2184-6 met III, 9; r.2187-9 met V, 8; r.2190-3 met II, 22; r.2194-6 met III, 10; r.2198-200 met II, 7 (glose); r.2201-4 met V, 14; r.2205-8 met V, 7; r.2209-11 met IV, 12; r.2213-6 met V, 12; r.2217-9 met III, 8; r.2220-2 met VI, 14; r.2223-6 met VI, 14; r.2227-30 met II, 16; r.2231-4 met II, 7; r.2235-7 met III, 5.

2 Ook in de andere afdelingen is de volgorde niet geheel willekeurig: de raadgevingen in r.1969-73 en r.1974-8 gaan over het voedsel dat een vrijster mag eten, r.1986-8 en r.1989-92 over de geschenken aan een meisje, r.1993-5 en r.1996-2001 spotten met 'fiere Sloren' en 'nieuwe Snuf-liefsters' en r.2002-4 gaan als afsluitende raadgeving over twee ongehuwden die een kindje moeten laten dopen en uiteindelijk ook trouwen. In afdeling 4 valt er eveneens hier en daar een verdere ordening te ontdekken: de raadgevingen uit r.2152-82 b.v., die deze reeks besluiten, zijn alle gebaseerd op fecale grapjes. Ook r.2006-16 (de enige raadgeving uit de afdeling 'Om de Bruyt te vverden') staat uitstekend op zijn plaats, m.n. door zijn verwijzing naar de voorgaande afdeling ('over den (...) uyt-tree vanden maeghdelijcken Staet') en door zijn aankondiging van het volgende onderdeel over 'Wijff en Moeder' ('om den eersten in-tree aen den houbaren Stant, om van Bruydt te werden Wijff en Moeder').

[p. 781]

Het is duidelijk dat de diverse kapittels uit het spinrokkenevangelie in functie van de vijfdeling in de Belacchende Werelt werden geselecteerd. M.b.t. de eerste afdeling kan men zelfs vaststellen dat de volgorde waarin de dichter de wijsheden heeft geplaatst, in grote trekken overeenstemt met de volgorde waarin ze in de bron voorkomen. De eerste raadgeving put dan ook niet bij toeval uit het zesde kapittel van het maandagevangelie. De eerste vijf kapittels over allerhande perikelen tussen echtgenoten konden immers nauwelijks in een afdeling over de vrijage worden ingepast. Kapittel zeven werd wellicht om dezelfde reden overgeslagen. De tweede raadgeving uit de Belacchende Werelt gaat terug op kapittel 8 en het gelijkaardige kapittel 9. Raadgeving 3 ontleent aan het daaropvolgende kapittel 10. De overige maandagkapittels zijn, op 16 (raadgeving 4) en 25 (raadgeving 5) na, niet toepasbaar op de vrijage van jongelieden. Daarna slaat de dichter een flink deel van het dinsdagevangelie over: de kapittels 1 t.e.m. 19 handelen immers niet over vrijers. Kapittel 20 werd de bron voor de zesde en zevende raadgeving. De daaropvolgende capita (t.e.m. het donderdagevangelie, caput 15) hebben opnieuw weinig te maken met een vrijage: alleen de kapittels 2 en 15 leenden zich tot een bewerking in die zin en vormen dan ook de bron voor de raadgevingen 8 en 10¹. De daartussenliggende raadgeving 9 werd ontleend aan Den Sack Der Consten en kan worden beschouwd als een amplificatie van raadgeving 8².

Doorzichtig is ook de wijze waarop de kapittels werden bewerkt. Zeker in groep I blijken enkele capita uit het spinrokkenevangelie te zijn gewijzigd in functie van deze afdeling over het vrijen. In de eerste raadgeving (r. 1963-8) b.v. werd het vage 'Die' uit de brontekst gewijzigd tot het explicietere 'Vrijster' terwiji ook het echtelijke karakter van het woord 'man' werd veranderd in 'Minnaer' en 'Vryer'. Dergelijke wijzigingen zijn geen toeval zoals blijkt uit enkele andere nummers waarin gelijkaardige wijzigingen werden aangebracht. De raadgeving uit r. 1979-81 vermeldt enkel nog een 'vrye Dochter' en haar 'Vryer', de brontekst had het ruimer over 'een vrouwe oft meysken' en 'haer man oft vryer'. Ook het oorspronkelijk vrij onpersoonlijke verhaal over iemand 'Die hem tsnachts spieghelt in enen spieghele' wordt in r. 1993-5 gespecifieerd tot 'moedige, prette, nieuwe Snuf-Liefsters' die 'des nachts in de Spieghel kijcken'³. Ook elders werden

1 Ook elders blijkt Van de Venne soms de volgorde van voorkomen uit de brontekst te hebben bewaard: vgl. b.v.: r.2045-7 (< I, 14) en r.2048-51 (< I, 19); r.2112-5 (< II, 8) en r.2116-9 (< II, 9); r.2127-30 (< II, 14), r.2131-3 (< II, 15) en r.2134-7 (< II, 18).

2 Ook elders vindt men dergelijke amplificaties: vgl. r.2162-71 (vgl. ook met Een nyeuwe clucht boeck 1983, 121, nr.105) en r.2176-82.

3 Omgekeerd diende uitgesproken erotiek in de glosse van het twintigste kapittel uit het dinsdagevangelie ('die minne wort des te heeter ende te gheduerigher') binnen de context van de raadgeving uit r.1989-92 te worden afgezwakt tot 'genegentheyt' die 'hecht wordt'.

[p. 782]

wijzigingen van die aard aangebracht. In de derde afdeling (over 'Wijff en Moeder') is er uitsluitend sprake over de gehuwde man en vrouw. De aanduiding 'wijf oft lief' uit de bron diende in r.2023-6 dan ook tot het neutralere 'Bedt-ghenoot' te worden ingekort. Om diezelfde reden kon de vrouw uit de brontekst voor de raadgeving uit r.2027-30 het nog hebben over 'haren man oft lief' en over 'haer mans oft boel', Van de Venne schreef slechts nog over 'haer man'. En er zijn nog andere constanten in de wijzigingen aan te tonen. Een aantal elementen die in de oorspronkelijk zestiende-eeuwse versie van het spinrokkenevangelie verwezen naar Roomse gebruiken en godsdienstige toestanden, zijn in Van de Vennes bewerking achterwege gelaten. Een verwijzing naar heiligen of naar de heiligenkalender b.v. is geweerd in r. 1969-73 en in r.2138-42 terwijl ook het obscene grapje over 'papen meysen' in r.2143-7 niet meer is terug te vinden¹.

Van de Vennes bewerking van het spinrokkenevangelie had duidelijk een didactisch karakter en beoogde een moraliserend effect: aan dergelijke bakerpraatjes en pseudo-wijsheden diende men geen geloof te hechten. Het gaat slechts om gezegden die in de eerste plaats met 'swarte kunst' en louter 'schijn-dienst' hebben te maken². De ironie in de toegevoegde glossen draagt in belangrijke mate bij tot deze moralisatie. Daarnaast heeft de dichter echter ook door de wijze waarop hij de boertig-komische raadgevingen duidelijk en overzichtelijk in afdelingen heeft gerangschikt, onmiskenbaar aansluiting gezocht bij de elders in de Belacchende Werelt aanwezige belerende instructies over het vrijen, het huwelijk en hoe het huisgezin (als belangrijk segment van de wereld en het leven) dient te worden bestuurd (vgl. hierover ook Van de Vennes voorwoord tot de tweede editie van Cats' Houwelyck, 1632³). Vooral de eerste vier afdelingen moeten in dit licht worden begrepen. De zigeuners hadden immers zelf hun raadgevingen onder deze noemer bijeengebracht:

Wilmen weten van het vryen,
Of 'tgeluckich sal ghedyen?

Wilmen weten goet besluyt

Aen, en van een lieve Bruyt?

Wilmen weten, 'tsoet verklaren,
Van het Teelen, van het baren?

Wilmen weten, uyt en in,

Voordeel tot een Huys-ghesin?          (v.1941-8; eigen cursiveringen)

Dat de richtlijnen van de zigeuners nauwelijks het volgen waard zijn en veeleer een te mijden gedragscode aanbevelen⁴, doet aan deze interpretatie geen afbreuk.

1 Vgl. verder ook de wijzigingen in r.2002-4 en r.2069-73.

2 r.1960 en 1953 (eigen cursivering). Ook elders in de Belacchende Werelt worden toverij en zwarte kunst negatief geëvalueerd: vgl. nl. v.5196-216 en p.182, i.m. 6 en 7.

3 'wat soeter aenmerckinge kander wesen, als te sien uyt een houwelijck een huysgesin, uyt veel huysgesinnen een stadt, uyt veel steden een Republique, ende uyt vele der selver dit groot werck des werelts' (Cats 1632, fol.A4r^o).

4 Ook in Cats' Houwelyck worden b.v. allerlei middeltjes waarmee men zich van de liefde van zijn partner tracht te verzekeren, resoluut van de hand gewezen (Cats 1625, dl.2, 'Vryster', p.13).

[p. 783]

2. De bedelaars

'de Jaer-Marcten, en Kermis-Feesten werden gevolgt by de meenichte van haveloos gewoel, het welcke hier by ghevolgh is ten thoone gestelt, tot gherief voor de gene die noyt hebben gheweten wat daer voor slimme lapachtige Giel-brocken buyten de Neder-Duytsche Landen slof-wegen; op dat yder sich kan verhoeden wanneer, of nu, of dan, aenval gheschiet van Arm-jammer!'¹.

Met deze woorden zet Van de Venne zich af tegen zwervers en de z.g. beroepsbedelaars van zijn tijd. In de Belacchende Werelt besteedt de dichter heel wat aandacht aan deze groep marginalen². Zijn relaas hierover neemt een aanvang wanneer Lubbert, op zoek naar zijn weggelopen meisje, zich nogal hardhandig door de menigte heen wringt. Twee 'Troggel-Guyten', Snege Jasper en Sijmen Gaeuw versperren Lubbert daarbij de weg en gaan met hem op de vuist. De onfortuinlijke boer moet al gauw het onderspit delven en dient uiteindelijk door Lammert Gijsen van zijn belagers te worden bevrijd³. Lammert brengt de jonge 'Troggel-guyten' ertoe om hun duister taaltje - het 'Gielers Vocabulaer' - en de evenmin begrijpelijke 'Kramers-tael' bekend te maken⁴. Eén van de omstaanders, de Ouden Roem-bout, treedt daarop naar voren en waarschuwt de toehoorders voor de listen waarmee boeven en onbetrouwbare bedelaars op een oneerlijke wijze aan de kost komen. De man somt niet minder dan tweeënveertig verschillende soorten bedelaars op en laat met een even uitputtende lijst weten wie al dan niet is voorbestemd om met de boot van Sint-Reyn-uyt - de patroon van de leeggangers - naar het gasthuis te worden gevoerd. Even-als de slijper en de zigeuners, voegt de Ouden Roem-bout hier nog een reeks behartenswaardige spreuken aan toe en trekt zich dan terug⁵. Lammert en Lubbert, door de woorden van Roem-bout wijzer geworden, geven daarop lucht aan hun afschuw en jagen Sijmen en Jasper op de vlucht⁶.

