Tafereel van de belacchende werelt

[p. 600]

Hoofdstuk 1
Het 'voor-beduydsel'

Zoals het in 17de-eeuwse voorredes wel vaker het geval was, werd het 'Voor-Beduydsel' opgevat als een tot de lezer gerichte causerie. Het weidt uit over Van de Vennes artistieke bedrijvigheid, het gehanteerde vertelperspectief en de optredende personages en het bevat toelichtingen bij het komisch en satirisch gehalte van de bundel. Dit alles wordt gepresenteerd in een losse gedachtenstructuur met talrijke excursies en herhalingen. Zinnetjes als 'Om voort te raken' moeten het oorspronkelijke betoog weer op gang brengen. Indirect imiteert de dichter hier de sermo-stijl van de antieken zoals die in Horatius' Ars poëtica werd gebruikt. De 'onderhoudende, urbane conversatiestijl' verdoezelt daarbij een wel degelijk aanwezige opbouw¹. Ook in het 'Voor-Beduydsel' zijn enkele duidelijke structureringsprincipes werkzaam. De voorrede opent en sluit met de in kapitaal geplaatste woorden 'Om Te Lacchen' (redditio of inclusio)² en elke paragraaf wordt door de anafore constructie 'om + te + infinitief' ingeleid.

Inhoudelijk kan men de gedachtengang als volgt structureren:

- r.1-12: inleiding: de Belacchende Werelt, een nuttig en vermakelijk werk.

Van meet af aan presenteert Van de Venne zijn bundel, overeenkomstig de traditionele Horatiaanse vereiste, als een 'nut en vermakelijk Tafereel' (r.4-5) dat het leven van de eigen tijd weergeeft. Het werk is bedoeld om de lezers te doen lachen (r.1) en illustreert tegelijk 'hoe dat onse Nu-Standtsche Werelt oock ymmers soo gantsch Belacchelijck is, als de voor-tijtsche Werelt was' (r.9-12).

- r.12-107: een verdere toelichting bij r.9-12.

De gedachte uit r.9-12 werkt Van de Venne in de volgende regels verder uit. De ridicule handel en wandel van de oude wereld wordt met de antieke anekdote over de immer lachende filosoof Democritus geïllustreerd (r.13-73). De lezer kan inzicht verwerven in het belachelijke van de eigen tijd wanneer hij 'weet 'tgheen de Werelt weet' (r.76-7). Met de 'Werelt' wordt hier uiteraard ook Van de Vennes boek bedoeld. De dichter gaat vervolgens kort in op het in de Belacchende Werelt opgediste verhaal (r.79-107).

1 P.H. Schrijvers in Horatius 1980, 17. Over de opbouwprincipes van Horatius' Ars poëtica: Brink 1963, 244-71. In Vondels berijmde vertaling van Horatius' tekst bleef de oorspronkelijke stijl in dit opzicht gerespecteerd: Grootes 1973 en Vondel 1977, 22-7. Vgl. over de opbouw van Vondels Aenleidinge ook Witstein 1972.

2 Vgl. r.1: 'Om te lacchen', r.74: 'Om te weten', r.123: 'Om voort te raken', r.139-40: 'Om na't Leven so wel te Spreken als te Schilderen', r.185: 'Om te bedencken', r.197: 'Om Redenen te vol-eynden' en r.283-4: 'Om een Toe-Gifte van dit Voor-Verhael by te voegen'. In de twee laatste alinea's evenwel (r.295 en 340) bleef een dergelijke constructie achterwege. Voor de redditio in r.1 en 350, zie Lausberg 1960, dl.1, 317.

[p. 601]

- r.107-38: het dulci.

In de volgende regels licht de auteur het dulci-aspect verder toe. De lezer die Van de Vennes bundels Sinne-Vonck en Wys-mal heeft gelezen, weet welke 'Verlustinge' en 'Vermaeck' hem te wachten staan (r.107-22). Vanuit mercantiel oogpunt is deze verwijzing naar Van de Vennes vroegere bundels ongetwijfeld gunstig geplaatst. Vervolgens rechtvaardigt de dichter het vermakelijke van zijn dichtwerk (r.123-38).

