Tafereel van de belacchende werelt

[p. 629]

Hoofdstuk 4
De 'Boeck-sprake'

De 'Boeck-sprake' (het boek is aan het woord¹) werd opgevat als één lang wervingsgedicht (vierendertig verzen) en is vooral opmerkelijk omdat zij aanwijzingen bevat m.b.t. de geïntendeerde lezers van de bundel. Het poëem richt zich aanvankelijk tot de 'Beluste Reden-Minnaers'. Het boek prijst zich bij hen aan vanwege zijn morele kwaliteiten en het 'elk wat wils'- karakter van de bundel (v.1-4). Vervolgens richt het boek zich tot een meer jeugdig publiek van 'Maegden' en 'Vrijsters' en tot de jonge vrijersschaar die 'aerdigh by het Minnen leeft':

Koom Maegden soeckt, en Vrijsters vindt
Hoe dat men Liefdt, en wert Gemindt:
Koom alsje Spil is uyt-gedraeyt,
En naat en soom reyn af-genaeyt.
Koom als u fraey Gebrey verstrickt,
En Klos aen Klos roldt ongeschickt. (...)
Koom treck my naer, en opje schoot,
Ontsluyt mijn Band, en maeck my bloot.
Ick lock u Vryers oock die sweeft,
En aerdigh by het Minnen leeft;
Ontdoet mijn Doen, en foolt my wat,
Terwijl ick lach, en Grijpers vat. (v.5-20)

De woorden 'Maegden' en 'Vrijsters' dienen in deze passage niet als een tautologie te worden opgevat. In zijn voorrede tot het Houwelyck van Cats (1625) zet Van de Venne uitvoerig uiteen wat er onder 'Maegden' of 'Vrijsters' moet worden verstaan:

'het woort Maecht hier te nemen is voor een vrouwelic schepsel, nu beginnende ghewaer te worden de eerste beweginge van het gene Godt almachtich het menscheick gheslachte vanden aenbeginne heeft ingeschreven door de kracht-werckende woorden, Wast ende vermenichfuldicht, evenwel noch sonder eenige toe-eygheninge van ghenegentheyt aen eenich mans-persoon (...). De naem Vryster gaet wat verder, ende daermede wort hier gemeynt eene sodanighe, die, na de voorschreven eerste beroeringhe, hare ghenegentheden begint uyt te strecken tot haren even mensche; immers die tot sulx van yemant wort aengesocht: het welck alsoo vast gestelt sijnde, soo kan yemant Maecht wesen sonder Vryster te sijn; ghelijckerwijs oock wel Vrysters gevonden konnen worden sonder Maecht te wesen'².

1 Het gaat hierbij om een oude en in de zeventiende eeuw nog gangbare traditie; cf. Schenkeveld-van der Dussen 1983, 193.

2 De voorrede bevindt zich in Cats 1625, fol.I(*)r^o-I(*)ijv^o. Ten Berge 1979, 233 vermeldt dat het voorwoord na 1625 kwam te vervallen. Het voorwoord van Van de Venne werd evenwel toch nog afgedrukt in de editie Kleef 1628 (De Jonge van Ellemeet 1887, 15, nrs.116-7); ook in de uitgave van Ockers uit 1630 komt het voorwoord nog voor (Cats 1630; niet in Museum Catsianum; Kon. Bibliotheek Den Haag, sign. 3175 E 6). In 1632 is Van de Vennes voorwoord uit 1625 vervangen door een nieuwe en volledig gewijzigde versie (Cats 1632, A4r^o-A5v^o).

[p. 630]

Het geïntendeerde lezerspubliek beperkt zich echter niet alleen tot deze 'Maegden', 'Vrijsters' en 'Vryers'. De laatsten worden er ook toe aangezet om nog andere 'Belacchers' bij de lektuur uit te nodigen. Een oude man die 'Grijndt' omdat 'hy niet meer Lacchen kan'¹, krijgt de bedenking toegeschoven: 'Wie Iaren heeft, is Iaren quijt'. De nadruk hierbij op het 'hebben' vs. het 'kwijt zijn' stelt de vergankelijkheid centraal. De jongeren en de erbij gehaalde 'Belacchers' -het 'Volck'ren Volck, van over Al' (v.31)- worden in de laatste verzen verder aangespoord om de bundel te kopen (v.31-4).

Het gedicht richt zich blijkbaar in eerste instantie tot de jeugd die in Van de Vennes bundel mag zoeken en vinden (!) hoe 'dat men Liefdt, en wert Gemindt'(v.6). Uiteraard is er hier van een eigenlijke ars amandi geen sprake. Zoals reeds bleek uit de titelgravure, gaat het in de Belacchende Werelt om de wisselvalligheden van de (on)fortuinlijke liefde geïllustreerd aan de hand van de amoureuze escapades van enkele verliefde boeren die zich in hun gesprekken vaak over de liefde uitlaten².

De jeugd en de vrolijkheid van het beoogde publiek wordt nog sterker in de verf gezet door de uitval in v.25 naar de oudere man die niet meer kan lachen en het begeleidende in margine: 'Buyten Ieucht Buyten Vreucht'. Een op die manier gedefinieerd publiek komt in grote lijnen overeen met de geïntendeerde lezerskring van de amoureuze embleem- en liedbundels, met de lezerskring ook van Cats' eerste werken waarmee Van de Venne in die jaren uitstekend vertrouwd moet zijn geweest: het gaat daarbij in eerste instantie om een stedelijk-burgerlijk en bemiddeld publiek. Vooral deze laatste kwalificatie kan vanuit de opmaak van de bundel -de verzorgde typografie en de fraaie gravures- worden ondersteund. Voor de bundel werden immers niet minder dan negen nieuwe gravures aangemaakt, ongetwijfeld een dure onderneming. In zijn voorwoord tot de latere editie van Cats' Houwelyck (1632) gaat Van de Venne expliciet in op de kosten die het vervaardigen van nieuwe gravures met zich meebrengt:

'hebbende het selve [bedoeld wordt de eerste editie van het Houwelyck] weder verandert van ghedaente, ende boven dien meerder verçiert met geheel nieuwe uytghevonde teyckeninghen ende meerder getal van Platen (...). Voor besluyt bidde V.E. desen onsen arbeyt, en nieuwe kunst en kost tot uwen gerieve gedaen, in dancke te willen ontfangen'³.

1 Vgl. met Bredero's 'Klinck-dicht aen de kijckers' voor Van Veens Emblemata (Bredero 1986, 145): 'Ghy oude grynzers grijs, die dit al slincx beziet, // Dit beelde-boeckien is voor nortsche suffers niet: // Maer 't is alleen ghemaeckt voor zoete lieve hartjens'. Vgl. hierover verder Hooft 1983, 21.

2 Vgl. met Hooft 1983, 21. Cf. verder dl.III, B, hoofdstuk 4, §5.

3 Dit voorwoord bevindt zich in Cats 1632, A4r^o-A5v^o.

[p. 631]

Toch mag men het beoogde publiek beslist niet enkel tot jongere lezers beperken; de 'Boeck-Sprake' richt zich ook tot een bredere kring van 'Belacchers' (v.24); bovendien brengt de bundel tal van onderwerpen ter sprake die niets meer met verliefd zijn hebben te maken, en laat het werk zich kennen als een algemeen-moraliserende spiegel waarnaar de lezer het eigen gedrag kan richten.