Het verschijnen van 'boefjes' en gauwdieven⁷ op een kermis is een bekend gegeven dat aansloot bij de zeventiende-eeuwse realiteit. Tijdens de eerste decennia van de gouden eeuw was de verpaupering in de republiek sterk toegenomen en trad de overheid strenger op tegen gemarginaliseerde groepen armen. Vooral de validi mendicantes 'die in tzelve bedelen mitter

1 p.148-9, i.m.

2 M.n. op p.126-74 (v.3292-4951).

3 p.126-33, v.3292-485.

4 p. 133-44, v.3485-966. Het Gielers Vocabulaer vindt men op p.133-6, r.3494-717, de Kramers-Tael op p.137-43, r.3738-950.

5 p.144-70, v.3966-4855. De tweeënveertig boevenberoepen vindt men opgesomd op p.145-54, r.3987-4295; wie in het gasthuis dient te worden opgenomen, vindt men op p.158-64, r.4393-4607, wie er niet thuishoort, wordt vermeld op p.165-6, r.4636-90. De spreuken staan op p. 167-9, r.4703-830.

6 p.170-4, v.4856-951.

7 Later zal blijken dat Lubbert (door de boefjes?) van zijn beurs werd beroofd: cf. p.195, v.5578-9. Vgl. hierover Pleij 1975-6, 108-10.

[p. 784]

tijt een zueticheyt ende lust hadden gecregen' werd het leven zuur gemaakt¹. Steeds weer onderneemt de overheid verwoede pogingen om vreemde bedelaars te bannen en werd het bedelen uitsluitend aan behoeftigen uit de eigen stad toegestaan. Herhaaldelijk maken plakkaten er gewag van dat

'de Bedelaers ende Vagabunden hier te lande geboren, die swack ende onbequaem zijn om te wercken, hen binnen twee daghen (...) [hebben te] transporteren, ter plaetse daer sy van daen zijn, oft daer sy hen meest onthouden hebben, al waer sy haer onderhout sullen mogen soecken met aelmisse te bidden, mits daer toe vanden magistraet aldaer hebbende schriftelick bescheyt, 't welck van drie maenden tot drie maenden sal worden vernieut, sonder datsy van daer sullen vertrecken ofte gaen, om in andere Steden ofte Dorpen te bedelen'².

Net zoals in de andere Hollandse steden, werd in de hofstad bedelarij als een ontwrichtende dreiging beschouwd. Zo stelde de Staten van Holland in een plakkaat van 14 april 1611 'dat de groote ongeregeldheid en disorder in den Haag, veroorzaakt door de bedelaars van allerhande soort, voorziening vereischte'³. Dat er daarbij gevreesd werd voor een explosieve situatie, blijkt o.m. uit de maatregelen die op 23 april 1627 in Den Haag werden uitgevaardigd en die vooral waren gericht

'teegens het injurieeren van, het doen van hinder of belet in hun bediening, veel minder het aandoen van eenig gewelt, of resistentie aan den twee bij de Magistraet benoemde persoonen om alle op de Straaten vindende vagebonden, en Beedelaers op te brengen in de daartoe geapproprieerde plaatse, om aldaar eenige daagen te waater en te brood gesteld te worden'⁴.

Dat deze schikkingen net voor de aanvang van de kermis werden getroffen, is beslist geen toeval: het grote aantal kermisgangers in de hofstad was voor bedelaars immers bijzonder attractief.

In de komisch-satirische literatuur en in de beeldende kunsten uit de zeventiende eeuw is een als werkschuw voorgestelde bedelaar het vehikel bij uitstek waarmee ondeugden als agressiviteit, luiheid en bedrog aan de kaak worden gesteld⁵. In de Belacchende Werelt vormen de woorden en gedra-

1 Geciteerd naar Prinsens editie van het door Jan van Hout genoteerde Leidse rapport uit 1577 (Prinsen 1905, 131). Over de toenemende armoede zie vooral M. Koks inleiding tot de catalogus Arm 1966, 1-9, De Bosch Kemper 1851, 77-95, Van Deurzen 1978-9, Muller 1985, 72-75 en, in een ruimer kader, Geremek 1992, i.h.bijz. p.56-63. Over de (zestiende-eeuwse) maatregelen i.v.m. de armenzorg zie vooral Coornhert 1985, Brachin 1984 en Muller 1985.

2 'Placcaet vande Heeren Staten van Hollandt ende VVest-Vrieslandt, tegens de Vagabunden, Bedelaers, Dieven, Lantloopers ende andere quaetdoenders. (...) 16 Decembris, Anno 1595'. Vernieuwd o.m. op 19 maart 1614 (Hollandts Placcaet-boeck 1645, 204 en 425-8).

3 Geciteerd naar De Bosch Kemper 1851, 89.

4 Den Haag, gemeente-archief, O.A. nr.619, K.B. nr.1, p.203, dd.23 april 1627.

5 Cf. vooral Vandenbroeck 1987, 117-31 en verder ook Reinold 1981, 13-93, Sudeck 1931 en Toth-Ubbens 1987.

[p. 785]

gingen van de 'Troggel-guyten' evenvele exempla a malo voor te mijden vechtlust, luiheid, oneerlijkheid, bedrieglijkheid en gulzigheid¹. Het optreden van Jasper en Sijmen zorgt echter ook voor een komische noot. Het gevecht in regel met Lubbert ontlokt heel wat gelach bij de toeschouwers², terwijl ook de wijze waarop er wordt gediscussieerd over Lubberts vermeende diefstal van de luizen der bedelaars traditioneel tot de komische stof behoort³.

Toch gaat het om meer dan alleen maar een komische presentatie van ondeugden: de hoogoplopende twist met Sijmen en Jasper geeft de dichter de gelegenheid om de lezer zeer omstandig te waarschuwen voor en te informeren over de bedrieglijke praktijken van beroepsbedelaars. Vandenbroeck spreekt in dit verband over 'pseudo-informatieve teksten over bedelaars'⁴. In dit licht dient niet alleen de onthulling van de boeventaal en de 'Kramers-Tael' te worden gelezen, maar ook Roem-bouts lange lijst met verschillende onbetrouwbare boevenberoepen. Bovendien houdt Van de Venne aan de hand van Roem-bouts uitvoerige gasthuistekst de lezer ex negativo de normen voor waarnaar men zich moet gedragen om niet in het (maatschappelijke) verderf te geraken. Ook de uitvoerige opsommende tekst over lieden die via Reyn-uyts boot naar het gasthuis worden gevoerd, moet binnen deze context worden begrepen.

Voor de samenstelling van zijn 'Gielers Vocabulaer', zijn inventaris met diverse soorten bedelaars en zijn 'gasthuistekst' heeft Van de Venne een beroep gedaan op een Nederlandse versie van het vroeg-zestiende-eeuwse en bijzonder succesvolle Liber Vagatorum⁵. Het boekje behoort tot een wei-

1 Vgl. voor vechtlust: v.3306, 3326-33, p.127, i.m.7 en 8, v.3343-5 en 3370-7; voor luiheid: v.4337 en 4351; voor oneerlijkheid: v.3339-41, 3729, 4307 en 4327; voor bedrieglijkheid: v.3728, 4330 en 4334 en voor gulzigheid: v.4342.

2 Cf. v.3383 en 4932. Vgl. ook het komische procédé in v.3344-5: 'Muyle-peeren, Vuysten-Loock, // Backe-Visjes, suyre-Koock' (vgl. hiervoor met Coigneau 1980-3, dl.2, 345).

3 Cf. v.4900-30. Vgl. b.v. ook het Tafelspel van twee bedelaers afgedrukt in Van Vloten 1877-81, dl.1, 194-205: twee bedelaars beschouwen hun vlooien als een presentje dat ze aan elkaar doorgeven.

4 Vandenbroeck 1987 b, 210.

5 De oudste maar niet bewaarde editie van de Nederlandse versie van het Liber Vagatorum wordt gedateerd op 1547 (dit blijkt althans uit de later steeds opnieuw afgedrukte approbatie van 30 september 1547 die te Brussel door P. de Lens aan het boekje werd gegeven (Der Fielen (...) Vocabulaer 1563, fol.[Evij]r^o en Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.[Dvj]v^o). Daarnaast zijn er van vóór 1635 nog twee integrale uitgaven bekend. De ene werd te Antwerpen gedrukt bij Jan de Laet. De tekst werd opnieuw uitgegeven in De Meyere e.a. 1914, 5-70. Een moderne vertaling van de eerste drie delen van de tekst uit 1563 werd door H. Pleij bezorgd in Var. schelmen en schavuiten 1985, 9-43 De woordenlijst met Bargoense termen uit de editie 1563 werd verkleind gereproduceerd in Moormann 1934 tussen p.12 en 13, de overige teksten vindt men er getranscribeerd op p.15-76. De tweede bekend gebleven Nederlandse editie van het Liber Vagatorum is de Haarlemse uitgave uit 1613. Deze druk hanteerde F. Kluge voor zijn editie van de bargoense woordenlijst uit het Nederlandse Liber Vagatorum (Kluge 1901, 92-5). Over het Liber Vagatorum en hieraan sterk verwante teksten uit de Europese traditie zie o.m. Geremek 1992. Over de drukker Vincent Casteleyn en over de uitgever Daniel de Keyser, zie Gruys e.a. 1980, 19 en 20; zie ook Briels 1974.

[p. 786]

nig bestudeerde tekstsoort die ook in andere landen - het blijkt o.m. uit de studies van Burke en Geremek - furore heeft gemaakt¹. Meer bepaald heeft de dichter gebruik gemaakt van de Nederlandse editie die in 1613 te Amsterdam bij Vincent Casteleyn werd gedrukt voor de uitgever Daniel de Keyser:

'Der Fielen Rabauwen/ Bedelaren (Ofte der Schalcken) Vocabulaer/ Oock De beveynsde manieren der Bedelaren ofte Bedelaeressen/ daer menich Mensche deur bedrogen wort/ die worden hier geleert: op dat hem elck daer voor wachten soude. Seer nut ende profijtelijck om lesen/ voor alle menschen'².

Het werkje bestaat uit vier delen. Het eerste deel presenteert - aldus de 'Prologhe'³ - 'eenen Vocabulaer om root walsch oft Aragoens te quisten [spreken (barg.)]. Oft om coopmans Latijn te spreken⁴. De afgedrukte woordenlijst blijkt de bron te zijn voor Van de Vennes 'Gielers Vocabulaer' (p. 133-6). Het volgende deel uit Der Fielen (...) Vocabulaer 'spreeckt van alle neeringhen ende bedrieghelijcke hanteringhen die de bedelaers oft landt-loopers ghebruycken' en 'wort gedeelt in xx. Capittelen/ & paulo plus'⁵. In werkelijkheid gaat het om 28 kapittels die in het derde deel worden aangevuld met een gelijkaardige reeks 'notabilia ende leeringhen/ dien tot dese voorghenoemde hanteringen ende bedriegelijckheden behooren'⁶. Uit beide delen heeft Van de Venne overvloedig geput bij het samenstellen van zijn lijst met boevenberoepen (p. 145-54). In het vierde en laatste deel van het Nederlandse Liber Vagatorum⁷ worden 'die erfgenamen vant gasthuys' beschreven opdat men zich zou kunnen 'wachten uyt den wech der

1 Burke 1988, 85-99 en Geremek 1992. Vgl. b.v. ook de teksten die door A.F.Kinney werden gepubliceerd (Rogues 1990): ook daar vinden we b.v. lijsten van Bargoense woorden of overzichten van verschillende soorten van bedrieglijke bedelaars.