- r.139-196: het utile.

Beklemtoonden de voorafgaande alinea's vooral het vermaak, de volgende stellen de nuttigheid van de bundel centraal. Met het bekende beeld van de bloemen in een tuin wordt de lezer duidelijk gemaakt dat het werk voor elk wat wils en voor ieder wat lering bevat (r.139-84). De belerende intenties komen ook aan bod in de volgende paragraaf die met de veelzeggende ana-fore constructie 'Om te bedencken' wordt ingeleid (r.185-96): het is vooral aan de lezer om wijze lessen uit de bundel te halen.

- r.197-282: de peroratio.

Tenslotte kondigt de dichter met een traditionele captatio benevolentiae het einde van de voorrede aan (r.197-200)¹. Toch beslaat de peroratio, die o.m. uitweidt over Adriaens samenwerking met Cats, niet minder dan 86 regels. Daarnaast concentreert ze zich via bescheidenheidstopiek en niet minder topicale verontschuldigingen vooral op het 'Elck wat voor Elck' (r.282): elke lezer vindt wel iets in de Belacchende Werelt dat hem behaagt; het minder aangename moet men maar niet lezen.

- r.283-350: de 'Toe-Gifte'.

Op de peroratio - en hiervan o.m. door tussenwit gescheiden - volgt een 'Toe-Gifte van dit Voor-Verhael'². In hoofdzaak dient de 'Toe-Gifte' om de sprekende personages uit het verhaal kort voor te stellen (cf. r.284-8). De voorstelling gebeurt (zoals het in toneelstukken vaak het geval is) aan de hand van een lijst die de sprekende personages in volgorde van optreden opsomt³. Tenslotte stelt de 'Toe-Gifte' Van de Vennes nog te schrijven 'Beschreyende Werelt' (als tegenhanger van de 'Belacchende Werelt') in het vooruitzicht en worden nog enkele andere argumenten gevarieerd die tevoren reeds aan bod kwamen.

Op het 'Voor-Beduydsel' volgen nog een citaat uit Ambrosius' De Virginitate en twee korte gedichten die het publiek aansporen om het boek te kopen: het werk is belerend en vermakelijk en men haalt er de hele wereld mee in huis.

Het 'Voor-Beduydsel' heeft onmiskenbaar een informerende en wervende functie. Het stelt de bundel, o.m. aan de hand van het uitvoerige ver-

1 Curtius 1963, 93.

2 Dat de 'Toe-Gifte' enigszins apart staat, blijkt ook uit het ontbreken van de anafore constructies (om + te + infinitief) bij het begin van de nieuwe alinea's in r.295 en 340.

3 Ook in Van de Vennes Wys-mal komt reeds een lijst met sprekende personages voor (Van de Venne 1634b, 14).

[p. 602]

haal over de lachende filosoof Democritus, voor als een komisch-satirisch werk dat de lezer nut en vermaak verschaft en werpt bovendien reeds licht op de inhoud van het verhaal en de wijze waarop het wordt gebracht.

§1. Het Democritus-verhaal

De Belacchende Werelt beschrijft de eigentijdse 'Eeuwe (...) daer mede verthoonende hoe dat onse Nu-Standtsche Werelt oock ymmers soo gantsch Belacchelijck is, als de Voor-tijdsche Werelt' (r.9-12). Het ridicule van die oude wereld bewijst Van de Venne met een uitvoerig verhaal over Hippocrates' bezoek aan de filosoof Democritus (r.12-73). De stof gaat terug op de inhoud van een bekende, antieke anekdote.

1. Democritus en Hippocrates

De inhoud van de legende geven we hier verkort met de woorden van Van Beverwyck in zijn Oratie van de nootsakelickheyt der anatomie (1634) weer:

'Democritus alle vvereltsche dinghen, als malle en ydele bespottende, begaf hem buyten de stadt, en ginck daer in syn eenigheyt verscheyde dieren sitten open-snijden, ende ontleden. Het volck van Abdera, daer hy vvoonde, sulcx siende, vvaren hier over seer ontstelt. VVant sy meenden, dat de gene diese voor de vvijste van de vverelt ghehouden hadden, nu bijster van sinnen gheworden vvas. Ontboden derhalven met publijcke brieven (die noch hedensdaeghs te lesen zijn) den grooten Medicijn Hippocrates, om haren Democritus, diese de eere ende vvijsheyt van hare stadt noemen, by te ghenesen. Hippocrates komende, vviert gheleyt daer Democritus sat rontsom in de op-ghesnede dieren, het volck ondertusschen over syn dvvaesheyt vveenende. Maer Hippocrates met hem sprekende, vviert vvel haest ghevvaer, dat het geen geckheyt en vvas, dat hem lette. Ende hem vragende vvat alle die dieren beduyden, ende vvat hy daer mede voor hadde, soo antvvoorde Democritus, dat hy ondersocht den oorspronck van de dvvaesheyt. Ende na veel andere propoosten, als Hippocrates vertrock, bedanckte hy Democritus van de vvijsheyt, die hy van hem genoten hadde, ende bedanckte oock het volck, dat hy van haer by soo een man gheroepen vvas, vviens vvijsheyt hy met vervvonderingh aengehoort hadde'¹.

De anekdote, waaraan in de literatuur en in de schilderkunst herhaaldelijk werd gerefereerd, was o.m. via uitgaven van de apocriefe corresponden-

1 Van Beverwyck 1634, A3r^o. De opname van een dergelijke anekdote in een Oratie die de noodzaak van de anatomie bepleit, moet voor de arts Van Beverwyck wel erg aantrekkelijk zijn geweest. De geneesheer Hippocrates krijgt in het verhaal immers een belangrijke rol toebedeeld. Bovendien verhaalt de legende hoe Democritus 'ginck (...) in syn eenigheyt verscheyde dieren sitten open-snijden ende ontleden'. Op die manier illustreert het verhaal uitstekend de stelling uit de Oratie dat alle 'menschen uyt de ontledinghe der lichamen noodighe ende dienstige leeringhe konnen trecken' (Van Beverwyck 1634, A3r^o).

[p. 603]

tie tussen Hippocrates en Demagetus of langs levensbeschrijvingen van de antieke filosofen om, overgeleverd geworden¹. Dit blijkt b.v. uit de voorrede tot Orisandts Democriti Belacchende Werelt (Den Haag 1639). Het boek wordt er als een ernstige hekeling van de 'Hoovaerdyen en Opgeblasentheden deses Tijds' voorgesteld en staat in het teken van Democritus: deze 'onhebbelijckheden (...) waren dien wijtberoemden Philosooph Democrito (...) heel kenbaer'². Daarop doet Orisandt de bekende anekdote nog eens over en verwijst daarbij als bron naar 'den Brief van Hippocrate (...) die hy (...) heeft geschreven aen sijn Groot-meester Demagetvm'³. Aan deze apocriefe correspondentie herinnert ook Van Beverwyck wanneer hij het in zijn Oratie heeft over de 'publijcke brieven (die noch hedensdaeghs te lesen zijn)'⁴. De briefwisseling was reeds vroeg in vertaling beschikbaar, o.m. in het Frans (door Guichard) en ook, sinds 1573, in het Nederlands (door Junius)⁵.

Belangrijk voor de overlevering van de Democrituslegende in de zestiende en zeventiende eeuw, waren ook de levensbeschrijvingen van de antieke filosofen. R. Burton b.v. refereert in zijn The anatomy of Melancholy (Oxford 1628) aan Diogenes Laërtius' Vitae philosophorum (lib.9, 34-49); van dit laatste werk verscheen in 1655 te Rotterdam een Nederlandse vertaling⁶. Naar dergelijke bronnen verwijst ook de Alkmaarse predikant Venator wanneer hij de Democritus-stof als uitgangspunt voor zijn Nederlandse schooldrama Reden-vrevcht Der Wijsen (Alcmaer 1603) neemt. Hij geeft niet alleen de Hippocratescorrespondentie op maar ook enkele antieke levensbeschrijvingen van filosofen:

'Doch heb ick uyt den Diogene Laërtio, ende Hesychio Milesio, Griecksche Schrijveren/ die t'leven ende wandel der Philosophen beschreven hebben/ ende anderen ouden ende nieuwe Boeck-makers de sake verrijckt'⁷.