2 Dat Van de Venne teruggaat op de editie 1613 blijkt uit een aantal (door Moormann gesignaleerde) varianten uit de uitgave 1613 t.o.v. editie 1563 en die door Van de Venne werden overgenomen; vgl. b.v. 'Fonckelen' (1563), 'Flonckelen' (1613), 'Floncken' (Belacchende Werelt) of 'Fluchaert' (1563), 'Fulchaert' (1613 en Belacchende Werelt) (vgl. Moormann 1932, 25-8 en Moormann 1934, 77-8; enkele van de door Moormann in de editie 1613 aangegeven drukfouten - 'Bucht' (1563) vs. 'Buchc' (1613) en 'Neeringhe doen' (1563) vs. 'Neering' (1613)- komen in het door mij geraadpleegde exemplaar uit de Koninklijke Bibliotheek te Den Haag niet voor). Een aantal andere varianten waarbij de tekst uit 1635 eerder aansluit bij de editie 1563 dan bij 1613, weerlegt niet dat Van de Venne toch op de editie 1613 teruggaat: het gaat telkens om evidente drukfouten of spellingsvarianten die in 1613 werden geïntroduceerd en die door Van de Venne gemakkelijk zelfstandig en buiten de editie 1563 om konden worden gecorrigeerd. Een laatste variante tenslotte pleit er onmiskenbaar voor dat 1613 de legger was voor Van de Venne: vgl. nl. 'Glidenbosch' (1563) vs. 'Glidenbosch' (1613) en 'Glydebosch' (1635) (de afkortingen werden opgelost, de toegevoegde letters gecursiveerd). De variante toont aan dat Van de Venne het afkortingsteken uit 1613 over het hoofd heeft gezien.

3 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.[Aij]r^o.

4 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.[Aiij]r^o-[Aiiij]v^o.

5 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, [Av]r^o-Ciijr^o.

6 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, Ciijv^o-[Cvij]v^o.

7 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, [Cviij]r^o-[Dvj]v^o.

[p. 787]

bedelaren oft den Gasthuysen'¹. Dit deel stond model voor Van de Vennes gasthuistekst (p. 158-64). Het is hierbij van belang voor ogen te houden dat Van de Vennes tekst met deze ontleningen en bewerkingen deel uitmaakt van een Europese literaire traditie die zowel in de zestiende als zeventiende eeuw bijzonder produktief is geweest met telkens weer uitvoerige lijsten van het jargon van de bedelaars en even uitputtende overzichten van verschillende soorten bedelaars².

1 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.[Dv]r^o en [Aij]v^o.

2 Cf. Geremek 1992.

a. Het 'Gielers Vocabulaer' en de 'Kramers-Tael'

Het 'Gielers' of 'Rabauwen Vocabulaer'³ sluit nauw aan bij de brontekst en wijkt er nauwelijks van af. Zelfs de schikking over twee kolommen, het bijeenplaatsen van de V- en W-woorden onder de letter V en de functioneel aangewende wisselingen in lettertype zijn aan de editie uit 1613 ontleend. Dat de dichter van de Belacchende Werelt hieraan zelfs veel belang hechtte, blijkt uit de perscorrectie op p.135 waar de cursivering 'Neering doen, spieden, spijs soecken' uit staat I in staat II werd gewijzigd tot het correctere 'Neering doen, spieden, of spijs soecken'. De brontekst had immers: 'Neeringh doen bespien of spijse soecken'⁴.

Slechts in enkele opzichten heeft Van de Venne zijn voorbeeld minder getrouw gevolgd. Zo bevatte de voorbeeldtekst naast het eigenlijke 'Vocabulaer' nog een tweede woordenlijst met 'sommige vocabulen die int voorschreven boec [bedoeld wordt het te bewerken Nederrijnse Liber Vagatorum] niet te voorschijn ghecomen en sijn'⁵. Bij Van de Venne worden de twee lijsten uit het origineel tot één geheel samengevoegd. Tevens werd - de reden is niet meteen duidelijk - de oorspronkelijke volgorde van de boevenwoorden niet aangehouden.

Bij de overname van de eigenlijke boevenwoorden heeft Van de Venne zich begrijpelijkerwijze nauwelijks enige vrijheid veroorloofd. De geringe afwijkingen dienen steeds te worden toegeschreven aan slordigheden en vergissingen in het afschrijf- en/of drukproces. Vgl. b.v. 'Adon' (1613) vs. 'Abon' (1635) en verder 'Blicslaghere' vs. 'Blicklagere', 'Erlatinne' vs. 'Erlattinne', 'Genffen' vs. 'Gensen', 'Horencren' vs. 'Horencrens', 'Kabbas' vs. 'Kabas', 'Prepesen' vs. 'Prepensen', 'Ree' vs. 'Ree!', 'Sancke' vs. 'Sauke' en 'stubbelen' vs. 'Stubelen'. Een enkele keer is de wijziging te wijten aan het doorzichtig maken (cf. 'Bosschaert of cren vs. 'Bosschaert offeren') of, omgekeerd, het vervreemden (cf. 'Flonckelen' vs. 'Floncken') van het oorspronkelijke taalmateriaal.

3 p.136, i.m.; wellicht een ontlening aan de titelbladzijde van Van de Vennes bron: 'Der (...) Rabauwen (...) Vocabulaer'.

4 Cf. het variantencommentaar bij p.135 in dl.I, hoofdstuk 3.

5 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol. [Aiiij] v^o. Cf. hierover Moormann 1934, 2-7 en 14. Over het Vocabulaer in het Duitse Liber Vagatorum, zie Wolf 1958, 163-7.

[p. 788]

Daarnaast heeft Van de Venne niet alle beschikbare termen in zijn lijst verwerkt. Een aantal weglatingen kan wellicht als een vergissing worden uitgelegd. De lemmata uit 1613 'dorsch, kleederen', Hasperlinck, garen', 'Rvyschaert, eenen stroyen sack', 'Scoerbant oft rosch, bier' en 'Trewael, een schoen' b.v. staan in de oorspronkelijke editie op cruciale plaatsen, vatbaar voor vergissingen. 'Dorsch' en 'Scoerbant' bevinden zich in 1613 onderaan resp. bovenaan een kolom; 'Hasperlinck' en 'Rvyschaert' vormen het laatste resp. eerste woord van de letter H en R, terwijl ook 'Trewael' het laatste woord is uit de letter T. Deze lemmata blijken door Van de Venne niet te zijn overgenomen.

Bij de weergave van de Nederlandse equivalenten heeft Van de Venne zich vrijer gedragen. Daarbij lijkt alles in het werk te zijn gesteld om de oorspronkelijke vertalingen zoveel mogelijk in te korten. Lidwoorden worden systematisch weggelaten, in synonieme vertalingen wordt gesnoeid¹ en langere omschrijvingen worden nu met één enkel woord gevat. 'Zware kranckeyt' wordt gereduceerd tot 'kranckheyt'²; 'een die naect loopt achter lande' of 'achter lande gaan'³ heet nu 'Naeckten Lant-looper', resp. 'lant-loopen'; 'Een diener oft een die last heeft om yemant te vanghen'⁴ wordt aangeduid met het meer gebruikelijke 'Dief-leyer'; 'die inde kereke met schotelen' om gaet'⁵ wordt vertaald met 'Diaken'. Stilistische aanpassingen en neologismen zijn daarbij legio: 'een 'geselle oft rabaut', 'een beeste die bijt' en een 'die broot vergadert'⁶ wordt veranderd in een 'Rabaut-gesel', een 'Beeste bijt' en een 'Broodt-soeckert'⁷. Van de Vennes streven naar beknoptheid (wellicht vanwege de beschikbare ruimte in de kolomdruk) is er ook verantwoordelijk voor dat het Bargoense 'Poderlijstere' (d.i. 'eenen haen oft een hinne') in de lijst van 1635 in het meervoud wordt opgenomen met als meer eenvoudige en vooral kortere vertaling: 'hoenders'⁸.

1 Dit kan ook bij de Bargoense woorden worden vastgesteld.

2 Als equivalent voor 'Ree'.

3 Als equivalent voor 'Blicslaghere', resp. 'swensen'.

4 Als equivalent voor 'Een bocxer'. 'Dief-leyer' komt in het zeventiende-eeuwse taalgebruik nog herhaaldelijk voor: cf. WNT 3, 2523.

5 Als equivalent voor 'Pflueger'.

6 Als equivalent voor 'fiel', resp. 'Grimhaert' en 'stabulier'.

7 Woordspel ligt ook aan de basis van de vervanging van 'een bedeleers herberghe' (voor het bargoense 'Rotbosch') door een 'bedelaers hulpbergh'.

8 De overige wijzigingen zijn vaak minder eenduidig te verklaren. Moeilijk meetbare en nu ook minder doorzichtige parameters als expressiviteit, bekendheid, archaïsmen e.d.m. liggen wellicht aan de basis van de volgende veranderingen die door Van de Venne worden ingevoerd: vgl. nl. 'een bonette' (1613) vs. 'Hoet' (1635; als equivalent voor het bargoens 'Een decker'), 'knape' vs. 'knecht' (cf. het bargoense 'flick'), 'een disch' vs. 'Tafel' (barg. 'Glathaert'), 'een ketelaer' vs. 'Ketellapper' (barg. 'Menge'), 'een scijthuys' vs. 'kack-huys' (barg. 'Sefelbosch'), 'overspeelder' vs. 'hoerjager' (barg. 'Smalkagel') en 'een hancker' vs. 'Beul' (barg. 'Zwicker'). Daarnaast werd het bargoense 'Quien' verkeerdelijk als een meervoud geïnterpreteerd waardoor 'een hont' gewijzigd werd tot 'Honden'.

[p. 789]

Hoe dit 'Gielers Vocabulaer' door de lezer diende te worden begrepen, wordt in de Belacchende Werelt omstandig uit de doeken gedaan. Het onbegrijpelijke taaltje ('de duystere, doddige momme-woorden', p.134, i.m.) wordt er geduid als een 'quaet geluyt', een 'Fielte klanck', een 'Schoyer-Tael' en een 'Hael Tael' waarmee boefjes zich allerlei zaken onrechtmatig weten toe te eigenen¹. De opname ervan is in de eerste plaats informatief bedoeld en gericht op het doorgeven van kennis ('om voort-aen ken-kunst te hebben'²). Daartoe wordt alles zo duidelijk en begrijpelijk mogelijk voor-gesteld:

'Ghy dan, wie leer-suchtigh is, die laet de Geest sinnigh sweven over desen Rabauwen Vocabulaer, om met een weynig tijdt-spillen te bevatten Guyt-Latijn, dat hier in volgh-bare Letter-regels 'tsamen is ghepast, met duyd'lijck goet Duyts, tot sulcken eynde, om voort-aen ken-kunst te hebben vande sletneering' (p.136, i.m.)³.