1 Als meest bekende voorbeeld in de buitenlandse literatuur geldt zeker R.Burtons The anatomy of Melancholy (Oxford 1628) (Burton 1977). Over voorstellingen van de ontmoeting tussen Democritus en Hippocrates in de schilderkunst, zie Blankert 1967, 41 en de daar in noot 22 vermelde literatuur. Zie verder ook ter aanvulling Wallace 1968, 24. Een moderne editie van de apocriefe brieven Hippocrates-Demagetus i.v.m. Democritus vindt men in Hippocrates 1861, 320-93.

2 Orisandt 1639, [*]r^o en [*6]v^o.

3 Orisandt 1639, [*7]r^o.

4 Van Beverwyck 1634, A3 r^o.

5 In L. Jouberts Traite du ris (Paris 1579) fungeert Guichards Franse vertaling van de zeventiende brief aan Demagetus als toelichting bij 'La cavse morale dv Ris' (Joubert 1973, 355-75). Voor de Nederlandse vertaling door Junius, zie Hippocrates 1573, 78v^o-95v^o (Geerebaert 1924, 350).

6 Burton 1977, 16 en voetnoot op p.441 aldaar. Voor de Nederlandse vertaling: Laërtius 1655 met het leven van Democritus beschreven op p.97-100.

7 Venator 1603, Aiijr^o. Zie over dit stuk Rens 1977, 52, Meeus 1983, 175-6 (en de daar vermelde literatuur), Worp 1901 (over de bronnen van het stuk) en Visser 1988, dl.1, 164-5 en dl.2, 77 (over Venators toneelstuk als bron gehanteerd door D. Schabaelje). Over Diogenes Laërtius' Vitae Philosophorum, Pauly 1894-1978, dl.5, 738-64. Over Hesychios van Miletes Onomatologos en de aan hem toegeschreven compilatie, Pauly 1894-1974, dl.8, 1322-7.

[p. 604]

Precies van zo'n 'Boeck-maker' heeft Van de Venne voor zijn Democritusverhaal gebruik gemaakt. In de marge van fol.[†]3r^o geeft hij aan dat hij de beschrijving van 'de seste Eeuwe der Werelt/ in de Kerckelijcke Historie van F. Dionysius Mudsaert/ cap.11' heeft geraadpleegd. Bedoeld wordt de bij Verdussen in 1624 uitgegeven en t.o.v. de editie 1622 sterk uitgebreide Generale Kerckeliicke Historie van de premonstratenzer Dionysius Mudzaerts¹. Dit omvangrijke boekwerk, dat onmiskenbaar in concurrentie met Rosweydes Generale kerckelycke historie was opgezet², beschrijft in de eerste afdeling de geschiedenis vanaf de schepping tot Christus' geboorte. Het elfde hoofdstuk brengt daarbij op p.402-5 het Democritus-Hippocratesverhaal.

Wanneer Van de Vennes tekst naast Mudzaerts' hoofdstuk - waarvan slechts een klein gedeelte werd gebruikt - wordt gelegd, dan komen enkele opmerkelijke overeenkomsten en niet minder frappante verschillen aan het licht:

Mudzaerts p.402

'Voor-Beduydsel' r.12-26

Te deser tijdt na de rekeninge der Griecken/ in de ses-en-tachentighste Olympiados was groot in aensien den wijdlustigen Philosooph Democritus van Abdera. Desen alles verlatende/ behalve een sober inkomen/ begaf hem selven in een Woestijne/ niet veere van sijn oude wooninge/ om der menschen dwaesheydt te belacchen.

(...) doe den door-sienigen, recht-sinnighen, ouden, wel-meenenden a Democritus deselve heeft be-oogt, onder de losse Eeuwe, in de ses-en-tachtighste Olympias, by de Griecken; daer als doen de Mensche-mee-nigte also gantsch bedwaest waren inden Ommegangh, dat dien Wijsen-wijsende Philosooph van Abbera sich selven af-sonderden van den Volckrenwoel, ende verkoos 'teensaem leven, verlatende gewilligh sijn eygen Wooninge, ende begaf hem in een stil Woudt, om aldaer sonder verhinderinghe, te belacchen de Wee-Werelts-Wandelschap; en des selfs ghevolgh!