Het 'Gielers Vocabulaer' heeft m.a.w. primair een belerend-waarschuwende functie en is expliciet bestemd 'voor alle de geenen die onwetende zijn' (r.3494):

'Naedien by onse onwetende eenvoudighe Werelt de vreemde streeken vande ongeregelde scheurgaffels, ende ongewonnen Broot-knappers onbekent is in dese eeuwe, Soo heeftmen noodigh gheacht, hier alle de duystere, doddige momme-woorden te ontdecken, met het dienstigh Duytse Licht, van de waerde Waerheyt; om met sulcke bloot-stellinghen alle onbeschofte Lock-Brocken hun flinck-slagen te weder-staen, mits-dien oock voor alle haere sloffe schooy-treden sich te myden, ende allerhandighe grabbel-gaeuwe, happige Grepen, daerom, tot sulcken beginne hier nu wert aenghewesen, voor alle onbekende, om rechte kennis te krijghen, aen het gheene dat noodigh dient geweten, tot nut en voor-deel, uyt onnuttigh nadeel van de snoode Giel-tongen' (p. 133-4, i.m.).

Zoals de dichter bij herhaling beklemtoont, rechtvaardigt de didactische intentie de presentatie van een woordenschat die op zich laakbaar werd geacht:

'Het is geen schande dat men schand-dingen weet: maer wanneermen de selve wil laeten blijcken en blijven, dan ist ongevoeglijck kennis te hebben van heymelijk quaet' (p.135, i.m.)
'Leert gheen quaet om quaet te doen, // Maet uyt ongoet goet te broen' (p.136, i.m.2)⁴.

In grote lijnen sluit Van de Venne zich aan bij de functie die de woordenlijst in Der Fielen (...) Vocabulaer (1613) had: was dit boekje in zijn

1 Cf. p.133, i.m.3, v.3486, 3489 en 3497.

2 p.136, i.m. (eigen cursivering).

3 Van de Vennes aanduiding van het Gielers Vocabulaer als 'Guyt-Latijn' (p.136, i.m.) en 'nieuw Latijn' (v.3489) gaat wellicht ook op de brontekst terug. Der Fielen (...) Vocabulaer heeft het immers ook over 'Coopmans Latijn' (fol.[Aij]r^o) (eigen cursiveringen).

4 Ook in het voorwerk werden gelijkaardige defensieve argumenten gebruikt.

[p. 790]

geheel bedoeld 'tot (...) onderwijsinghe ende leeringhe' van 'alle menschen', het 'Vocabulaer' in het bijzonder wil 'menighe simpel menschen' ervoor behoeden nog verder 'bedroghen [te] worden'¹. Dat het daarbij helemaal niet zeker is of het boeventaaltje zoals dit in de zeventiende-eeuwse werkelijkheid werd gehanteerd, nog wel enige voeling had met de in 1613 of 1635 gepresenteerde woordenlijsten, doet niets af aan de belerende intentie². Of Van de Venne met het gebruik van Bargoense termen daarnaast ook - zoals dit het geval is in enkele zestiende-eeuwse rederijkersspelen³ - de nodige couleur locale (i.c. decorum) aan zijn verhaal over de twee 'Troggel-guyten' wou toevoegen - boefjes werden nu eenmaal verondersteld een dergelijk boeventaaltje te hanteren -, valt nauwelijks uit de Belacchende Werelt af te leiden. De wijze waarop de woordenlijst wordt gepresenteerd, de uitvoerigheid van dit 'Vocabulaer' en de uitgebreide toelichtingen in de marge stellen vooral de didaxis centraal.

Van de Vennes lijst heeft kennelijk succes gehad. In 1640 verschijnt te Leiden bij Davidt Lopes de Haro een Nederlandse vertaling van François de Calvi's in 1623 voor het eerst gepubliceerde en in de dertiger jaren herhaaldelijk herdrukte Histoire Générale des Larrons⁴. In deze Legende, Ofte Historye Vande snoode practijcquen/ ende de behendige listicheden der Dieven wordt aan de reeks schelmenanekdoten die aan het Franse voorbeeld werden ontleend, nog een lijst met Van de Vennes Gielers Vocabulaer toegevoegd⁵. Ook Van de Vennes aanduiding van het 'Gielers Vocabulaer' als een 'Hael tael' en het in de Belacchende Werelt toegevoegde zinnetje 'Die vande Kunst is, beschaemt sijn Meester niet' vinden we in de bundel uit 1640 terug.

Wanneer Jasper zijn 'Gielers Vocabulaer' heeft afgedreund, laat Sijmen Gaeuw een gelijkaardige lijst horen, de zg. 'Kramers-Tael'. Het betreft hier een lettertaal gebaseerd op de letter K: een klinker wordt telkens hernomen nadat een 'K' werd tussengevoegd. Op die manier ontstaat een moeilijk verstaanbaar, maar voor ingewijden vrij doorzichtig taaltje: 'Al' wordt 'Akal', 'Arm' 'Akarm', enz. Kennelijk gaat het bij deze woordenlijst om een amplificatie van het 'Gielers Vocabulaer': het Nederlandse Liber Vagatorum uit 1613 heeft hiervoor geen model gestaan⁶.

1 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol. [[Aij]]r^o-v^o.

2 Vgl. hierover ook Moormann 1932, 23. Over deze problematiek zie ook Burke 1988 en Gerernek 1992.

3 Vgl. Pleij 1971-2, 313-4, D[e] V[ooys] 1930 en De Vooys 1936, 217-8.

4 Over het Franse origineel, cf. Von Kraemer 1944, 259-61 en verder ook Geremek 1992, 229, 273-4, 279, 288 en 314. Over de woordenlijst in de Nederlandse vertaling cf. De Meyere e.a. 1914, 73-4. De woordenlijst wordt naar deze Nederlandse vertaling afgedrukt in Teirlinck e.a. 1882, 223-8 en 263-71.

5 Legende, Ofte Historye 1640, 747-51.

6 Over lettertalen als geheimtalen, zie Moormann 1932, 125-42 die ook aandacht schenkt aan de oudere lettertalen: het verschijnsel wordt reeds in de zestiende eeuw beschreven. Van de Venne zelf noteert dat het hier gaat om een 'nieuwe uyt-gereckte Hael-Tael, die uyt de outheyt is voort-gebracht' (p. 138, i.m.). In de Nederlandse literatuur heb ik een dergelijke lettertaal voor 1635 niet teruggevonden. Een lettertaal werd door Pottie 1970 gesignaleerd in een vijftiende-eeuws ambtelijk stuk.

[p. 791]

Ook deze taal heeft Van de Venne ter instructie aan de lezer voorgehouden. Zijn argumenten lijken sterk op de verantwoordingen die hij n.a.v. het 'Gielers Vocabulaer' had geformuleerd. Het gaat om een 'Hael-Tael', afkomstig van verdachte lieden, de 'Kramers achter-Landt' (rondzwervende kramers)¹. Deze 'nieuwe Koomens[koopmans]-Tael' (v.3736) wordt afgedrukt om

'te passe te komen, alsmen die van noode heeft in gaen en keren, by de gene die dese maniere van Rel-tongen [bedoeld worden de tongcapriolen die men bij het spreken van deze taal moet maken] te voorschijn laete komen. Om sich van alle Bedodderyen te verhoeden, sal het dienstig zijn datmen dese ghemelte Kramer-spraeck trecke inde Kamer van Gedachten' (p.141, i.m.)².

Opnieuw worden defensieve argumenten aangevoerd om de opname van een door verderfelijke lieden gesproken taal te rechtvaardigen:

'Dit moeten de leerlustige voor 'tuytscheyden noodigh weten: dat somwijl' wat goets is te leeren van slechte gauwe Noot-voelers' (p.141, i.m.).
'Ghy dan, weet-gierige Lesers: sult u selven gelieven te genoeghen met het gheene hier voor is aen-ghewesen (...). Loopter somtijdts tusschen de deughtsaeme eenighe slordigh-dommen deur, gedenckt: dat het alsoo inde ongestadige Werelt wert gespeurt by het ondervinden vande Daghelijcksche Datelijckheyt' (p. 142-3, i.m.)³.

Daarnaast blijkt de 'Kramers-Tael', anders dan het 'Gielers Vocabulaer', ook de delectatio van de lezer op het oog te hebben. Sijmen Gaeuw kondigt zijn woordenlijst immers aan als 'een vreemt vermakent praetje'⁴, terwijl ook de teksten in de marge op gezag van Eccl. 3, 1-5 ('tempus flendi, tempus ridendi')⁵ aangeven dat het 'hier stant en stondt is om te Lacchen (...) by het beschouwen vande Belacchende Wereldt; om, al mallende, Wijs-wis te krijgen'⁶. Het is echter minder duidelijk waarin het vermakelijke aspect van de 'Kramers-Tael' dan precies bestaat. Mogelijk ligt de aardigheid vooral in het taalspel. De dichter van de Belacchende Werelt vraagt hiervoor herhaaldelijk aandacht. Hij heeft het over 'een wondere na-klanck, met Tongespel voor de Ooren', over een 'maniere van Rel-tongen' 'daermen somtijts

1 p.138, i.m. en v.3733.

2 Vgl. ook nog met de twee verzen die de 'Kramers-Tael' inleiden: 'Met veel vvijsen [op te vatten als belerende vingerwijzingen van de dichter, maar daarnaast ook als wijze mensen] // Maecktmen VVijsen [verstandige mensen]' (v.3750-1).

3 Vgl. ook nog de verzen die aan de 'Kramers-Tael' worden toegevoegd: 'Van Quaet veel Goet te leeren, // Doet vijse Malheyt keeren' (v.3944-5).

4 v.3731, eigen cursivering.

5 Cf. p.140, i.m.: 'Cap. 3. Vers. 1. 4. 5. Alle dingh heeft sijnen tijdt, Weenen heeft sijnen tijdt, Lacchen heeft sijnen tijt, Leet-dragen heeft sijnen tijdt, Danssen heeft sijnen tijdt'.

6 p. 140-1, i.m.; vgl. ook nog de gelijkaardige uitingen op p.139, i.m.: 'om de lieve Werelt met belacchen te vermaken'.

[p. 792]

met behendigheyt het loffelijck duydigh-Duyts uyt mach recken'¹. Ook de woordkeuze en, daarmee samenhangend, de volgorde waarin de woorden werden geplaatst, heeft voor het nodige amusement gezorgd. De onder elkaar geplaatste woorden vertegenwoordigen niet alleen per groep telkens een letter van het alfabet, maar blijken ook in een vertikale volgorde te kunnen worden gelezen. Voor de letter 'D' of 'I' geeft dit als resultaat: 'Door Dickmael Deught Doen, Doet Dat Dapper Duyrt' en 'In Iock Is Iuyst Iammer!'. Het procédé is in de zeventiende-eeuwse dichtkunst bekend en sluit aan bij de oudere retorikale traditie van de 'rhétorique extraordinaire'.