Hoewel Van de Venne nauw bij zijn bron aansluit, brengt hij d.m.v. enkele amplificationes een eigen accent aan. Zij benadrukken het inzicht en de wijsheid van de filosoof en stellen deze in contrast met de onwetendheid en de dwaasheid van de wereld. Een omschrijving van Democritus als 'den wijdlustigen Philosooph' wordt uitgebreid met adjectiva als 'door-sienigen', 'recht-sinnighen', 'wel-meenenden' en 'Wijsen-Wijsende'. En 'der menschen dwaesheydt' (Mudzaerts) heet nu de 'Wee-Werelts-Wandelschap' van 'de losse [d.i. lichtzinnige³] Eeuwe' waarbij 'de Mensche-meenigte (...) gantsch bedwaest waren inden Omme-gangh'. De amplifikaties zijn functioneel: ze versterken de moraliserende impact van de satire en verhogen het krediet van de satiricus. Deze laatste doet zich - zoals het toen wel meer gebeurde - in het voorwerk voor als een nieuwe Democritus die de

1 Mudzaerts 1624. Over Dionysius Mudzaerts (1578-1635) die sinds 1626 als proost was verbonden aan het Bredase Norbertinessenklooster: Weyns 1972 en de daar in kol.626-7 vermelde literatuur.

2 Zie hierover Polman 1949.

3 WNT 8, 2962.

[p. 605]

gebreken van zijn tijd zal hekelen¹. Het is dan ook tekenend dat Van de Venne nagenoeg dezelfde termen hanteert om zowel de wereld ten tijde van Democritus als de eigen tijd te beschrijven. De oude 'losse Eeuwe (...) doen de Mensche-meenigte also gantsch bedwaest waren inden Omme-gangh' verschilt nauwelijks van het in de Belacchende Werelt gepresenteerde 'Tafereel, dat den Ommegang (...) behelst vande heden-daegsche Gulde Eeuwe'². Ook de nieuwvorming 'Werelts-Wandelschap' (uit Democritus' tijd) vindt zijn pendant in de eigentijdse 'wandel-Marct'.

Mudzaerts p.402

'Voor-Beduydsel' r.26-38

Dit sijn bestaen werdt al anders ghenomen/ ende men achtede hem die den gheleertsten was voor sot ende uytsinnigh. Maer om dat syne mede-burghers hem beminden/ ende droevigh waren om dat hy/ soo sy meynden van sinnen waer berooft hebben daerom geroepen uyt dat Eylant Choa den vermaerden Medecijn Hipocratem, die ten selven tijde leefde/ om Democritum weder tot sijn verstant te brenghen.

Doch, alsoo eenige van sijne toe-genegene Vrienden gantsch droef en bekommert waren over de maniere van dien Al-Belaccher; ende van meeninghe zijnde dat den Gheleerden Man was onteert ende verlaten van sijn wisse Wijsheyt, ofte dat hy met eenighe Sinne-Sieckte mochte wesen gequelt: dies-halven hebben de vrome mede-lijdende Luyden doen roepen uyt het Eylandt Choa den vermaerden Hippocratem, die ten selven tijde leefde, om Democritum weder tot sijn gesont Verstant te brengen;

Van de Venne parafraseert hier vrij getrouw zijn voorbeeld dat op zijn beurt nauw aansluit bij de inhoud van Hippocrates' brief aan Demagetus. In Junius' vertaling van deze brief (1573) staat immers te lezen hoe 'oude lieden ende oock Jonghe kinderen/ alle te gader (...) bedroeft' stonden 'met nedergheslagen hoofden/ ende dat door oorsaec van/ de raserie van Democritus' en hoe zij Hippocrates smeekten: 'behout hem int leuen/ helpt hem/ geneest hem'³.