1 r.3747-8, p. 141, i.m. en r.3745-6. Vgl. ook met r.3742: 'Elck let op Letters' (eigen cursiveringen).

b. De lijst met de verschillende soorten bedelaars

Op p. 145-54 van de Belacchende Werelt zet de Ouden Roem-bout aan Lubbert en Lammert uiteen 'Hoe dat meenig bijster Boeff // Bidt en pranght om veel behoeff' (v.3977-8). Ier illustratie geeft hij een uitvoerige 'Naem-rolle' met tweeënveertig soorten onbetrouwbare bedelaars. Van de Venne heeft deze reeks aan Der Fielen (...) Vocabulaer (1613) ontleend². Het tweede deel van dit bundeltje illustreert 'die schalckheyt oft bedriegerije die onder die bedelaren ende bedelaressen dickwils gebeurt'³ aan de hand van achtentwintig kapittels waarin de 'neeringen daer die schalcken oft Rabbauwen mede omgaen/ ende de menschen mede bedriegen' worden beschreven⁴. Elk hoofdstukje vermeldt in de titel telkens de naam van een bepaalde groep bedelaars en beschrijft vervolgens uitvoerig hun bedrieglijke praktijken. Een enkele keer worden deze met een 'exempel' verduidelijkt of wordt er een 'nota' aan toegevoegd. De eerste veertien capita hebben tot slot een 'conclusio' waarin de auteur er bij het publiek op aandringt om vooral niets aan dergelijke armen te geven.

2 De Meyere e.a. 1914, 54-63 drukt Van de Vennes lijst van boevenberoepen af en geeft ook een (niet steeds even correcte) summiere vergelijking tussen Van de Vennes tekst en de bron ervan. De lijst wordt ook weergegeven in Teirlinck e.a. 1882, 387-92. De Meyeres conclusies worden in grote trekken overgenomen in Moormann 1934, 79. Over de boevenberoepen in het Duitse Liber Vagatorum cf. Wolf 1958. Over de boevenberoepen in de Europese literaire traditie zie Burke 1988 en Geremek 1992.
Vgl. nr.1 bij Van de Venne met Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.Avr^o, nr.2 met fol.Avv^o, nr.3 met fol.[Avj]r^o-[Avj]v^o, nr.4 met fol.[Avj]v^o, nr.5 met fol.[Aviij]r^o-v^o, nr.6 met fol.[Aviij]v^o-Br^o, nr.7 met fol.Bv^o, nr.8 met fol.Bijr^o-v^o, nr.9 met fol.Biijv^o-Biiijr^o, nr.10 met fol.Bvr^o, nr.11 met fol.[Bvj]r^o, nr.12 met fol.[Bvj]v^o-[Bvij]r^o, nr.13 met fol.[Bvij]r^o, nr.14 met fol.[Bvij]v^o, nr.15 met fol.[Bvij]v^o-[Bviij]r^o, nr.16 met fol.[Bviij]v^o, nr.17 met fol.[Bviij]v^o-Cr^o, nr.18 met fol.Cr^o, nr.19 met fol.Cr^o, nr.20 met fol.Cr^o, nr.21 met fol.Cv^o, nr.22 met fol.Cv^o, nr.23 met fol.Cv^o-Cijr^o, nr.24 met fol.Cijr^o, nr.25 met fol.Cijr^o, nr.26 met fol.Ciijv^o, nr.27 met fol.Ciiijr^o, nr.28 met fol.Ciiijv^o, nr.29 met fol.[Cv]v^o, nr.30 met fol.Cijr^o-v^o, nr.31 met fol.Cijv^o, nr.32 met fol.Cijv^o, nr.33 met fol.Ciijv^o, nr.34 met fol. Ciiijr^o-v^o, nr.35 met fol.[Cv]v^o-[Cvj]r^o, nr.36 met fol.[Cvj]r^o, nr.37 met fol.[Cvj]r^o-v^o, nr.38 met fol.[Cvj]v^o, nr.39 met fol.[Cvj]v^o[Cvij]r^o, nr.40 met fol.[Cvij]r^o.

3 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.[Aij]v^o.

4 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.[Aij]r^o.

[p. 793]

Van de Venne heeft de structuur van de brontekst grotendeels overgenomen. Elk nummer wordt ingeleid door de specifieke naam van de behandelde groep bedelaars met telkens een korte omschrijving van het gepleegde bedrog. Slechts in enkele gevallen sluit een kernachtige conclusie het nummer af¹: ze is geplaatst in een ander lettertype en herinnert aan de (vaak ironische) toon van de glossen uit de raadgevingen van de zigeuner-vrouwen. De diverse namen van de bedelaars zijn nagenoeg onveranderd uit het origineel overgenomen, de sterk ingekorte beschrijvingen van de praktijken liggen dicht bij de oorspronkelijke tekst. Vgl. b.v. nr.2 bij Van de Venne (r.3998-4002) met het kapittel 'Vande Stabulieren' in Der Fielen (...) Vocabulaer:

Belacchende Werelt: 'Zijn Schoyers, die in alle Landen loopen met Vrouw en Kinderen, van d'een Heyligen tot d'anderen, hebben den Hoet ende den Mantel vol Teekenen hangen, gesteunt met den Bedel-staff'.
Der Fielen (..) Vocabulaer: 'DEse Stabulieren zijn bedelaers die alle landen uyt strijcken ende doorloopen van d'eenen heyligen tot den anderen/ met hare vrouwen ende mat hare kinderen. Ende dese hebben haren hoet oft mantel vol teekenen hangen van alle heyligen. Ende haren mantel is dicwils genayet ende gelapt van alderhande stucken. Ende dese weten hare boeren ende lantslieden die haar broot geuen. [...] Dese selve Stabulieren en laten nimmermeer van bedelen oft bidden/ noch haer kinderen oock van joncs op tot in haer outheyt/ want sy den rabbauts sack ghewoon zijn/ ende want den bedel staf in haer handen verwarmt is/ ende sy en willen niet arbeyden'².

Uit de exempla die in de brontekst voorkomen, wordt slechts bij uitzondering geput. En waar dit toch gebeurt, dient de tekst zich zeker niet als een exempel aan: elke verwijzing naar particuliere omstandigheden wordt weggewerkt zodat het geheel een meer algemene draagkracht krijgt³. De conclusie die in de Belacchende Werelt op enkele plaatsen werd toegevoegd en die typografisch was gemarkeerd, gaat niet op de inhoud van het origineel terug⁴, maar geeft veeleer een bondig, moraliserend commentaar: vgl. b.v. 'Maer 'tis geloogen' (nr.3), 'Doch 'tis bedriegery' (nr.8), ''tzijn Deugdt-Missers!' (nr.10), 'Foy! ellendigh bedrogh' (nr.15), 'Al quade Treken' (nr.23) en 'Ach! wee sulcke Zee-Haenen' (nr.37).

Hebben de achtentwintig capita uit het tweede deel van Der Fielen (...) Vocabulaer voor evenveel nummers in de Belacchende Werelt model gestaan, het derde deel van de bundel uit 1613 heeft eveneens stof voor een aantal omschrijvingen in Van de Vennes werk opgeleverd. Uit de 'Prologhe' biijkt

1 Vgl. b.v. bij de nrs. 3, 8, 10, 13, 15, 23, 27, 28 en 29. Een conclusie laat zich ook herkennen in de nrs. 7, 18, 19, 21, 24, 25, 31, 33, 34, 37, 39 en 40.

2 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.Av v^o. De tekstgedeelten die enigszins woordelijk met r.3998-4002 uit de Belacchende Werelt in verband kunnen worden gebracht, werden gecursiveerd.

3 Vgl. b.v. nr. 15.

4 Een enkele keer (nr.3) sluit Van de Vennes conclusie toch nog nauw bij de conclusie uit de bron aan: vgl. nl. 'Maer 'tis geloogen' (r.4008-9) met fol.[Avj]v^o: 'onder duysent en seyt niet een waer'.

[p. 794]

dat dit gedeelte nauw bij het vorige aansluit: het beschrijft 'sommighe notabilia ende leeringhen/ die tot dese voorghenoemde hanteringen ende bedriegelijckheden behooren'¹. De tekst wordt nu niet meer in kapittels opgesplitst, en de beschreven bedelaars worden slechts terloops en lang niet altijd met een benaming bedacht. Conclusies blijven achterwege, aanduidingen voor een 'exempel' of een 'Nota' komen nauwelijks nog voor zodat het geheel zich als een min of meer doorlopende prozatekst presenteert. Van de Venne heeft in dit deel het nodige materiaal gevonden voor de samenstelling van de resterende twaalf nummers. De stof wordt bij hem op dezelfde wijze gepresenteerd als de items die aan het tweede deel werden ontleend. Benamingen die in de oorspronkelijke tekst slechts terloops werden vermeld, worden nu als titels gebruikt. In enkele gevallen - waar men in de editie 1613 geen benaming terugvindt - zit de dichter om de inventie van een nieuwe naam niet verlegen. Op die manier worden de benamingen 'Iuweeliers' (nr.28), 'Hapothékers' (nr.29), 'Leeners' (nr.33), 'Worpeliers' (nr.35), 'Lap-kloppers' (nr.36), 'Zee-schalkers' (nr.37), 'Pelgrimmiers' (nr.38), 'Drinck-lof-tuyters' (nr.39) en 'Klucht-speelders' (nr.40) geïntroduceerd². Slechts voor twee nummers heeft Van de Venne geen beroep gedaan op Der Fielen (...) Vocabulaer: de 'Avont-Star-kijkers' (nr.41) en de 'Nacht-be-huylers' (nr.42) zijn geheel van eigen vinding³. Deze nummers over nachtelijke bedelaars werden terecht als laatste aan de lijst toegevoegd.

Zoals het 'Gielers Vocabulaer' is Van de Vennes boevenlijst er vooral op gericht om het publiek te informeren over en te waarschuwen tegen de bedriegelijke streken van 'het snoode Fiel-bedrijff' en over 'Wat [er] by Guyts al omme gaet' (v.3986 en 3974). De 'Naem-rolle (...) ter ontblootinghe van alle de leuye/ listighe/ Eerloose Wapper-lappigen Wt-schot' (r.3987-90) richt zich in de eerste plaats tot de argeloze kermisganger en waarschuwt deze voor 'de onsuyvere Landt-beschoyers, ende rappe Rabauwen, ofte slordighe Béé-Boeven, die tot hun graegh gebruyck schendichlijck Godes Naem mis-bruycken' (p.148, i.m.). De teksten in de marge beklemtonen ook nu weer de voorlichtingsfunctie van de lijst (cf. de tekst in de marge op p. 146-8). In dit opzicht sluit de Belacchende Werelt nauw aan bij de functie van het tweede en derde deel uit Der Fielen (...) Vocabulaer: 'tot (...) onderwijsinghe ende leeringhe'⁴.

1 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.[Aij] r^o.

2 De volgorde van de ontleningen in 1635 komt in grote trekken overeen met de opeenvolging van de items in 1613. Slechts enkele keren brengt de dichter hierin verandering aan. Een duidelijke reden ligt niet voor de hand. De nummers van de boevenberoepen uit de Belacchende Werelt geplaatst in volgorde van voorkomen in het Nederlandse Liber Vagatorum, geeft de volgende reeks: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23, 24, 25, 30, 31, 32, 26, 33, 27, 34, 28, 29, 35, 36, 37, 38, 39, 40.

3 De Meyere e.a. 1914, 62-3 (en in navolging van De Meyere, Moormann 1934, 79) meent een passage uit Der Fielen (...) Vocabualer als bron voor nr.41 te kunnen aanreiken: het opgegeven fragment heeft evenwel nauwelijks enig aanknopingspunt met Van de Vennes tekst en kan dan ook bezwaarlijk als bron worden voorgesteld.

4 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, [Aij] r^o.

[p. 795]

Van de Venne viseert met deze opsomming van verschillende bedelaars in de eerste plaats de z.g. validi mendicantes: bedelaars waarvan men aannam dat ze uit luiheid niet meer wilden werken en dat ze met list en bedrog hun argeloze slachtoffers geld afhandig maakten. De werkelijk behoeftige bedelaar, die door ouderdom of misvormdheid in zijn levensbe-hoeften niet meer kan voorzien, diende binnen deze visie wel met aalmoezen te worden geholpen:

'De eerlijcke Armen moet men noodige hant-reyckinghe doen. Wie rijckelijck is gheseghent sal van 'toverschot uytdeelen aen die een deel van noode hebben. In geval eenighe goederen misbruyckt werden by sommige Mal-arme, daer over blijft de misdaet op den ontfanger' (p.152, i.m.2)¹.

Van de Venne sluit hier aan bij de gangbare opvattingen van de burgerij waarbij een duidelijk onderscheid tussen goede en slechte armen werd gemaakt. Stedelijke verordeningen namen maatregelen in deze zin, traktaten over de armenzorg beklemtoonden de tweedeling en op schilderijen werden beide groepen contrasterend tegenover elkaar geplaatst. Zo vermeldt Van Mander in zijn Schilder-boeck het schilderij van Cornelis Enghelmans dat 't'onderscheyt van rechte Armen/ en ondeughende bedelaers/ met alderley tuygh van Lieren/ en anders' uitbeeldde².

Van de Vennes lijst met boevenberoepen had kennelijk succes. In een ongedateerd bundeltje De Vermakelijckheyt selfs, Ofte Alle-Mans Gadingh komt een prozadialooog tussen 'De vragende Klaes en d'antvvoordende Ian' voor³. Het gesprek gaat over 'de listighe Bedriegeryen der verscheyde Bedelaren, welcke haer selven soo in Hollandt, Brabant, als Duytslandt zijn onthoudende'. Klaes blijkt zeer goed de 'vreemde Namen' 'der Bedelaren ofte Vagebonden' te kennen, maar 'weet (...) geen uyt-legginge te doen (...) waeromme sy deselve voeren'⁴. Daarvan is Ian evenwel op de hoogte zodat er zich tussen het tweetal een eenvoudig dialoogje met vraag en antwoord ontspint:

Klaes. (...) Nu/ ghy dan/ die van alle Marcten de koop weet/ ende over-al geweest zijt/ ende daeromme (soo ick gehoort hebbe) meest alle de voor-naemste Bedelaren/ elck in het sijne/ wel kent/ soo verklaert het my eens vervolgens/ ende voor-eerst/ wat doen de Stabuliers?
Ian. Dat zijn Schoyers/ die in alle Landen loopen/ met Vrouw en Kinderen/ van d'een Heylighe tot d'ander/ hebben den Hoedt ende den Mantel vol teeckenen hanghen/ ghesteunt met den Bedel-staff.

De tekst heeft zijn stof onmiskenbaar uit Van de Vennes boevenlijst gehaald (vgl. de bovenstaande passage met nr.2 uit de Belacchende

1 Vgl. ook met p.152, i.m.3 en met r.4272-4.

2 Van Mander 1604, fol.228 v^o.

3 De Vermakelijckheyt selfs s.a., 41-6.

4 De Vermakelijckheyt selfs s.a., 41.

[p. 796]

Werelt¹). Voor de inkleding van de dialoog gaat het bundeltje wellicht terug op de 'Sotte vraghe van Claes/ ende een wijse antwoorde van Jan' uit de bundel Veelderhande geneughlijcke dichten². Enkele andere gedichten uit De Vermakelijckheyt selfs zijn immers eveneens bewerkingen van teksten uit de Veelderhande geneughlijcke gedichten³.

Hoewel de bewerker in De Vermakelijckheyt selfs voor zijn beschrijving van de verschillende soorten bedelaars Van de Vennes tekst meestal op de voet volgt, toch heeft hij, met het oog op zijn publiek, enkele wijzigingen aangebracht: minder doorzichtige namen (vaak van Duitse origine) werden vervangen door meer vertrouwde ('Schwanfelders' heten nu 'Naeckt-loopers'), terwijl neologismen, woordspelingen⁴ en minder begrijpelijke passages⁵, uit de weg worden gegaan. Kennelijk was de tekst - ook de wijze waarop het bundeltje is uitgegeven, laat dit vermoeden - voor een ruimer publiek bestemd.

Het is niet duidelijk wie de auteur van deze prozadialoog is geweest. De tekst zelf bevat daarover geen aanwijzingen. Dat de bewerking van Van de Vennes hand zou zijn, is niet waarschijnlijk. De dichter kondigde zichzelf immers graag als auteur van een tekst aan. Tegen Van de Vennes auteur-

1 Dat Van de Vennes boevenlijst inderdaad model stond voor de prozatekst, en niet omgekeerd, blijkt alleen al uit die boevennamen die de Belacchende Werelt aan het Liber Vagatorum had ontleend en waarvoor in 'De vragende Klaes en d'antvvoordende Ian' nieuwe termen werden bedacht (vgl. b.v. de benaming 'Los-komers' i.p.v. 'Loseneers', 'Deur-bewaerders' i.p.v. 'Klinckeneers', 'Beelde-strijckers' i.p.v. 'Debissers of Doffers', 'Planeet-lesers i.p.v. 'Kammesiers', 'Vallers' i.p.v. 'grantuers', enz.).

2 Veelderhande 1899, 195-9. De tekst van het gedicht werd opnieuw uitgegeven en van commentaar voorzien in Deschampeleire 1980-1, dl.1, CXI-CXXVII, 34-7 en dl.2, 48-50. De gedichten van de Veelderhande geneughlijcke gedichten werden integraal uitgegeven in Vanhecke 1980-1 (fol.Air^o-Biiijv^o), Vansteene 1980-1, foI.C1r^o-D6v^o, De Smet 1980-1, fol.D7r^o-F4r^o, Goetvinck 1980-1, Fiiijr^o-Hir^o en Deschampeleire 1980-1, fol. H1r^o-I8v^o.

3 Zie hierover verder dl.III, C, hoofdstuk 2, §1.

4 Had Van de Venne het in r.4020 uit nr.5 b.v. over 'om de slechte Boeren te Loer-Tasscheri', in De Vermakelijckheyt selfs wordt dit 'om de slechte Boeren de Tasch te legen' (p.42) (eigen cursiveringen).

5 Een mooi voorbeeld hiervan is nr.5 (r.4017-22) bij Van de Venne. Had Van de Vennes brontekst het over 'Debisseren', dit zijn 'bedelaers die in alle huysen nae gaen/ & omni die hostiatim van huys tot huys gaen met sommige beelden oft teecken. Ende sy bestrijcken die landhuysen met eenen beelde van onser vrouwen/ oft van eenen anderen heylighen. Ende zy spreken dat haer beelt van onse lieve Vrouwe van alsulcke capelle is/ ende dat sy broederen in die selfde capelle zijn. Item sy seggen dat de capelle arm is/ ende sy heysschen vlas en gharen tot eenen outaer cleet/ maer zy ghevent der schreven of der leeper mossen tot eenen claffot/ dat is der hoere tot eenen doeke' (Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.[Aviij]r^o-v^o), bij Van de Venne zelf wordt deze tekst ingekort tot: 'Gaen alle huysen niet voor-by met Beeldekens by hun, daer sy de Wooninghen dan bestrijcken, om de slechte Boeren te Loet-Tasschen. En te hebben veel stoffe tot Cieraet voor de Cappelle van de schijn-Bedriegers'. De abbreviatio bij Van de Venne bracht met zich mee dat de nevenschikkende zin 'En...Bedriegers' nauwelijks nog te begrijpen valt, zeker wanneer men de brontekst niet kent. In De Vermakelijckheyt selfs wordt het nr.5 bij Van de Venne dan ook gereduceerd tot: 'Die gaen weynigh Huysen voor-by/ met Beeldekens by hun/ daer mede sy de deuren of vensters bestrijcken/ om de slechte Boeren de Tasch te legen' (p.42).

[p. 797]

schap pleit ook het onbegrip waarmee een enkele keer de oorspronkelijke tekst werd gelezen: de klagende uitroep 'Ach! wee sulcke Zee-Haenen' in r.4246-7 uit de Belacchende Werelt werd in De Vermakelijckheyt selfs verkeerd geïnterpreteerd als 'Maer twee sulcke Zee-vogels' (eigen cursiveringen). Toch is de bewerking wellicht wel in Adriaens onmiddellijke omgeving ontstaan. De prozadialoog werd in de verzamelbundel De Vermakelijckheyt selfs onmiddellijk na een andere prozatekst, Den Verkeerden Hemel, afgedrukt¹. Dit proza heeft een aparte titelpagina die - hoewel anoniem gepubliceerd² - met Van de Vennes drukker en uitgever Isaac Burchoorn in verband kan worden gebracht. De gebruikte houtsnede is identiek aan het vignet dat deze Haagse drukker voor het titelblad van zijn Nieuwe Werelt vol Gecken had gebruikt³. Bovendien wordt Den Verkeerden Hemel afgesloten met een gedicht ''tBeklagh der Loshoofdige Poëten in den Af-grondt der Hellen' dat met Isaac Burchoorns initialen werd ondertekend. Het ligt dan ook voor de hand om te veronderstellen dat Burchoorn de verzamelaar - mogelijk zelfs de auteur - was van de verschillende stukken die in De Vermakelijckheyt selfs werden bijeengebracht.

Een tekst als 'De vragende Klaes en d'antvvoordende Ian' in De Vermakelijckheyt selfs toont aan dat dergelijke cataloogachtige teksten over diverse soorten boeven en bedelaars niet alleen een utilitaire en instructieve, maar ook een recreatieve en zelfs een komische functie hadden. Prijst Klaes in het gedicht zijn gesprekspartner als 'een Man van wonderlijcke wetenschap'⁴, de titelpagina van De Vermakelijckheyt selfs introduceert de opgenomen stukken bij de lezer als 'Genoeghelijckheden' waarbij 'Alles seer aerdigh en kluchtigh [wordt] voor-gestelt'. Het convoluut is immers 'Gedruckt voor alle de gene die liever lacchen dan schreyen'.

1 De Vermakelijckheyt selfs s.a., 1-40.

2 Het titelblad vermeldt slechts enkele pseudo-gegevens i.v.m. plaats en datum van uitgave: 'Gedruckt tot voordeel van de Goede, ende nadeel vande Quade, in't Jaer van de Rekeninge der Maenden'.

3 Olijkan 1978, 37-8.

4 De Vermakelijckheyt selfs s.a., 46. Daarnaast daagt Klaes zelfs allen uit om hem 'te besoecken/ die meer weten dan' Ian (ib.).

c. De gasthuisteksten: het schip van Reyn-uyt

Het vierde en laatste deel uit Der Fielen (...) Vocabulaer heeft eveneens stof geleverd voor Van de Vennes Belacchende Werelt. In dit deel gaat het Nederlandse bundeltje niet meer terug op het Liber Vagatorum maar op Robert de Balsacs 'Le droit chemin de lhospital', een werkje dat op het einde van de vijftiende eeuw werd geschreven en in het begin van de zestiende eeuw door Champier aan zijn militaire verhandeling Nef des princes (1502) werd toegevoegd. Een gasthuismeester is in deze spottekst aan het woord. Ten behoeve van zijn vrouw en bij wijze van testament somt hij de diverse lieden op die bestemd zijn om in het gasthuis te belanden⁵. Nadat

5 In de editie 1613 terug te vinden op fol.[Cviij] r^o-[Dv] r^o.

[p. 798]

op deze manier 'sijn beschreven die erfgenamen vant gasthuys/ om des wille oft die meester storve/ dat die vrouwe soudt kennen haer erfgename'¹, kondigt 'Den Meester van het Gasthuys' op rijm af - de Nederlandse tekst is hier oorspronkelijk t.o.v. Balsacs tekst - wie 'uyt den hove des Gasthuys' dient te worden gebannen². Balsacs prozatekst kende een groot succes en werd in verschillende talen vertaald en geadapteerd. Ook de Nederlandse bewerking kon bogen op een grote populariteit. Ze werd (met de berijmde tekst) steeds weer opgenomen in de verschillende edities van Der Fielen (...) Vocabulaer en werd ook in grote trekken opgenomen in de diverse uitgaven van 'Den rechten weg nae t'Gast-huys' uit de bundel Veelderhande geneuchlijcke dichten. Een ingekorte versie (wellicht ontleend aan de Veelderhande geneuchlijcke dichten) komt ook voor in de bundel De Vermakelijckheyt selfs³.

De gasthuistekst uit Der Fielen (...) Vocabulaer werd door Van de Venne gebruikt voor zijn uitgebreide enumeratie van lieden 'die alreede den aenvanck hebben ghedaen om te geraken in de Boot van Reyn-uyt' (r.4397-8). Zoals in de brontekst plaatst Van de Venne de opsomming in het kader van de weg naar het gasthuis. Heeft de gasthuismeester uit Der Fielen (...) Vocabulaer het over 'den rechten wech te gasthuys waert by mijn vrouwe'⁴, in de Belacchende Werelt wordt de tekst aangekondigd met de woorden:

Den Vooghd en Vooghdinne van't Gast-huys, en des selfs ghesin,

Die zijn ghereet, en nemen aen

Den geenen die hier komen gaen;

Dewelcke nu volgen: (r.4400-3)

Anders dan het doorlopende proza uit Der Fielen (...) Vocabulaer, wordt bij Van de Venne de enumeratie duidelijk en overzichtelijk gepresenteerd in

1 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.[Dv] r^o.

2 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.[Dv] v^o-[Dvj] v^o.

3 Cf. over de Franse tekst Moore 1932, Allut 1859, 109-26 (met een editie van Champiers tekst) en Van schelmen en schavuiten 1985, 118-9. Over de verspreiding van de Franse tekst in de diverse taal- en cultuurgebieden, zie vooral Moore 1932. Voor een editie van R. Coplands The hye way to the Spyttell hous (1535-6), zie The Elizabethan Underworld 1965, 1-25. Over Copland zie ook Geremek 1992, 80-1 en 166. Voor een Duitse 'gasthuis'-tekst, vgl. G.F. Messetschmid Spital Unheylsamer Narren und Närinnen (Strassburg 1618), voor een specimen in de Italiaanse literatuur, zie Fiorato 1981. Over de Nederlandse prozatekst uit Der Fielen (...) Vocabulaer: De Meyere e.a. 1914, 74 (de tekst uit de editie 1563 werd er afgedrukt op p.58-70) en vooral Van schelmen en schavuiten 1985, 118-9. 'Den rechten weg nae t'Gast-huys' vindt men afgedrukt in Veelderhande 1899, 126-41; een moderne Nederlandse vertaling ervan wordt gegeven in Van schelmen en schavuiten 1985, 44-54. Over deze gasthuistekst, zie vooral Van schelmen en schavuiten 1985, 118-9 en verder ook De Meyere 1914, 74, Moore 1932, 359-60, Pleij 1983, 161, 183 en 219. Over de gasthuistekst in De Vermakelijckheyt selfs, cf. Goetvinck 1980-1. Deze auteur toont daarbij aan dat de uitspraak over het hennen- en ganzenei, waarvan in de Veelderhande geneuchlijcke gedichten sprake is, typerend is voor deze versie (en b.v. niet voorkomt in Der Fielen (...) Vocabulaer; cf. Goetvinck 1980-1, dl. 1, 26-36). Ook de tekst uit De Vermakelyckheyt selfs heeft deze uitspraak en heeft zich voor deze tekst dus hoogstwaarschijnlijk geïnspireerd op de Veelderhande geneuchlijcke gedichten (bij Van de Venne komt de uitspraak niet voor).

4 Der Fielen (...) Vocabulaer 1613, fol.[Cviij] r^o.

[p. 799]

niet minder dan 114 zinnen die telkens door de anafore constructie 'Alle die...' worden ingeleid. Daarnaast heeft de dichter de oorspronkelijke formuleringen, hoewel vaak sterk ingekort¹, haast woordelijk overgenomen. Afwijkingen in dit opzicht zijn meestal te wijten aan een verkeerde interpretatie van de oorspronkelijke tekst², een enkele keer gaat het om een actualisering³ of om het invoeren van woordspel⁴.

Niet alle tekstpassages uit Der Fielen (...) Vocabulaer hebben hun weg gevonden naar de Belacchende Werelt. Een duidelijk selectiecriterium lijkt niet te zijn toegepast. Tevens heeft de dichter in 1635 een flink aantal nieuwe zinnen (niet minder dan vijftig!) ingevoerd⁵. Soms gaat het duidelijk om een actualisering van de kritiek:. b.v. aangaande de heersende modezucht, de laakbare en vaak speculatieve praktijken van de moderne koopman of het ijdele, eigentijdse tijdverdrijf van de kaatsers, kolvers en schermers⁶. Vaak echter kunnen de toevoegingen als een amplificatie worden gelezen: net als in Der Fielen (...) Vocabulaer worden bij uitstek z.g. 'arbeidssschuwen', nachtbrakers, slempers en brassers, fuifnummers en ontuchtigen, verkwisters, lommerdklanten, leeggangers, woekeraars en hebzuchtigen geviseerd. Hiermee zijn slechts enkele karakteristieken van Van de Vennes bewerking aangegeven. Verder zou men kunnen wijzen op de invectieven waarmee in een aantal nieuwe items de gasthuisgangers worden aangeduid of op het feit dat de reeks afsluit met een zinnetje over de dood⁷.

Aan deze lijst van gasthuisgangers wordt door de Ouden Roem-bout, bij wijze van pendant, een opsomming van hen die uit het gasthuis worden uitgesloten, toegevoegd: 'so vvert by den Vooghd, en vooghdinne, mitsgaders de gantsche vergaderinge van 'tKarm-Hoff, straffelijck uyt-gebannen, Alle dese, te weten: (...)' waarop opnieuw een enumeratie volgt

1 Vgl. b.v. r.4504-5 bij Van de Venne ('Alle die seggen: de Wijn is niet voor de Varckens, noch 'tBier voor de Gansen gebrouwen') met Der Fielen Vocabulaer 1613, fol.Dv^o ('Die altijdt vrolijck sijn/ met schoonen vrouwen hoveren/ ende hun goet verdoen/ ende seggen altijdt/ laet ons vrolijck sijn want de Wijn en is niet gewassen voor die verckenen/ noch dat bier gebrouwen voor die gansen/ tis ooc wonderlijck waer hy is diet al betalen sal') (eigen cursiveringen).

2 Vgl. b.v. r.4414-5 bij Van de Venne ('Alle die hun smorgens langhe kleeden, en nestelen sonder wercken') met Der Fielen Vocabulaer 1613, fol.Dijr^o ('Die hen smorghens langhe cleeden/ om dat haer nestelen gheen naelden en hebben/ ende komen soo traechlijck te wercke') (eigen cursiveringen).

3 Vgl. b.v. r.4432-3 bij Van de Venne ('Alle die hun Tapijtseryen, en behangsels laten verrotten aen muyren, en Schildery bersten') met Der Fielen Vocabulaer 1613, fol.Dijr^o ('Die hun Tapijtserijen laten verrotten aen die mueren/ ende dat lijnwaet in die kiste laten bederven') (eigen cursiveringen).

4 Vgl. b.v. r.4459 bij Van de Venne ('Alle die veel beginnen, en weynig ten eynde brengen') met Der Fielen Vocabulaer 1613, fol.Dr^o ('Die grooter dinghen beginnen dan sy volbrengen connen') (eigen cursiveringen).

5 Dit lijkt me het geval te zijn in r.4448-58, 4460-70, 4473-86, 4518-20, 4524-7, 4536-46, 4554-8, 4560-1, 4568-9, 4574-6, 4581-8 en 4590-602.

6 Vgl. r.4474-5, 4520, 4460-1, 4462-3, 4469-70, 4556-7 en 4558. De opsomming is hier zeker niet uitputtend: vgl. b.v. ook nog r.4448-9, 4450-1, 4452 en 4455-6.

7 Vgl. b.v. r.4590-8 en 4601-2.

[p. 800]

(r.4641-88). In Der Fielen (...) Vocabulaer staat ook een dergelijke pendanttekst te lezen maar in de Belacchende Werelt is de inhoud geheel van Van de Vennes eigen vinding¹. Aan de basis ligt een zeventiende-eeuwse burgeretiek die pleit voor werkzaamheid, eerlijk winstbejag, gerechtigde eerzucht, maatschappelijke achtbaarheid en aanzien, en matigheid op alle niveaus².

In De Vermakelijckheyt selfs is een gelijkaardige gasthuistekst opgenomen³. In deze bundel wordt de resterende halve pagina na 'De vragende Klaes en d'antwoordende Ian' opgevuld met de tekst 'De rechte vvegh nae 'tGast-huys'. Daarin worden verschillende 'sorgeloose Licht-harten' die in het gasthuis zijn vergaderd, één voor één gepresenteerd. De tekst gaat niet zozeer terug op de Belacchende Werelt, maar wel op de Veelderhande geneuchlijcke gedichten. Toch heeft de auteur van 'De rechte wegh nae 'tGast-huys' zich ook laten inspireren door Van de Vennes eerste gasthuistekst: de omschrijvingen van de verschillende leden van het gasthuis worden immers telkens ingeleid door de anafore constructie 'Alle die (...)' die ook bij Van de Venne voor het eerst voorkomt.

Van de Venne heeft zijn gasthuisteksten ingebed in de bekende voorstelling van de Boot van Reyn-uyt⁴. In v.4370-2 had Sijmen Gaeuw reeds aangegeven dat hij en zijn compaan, Snege Jasper, behoorden tot de vracht van de 'leuy en lichte Schuyt' die 'na Reyn-uyt' zal varen. Het is precies n.a.v. deze uitlating dat Roem-bout van wal steekt met zijn revue van verschillende types - de gasthuistekst - die op weg zijn 'om te geraken in de Boot van Reyn-uyt'⁵. Deze boot en de aankomende vracht wordt in de Be

1 De pendanttekst uit Der Fielen (...) Vocabulaer geeft slechts een zeer beperkt aantal elementen. Hier en daar kunnen ze met de tekst uit de Belacchende Werelt worden verbonden. Een rechtstreekse beïnvloeding valt niet overtuigend aan te tonen. Enkele voorbeelden: vgl. 'Voort ban ick mede diet soo bestieren // Dat sy haer goeden altoos meer vermeeren // Dan verminderen' met r.4663: 'Luyden die liever sparen, dan verquisten' of 'Ooc ban ic openlijc (...) al diet soo maken datmense moet eeren/ // Den caproen lichten' met r.4655-6: 'Luyden die van yder ter Eeren begroet willen worden' of 'Jongers die liever in alle termijn verkeeren/ // In die kercken dan in die taveernen' met r.4643-4: 'Luyden die liever inde Kercke zijn, dan in schouspeelen' of 'Alle ambachts gesellen die vroech en spade/ // Liever wercken dan sy gingen teeren' met r.4661: 'Luyden die liever wercken dan lanter-fanten'. Anders dan in de eerste gasthuistekst worden de items bij Van de Venne niet meer ingeleid door de anafore constructie 'Alie die...', maar wel door de constructie: 'Luyden die...'.

2 Ook nu weer wordt de opsomming afgesloten met een verwijzing naar de dood (cf. r.4686-8).

3 De vermakelijckheyt selfs s.a., 47.

4 Over de traditie van deze (en de daaraan verwante) voorstellingen - cf. b.v. de lange wagen, het schip van armoede, de blauwe schuit,... - zie vooral Pleij 1983 (vnl. hoofdstuk 5), Coigneau 1980, Vandenbroeck 1987b, 50-8 en 270-7 en Vandenbroeck 1989; zie verder ook nog De blauwe schuit 1979, Burger 1931 en Braekman 1980. Dat dit tekstmateriaal ook in de zeventiende eeuw nog bleef doorleven, blijkt niet alleen uit de herdrukken van de Veelderhande geneuchlijcke dichten, maar ook uit één van de epigrammen van Van Santen (Van Santen 1626, fol. Diij r^o, nr.50). Overigens is het niet zo vreemd dat in de Belacchende Werelt het motief van het gasthuis met dat van Reinuit wordt gecombineerd: vgl. b.v. in De Casteleins 'Sermoen van Sencte Reinhuut' (De Castelein 1555, 243-7; cf. hierover Iansen 1971, 537).

5 r.4398; vgl. ook met v.4378-80.

[p. 801]

lacchende Werelt op de gravure van p.158 uitgebeeld¹. Een in lompen gehulde bedelaar met een omgekeerde emmer op het hoofd - het is wellicht Reinuit zelf; vgl. ook met de titelprent - houdt er met een lange stok het vaartuig aan wal, terwijl een stoet van leeggangers komt aangelopen. De grootste bedelaar in deze groep draagt een stok waaraan twee tabakspijpen werden vastgebonden (vgl. ook met de titelprent). Achter hem trommelt een baardige kerel op een lege ton en in de stoet wordt een vlag meegedragen waarop een omgekeerde kruik - mogelijk een toespeling op de naam 'Rein-uit' (geheel uit, leeggedronken) - staat afgebeeld. Het gebouw met de kleine figuurtjes op de linkerachtergrond laat zich wat moeilijker duiden. Gaat het om een armenbedeling bij een kerk -de gravure confronteert dan de goede bedelaars met de slechte - of is het een afbeelding van het gasthuis, de uiteindelijke bestemming van Reinuits boot? Gaskell zag in de bedelaar met de omgekeerde emmer op het hoofd - een gelijk-aardige figuur had Van de Venne ook geschilderd op zijn grisaille 'Noot breeckt wet' (1633)² - een afbeelding van de Ouden Roem-bout³. Deze voorstelling van zaken mist evenwel elke grond en kan niet uit Van de Vennes tekst worden afgeleid.

De in de gasthuistekst beschreven (en impliciet gelaakte) handelingen zijn voor Van de Venne evenzovele 'kromme wegen' - vgl. met de 'rechte vvegh nae 'tGast-huys'- die leiden tot de 'ruyme Boot van Reyn-uyt' (p.162, i.m.1). Precies het aantonen van al deze verkeerde handelingen of 'wegen' is het hoofddoel van de revue⁴. Het informeren en beleren van de onwetende of het corrigeren van hen die zich reeds op de doolweg bevinden, rechtvaardigen ook nu weer de uitvoerige vermelding van de laakbare handelingen en dwaasheden: 'Quaet aen te wijsen // Om 'tgoet te prijsen, // Is Wijs van Wijsen'⁵.

I.v.m. de boot van Reyn-uyt hanteert Van de Venne de traditionele begrippen. Wie in het schip belandt, wordt meteen tot de vracht gerekend⁶ en als lui en licht gebrandmerkt⁷. Het gasthuis is de eindbestemming van

1 Vgl. p.163, i.m.: 'Gelijck men hier vooren aerdigh siet met de konst af-gebeelt'.

2 Plokker 1984, 190-1, nr.75.

3 Gaskell 1987, 125.

4 Vgl. r.4393-4 en p.161-2, i.m.: 'Dies-halven soo laet yder sich geseyt ende geraden wesen, op dat niemant soude verdoolen uyt den rechten wegh des wel-varens: daer toe heeft men hier noodigh geacht alle kromme wegen aen te wijsen'.

5 p.164, i.m.3. Vgl. ook met r.4395-8 ('alsulcke manier van doen als hier vvert verthoont; om yder af-keerigh te maecken, die alreede den aen-vanck hebben ghedaen om te geraken in de Boot van Reyn-uyt'), p.159, i.m. ('Tot op-weckinghe, van de slappe slaperighe onwetenheydt, heeftmen hier nu dienstigh geacht de sonderlinge mis-vallen vlijtig aen te Wijsen met hedendaeghsche dadelijcke swier, diemen af-merckt, inde bedwaesde sleep van de lossche Menschelijke Sinne-driften, en handel-schappen'), p.163, i.m. en v.4608-11.

6 p.162, i.m. ('de ruyme Boot van Reyn-uyt: die (...) alle onbedreven Kaele-maelers voor ballast aen-neemt, en inboort'), v.4603-4 ('Dit is al de losse vracht, // Daer staegh de lichte Schuyt na wacht'), v.4628 ('Waer dan lost de vraght mit vodden') en p.166, i.m. ('Vracht').

7 v.4369 ('de leuy en lichte Schuyt'), v.4603-4, v.4611 ('het leuy en licht gewoel'), p.166, i.m. ('Lichte Vracht') en v.4698 ('de lichte Gast-huys-last').

[p. 802]

Reyn-uyts boot¹. Het gaat in deze context geenszins om het oude concept van de liefdadigheidsinstelling die behoeftigen onderdak verschaft en in hun noodzakelijke levensbehoeften voorziet, maar om een verzamelplaats van verderfelijken, het tegendeel van - zoals Van de Venne het in een allegorie uitdrukt - het 'luchtigh ghebouw' waar 'Eer en Reden 'tsamen sitten onder 't ghewelf' en 'alwaer de Seven Hooft-deughden de Pijlaren zijn' (p.160, i.m.).

Hebben Van de Vennes beide gasthuisteksten en het daarmee samenhangende Reyn-uyt-motief een belerende en corrigerende functie, de passages waren ook - en dit rechtvaardigt de opname ervan in een komisch-satirische tekst - genoegelijk en recreatief om lezen. Dat een tekst als de 'Rechte vvegh nae 'tGast-huys' in de bundel De Vermakelijckheyt selfs werd afgedrukt, zou anders moeilijk te verklaren zijn. Het werk was in dit opzicht beslist geen uitzondering: de gasthuisteksten uit Der Fielen (...) Vocabulaer hadden ook hun weg gevonden naar bundels als de Veelderhande geneuchlijcke dichten.

Samenvattend kan men stellen dat de optredens van de 'Troggel-guyten' en de Ouden Roem-bout in de Belacchende Werelt een belerende en informerende en daarnaast ook een vermakelijke of ontspannende functie hebben. Daarvoor is niet alleen de wijze waarop Jasper en Sijmen Lubbert te grazen nemen, verantwoordelijk, maar b.v. ook de opname van de 'Kraemers-Tael' in de Belacchende Werelt. Het vreemdsoortige 'Rel-tongen' maakt deze K-taal tot een 'Tonge-spel' dat als een 'vreemt' maar alleszins 'vermakent praetje' was bedoeld². Tegelijk hadden de lijst met soorten bedelaars en de gasthuisteksten ook het vermaak op het oog. Deze functie hadden dergelijke teksten althans in de contemporaine edities, in de Veelderhande geneuchlijcke dichten en in De Vermakelijckheyt selfs. Het vermakelijke aspect van de gasthuistekst lag wellicht in de gepresenteerde waarden die precies een omkering betekenden van de normen en waarden die door de burgerij werden nagestreefd³. In de tekst met de boevenberoepen is vooral de picareske anekdotiek verantwoordelijk voor het vermakelijke karakter⁴.

Is de lering van de ontleende en bewerkte teksten -zo geven de commentaren in de marge het te kennen- in de eerste plaats bestemd voor een ruime lezerskring, toch richt de les zich ook tot een specifiek jongerenpubliek. De 'Kraemers-Tael' b.v. is erop gericht om de 'Dwaesheyt' bij de

1 Vgl. v.4628-30, p. 166, i.m. ('laet de Lichte Vracht het Gasthuys beswaren') en v.4698.

2 p.139, i.m.1, r.3747 en v.3731.

3 Vgl. hiervoor ook Pleij 1984, hoofdstuk 3.

4 Mutatis mutandis kan men hier verwijzen naar de bedriegelijke praktijken die in anekdotenverzamelingen de plot uitmaken of naar de picareske anekdotiek in beschrijvingen van schelmenstreken zoals in de Legende, Ofte Historye Vande snoode practijcquen der Dieven (Legende ofte historye 1640).

[p. 803]

'onweetende Ieught' weg te werken (r.3949-50). Nog explicieter klinken Roem-bouts woorden waarmee de wijze man zijn gasthuistekst verdedigt: 'Nochtans dient het voor de jeught, // Om te leyden tot de deught'¹. De daaropvolgende verzen omschrijven dit publiek nader als jongeren die op het punt staan eer en aanzien op maatschappelijk vlak te verwerven, m.a.w. de huwbare jeugd uit de zeventiende-eeuwse burgerij: 'Wie aen Eer en Staet wil komen // Die moet voor on-eeren schromen' (v.4620-1).

1 v.4618-9; eigen cursivering. Overigens hoeft de opname van een dergelijke (spot)tekst - uiteindelijk gaat het hier toch om een parodiëring van een plakkaat - in een bundel voor (o.m.) de jeugd, niet te verwonderen. In Starters Steeck-boeckjen, een boekje dat duidelijk als een gezelschapsvermaak voor de verliefde Hollandse burgerjeugd was bedoeld, werd als tweede deel een spotplakkaat van Marcolphus met vreemdsoortige wetten voor hen die de 'Covel' moeten dragen, toegevoegd (Starter s.a.). Vgl. over het genre van het spotplakkaat de bemerkingen van Bostoen 1980, 140-2.