Mudzaerts p.402	'Voor-Beduydsel' r.38-49
Ghekomen zijnde tot Abdera/ ende met blijschap van de Borghers ontfanghen als hy gheleydt was buyten de stadt/ soo heeft hy van boven den bergh in een valleye gesien den Philo-	Maer als hy den wonderlijcken Belaccher is genaerdert, soo vondt hy den eensamen Democritum

1 Vgl. b.v. het lofdicht in De Besses Democrite chrestien (De Besse 1626, [B]r^o): 'Democrite riant disoit la verité // BESSE plus serieux monstre la fausseté // De ce monde peruers (...)'. Zie ook De Besse zelf in zijn voorrede tot zijn Democrite chrestien: 'Autrefois il a parlé en Payen & idolatre, & neantmoins en homme moral, & sage Philosophe: Mais maintenant il discourt en chrestien, & en fidele, & crie contre les abus du monde' (De Besse 1626, [Aiij]v^o-[Aiiij]r^o). Uiteraard gaat deze gedachtengang ook op voor Democritus' wenende tegenhanger Heraclitus; vgl. b.v. het lofdicht voor Orisandts Heraclitvs (Orisandt 1643b, 21): 'Ick hadd' (begaefde Man) dit Boeckjen nauw doorlesen, // V Weerelt! of ick sach Heraclitum verresen, // Bedroeft tot aen sijn siel: hy druckt' my aen de hant, // En seyd': Ick was wel eer, dat nu is Orizant'. In het 'Voor-Beduydsel' stelt Van de Venne uitdrukkelijk dat zijn boek 'de weer-Schijn aen-wijst van het oude Belacchen [van Democritus] in dese nieuwe Lente-daghen' (r.81-3).

2 r.15-8 en r.5-7 (eigen cursiveringen). Vgl. ook nog met r.74-81: 'Om te weten of men noch mach lacchen in dese heden-tijdts Eeuwe, soo is't van noode dat yder weet 'tgheen de Werelt weet, by gelegentheyt van aerdige of on-aerdigen Omme-gang des Menschen Leven, dat by my uyt de Ghedachten is by-ghebracht hier in dit t'samen-ghevoegde Werck' en p.5: 'Inde vryen Omme-gangh vande Boersche Eenvoudigheyt Bevattende De hedendaegsche geluckige Eeuwe' (eigen cursiveringen).

3 Hippocrates 1573, 79r^o-v^o

[p. 606]

sooph Democritum, op eenen steen sittende/ onder eenen boom in een groen kleet/ uytgheteert/ bleeck/ mismaeckt ende rouw van baerde; te syne rechter hant vloeyde voor-by een smal beecksken/ soet van water/ ende de plaetse was van selfs gewassen wijngaerden/ seer overschaduwet; hy wandelde gins ende weder/ ondersoeckende ende overdenckende/ dan sette hy hem te neder ende schreef/ somtijts stont hy stil/ ende nam dat hooft in syn handt/ want veel dieren laghen neffens hem in stucken ghesneden/ in de welcke hy den aert ende nature socht. Het welck de burghers siende/ meynden sy dat een bewijs sijnder dwaesheydt te wesen.

sitten onder eenen Boom, op een Steen, ende met groene Kleedinghe was sijn Lijff omgordt, van gedaente bleeck-achtigh, uytgeteert, en ruygh-wilt van Baerde; brengende sijne Daghen over met Soecken en Vinden uyt de prijs-waerde Natuyre: Waerom by de Wereltsche wierde gheoordeelt, als dat sulck een Man behoorde gheholpen te werden van het Lacchen.

Mudzaerts' gedetailleerde schets volgt Hippocrates' brief op de voet:

'aldaer (...)is een hoge hueuel/ met leege ende dichte populionen boomen beschaduwet/ van waer men mochten beschouwen die welcke sad onder een Platan boom leege ende dicht van bladeren/ in een rouwe lijfrocxken/ alleen/ ongeschoent/ sittende op eenen steene setel/ gansch bleec/ mager/ met een lange baert/ aen sijn rechter sijde was aldaer vlietende een smal beecxken/ sachtekens ruyschende/ welcke zijn loop hadde wt die voorseijde hueuel/ waer op stont een capelleken/ als ic vermoede/ den Nymphen der wateren goddinnen toegeheylicht/ becingelt met wijngaerden van selfs gewassen: maer die man selfs hadde seer statelijck op zijn knien een boeck/ ende meer ander boecken laghen by hem aen beyde zijden/ oock laghen daer opghehoopt menigerhande dieren opgesneden. Maer hy somtijts was neerstich in haestich te schrijuen/ somtijts rustede hy langhe wijl ophoude/ ende hem bedenckende/ daer na niet langhe dit ghedaen zijnde/ stont hy op ende wandelde/ ofte bekeeck het increyt der beesten/ ende die weder nedergheleyt/ ghinck hy weder sitten. Die burghers van Abdera rondts om my staende/ droeuich/ ende niet verre van schreijen wesende/ spraken tot my segghende/ Nu ziet ghy o Hippocrates tleuen van Democritus/ hoe hy raest/ ende niet en weet wat hy wil/ of wat hy doet'¹.

Van de Venne heeft zijn bron op verscheidene plaatsen ingekort (detractio). Van het heuvelachtige landschap, het stromende beekje of de wijngaardranken is geen sprake meer terwijl de uitvoerige beschrijving van de manier waarop Democritus zijn onderzoek doorvoert, wordt gereduceerd tot: 'brengende sijne Daghen door met Soecken en Vinden uyt de prijs-waerde Natuyre'. De auteur alludeert hiermee op zijn eigen kenspreuk ('Ick soeck en vin') en identificeert zichzelf dan ook (althans ten dele) met Democritus. Kenschetsend is dat gezocht en gevonden wordt in 'de prijs-waerde Natuyre', een onmiskenbare reminiscentie aan Adriaens poëtica die voorhield dat het voor dichters 'een ongerijmde saeck schijnt te vvesen, datmen niet en siet op het gheschapen leven selve'².

1 Hippocrates 1573, 80r^o-v^o. Mudzaerts' tekst heeft het over 'een groen kleet'; in Hippocrates' brief is slechts sprake van 'een rouwe lijfrocxken' (eigen cursiveringen). Wellicht betreft het hier een iconografische toevoeging aan de voorstelling van de lachende filosoof. Volgens Ripa wordt de lach immers uitgebeeld door een jongeling 'vestito d'habito verde' (Ripa 1976, 464).

2 Van de Venne 1623, *ijv^o.

[p. 607]

Mudzaerts p.402-3 en 405	'Voor-Beduydsel' r.50-61
Als dan Hippocrates neder was ghegaen/ om sijne kranckheydt uyt de reden/ ghedaente/ ende beweginghe des lichaems te onder-vinden/ ende sy malkanderen ghegroet hadden/ soo hiet hem Democritus neder sitten in eenen groenen hoop loofs: vraeghde wie hy was/ ende den naem hoorende/ soo kende hy hem van hooren segghen end prijsen: Hippocrates andermael ghevraeght zijnde/ waerom dat hy tot hem ghekomen was/ ende wat sijn begeeren/ soo antwoorde hy: om dat ic u/ wijsen man soude sien. Dit seyde hy om sijn dwaesheydt te onder-kennen uyt sijne woorden; maer hy sweegh. Hier na ghevraeght zijnde van Hippocrates wat hy schreef/ ende hy gheantwoort hebbende van des werelts sotheydt/ wat sy is/ hoe sy inden mensch opwast/ ende hoemense beteren mochte/ soo seyde Hippocrates; o Democrite ghy spreeckt ende doer wijsselijck waerom ick u salich achte/ dat ghy u in alsulcker rusten daer toe begheeft/ het welck wy niet ghenieten en moghen om de belemmeringhen der werelt. Dit gheseyt zijnde/ soo viel Democritus na sijn gewoonlijc ghebrack/ aen 't lachen/ soo dat hy Hippocrates wel nae beschaemt maeckte. Ghevraeght zijnde waerom hy loegh/ oft hy qualijck gesproken hadde/ doen loegh hy dies te meer. Hippocrates vraeghde noch eens nae de oorsake van sijn lachen/ oft hy mis-sproken hebbende/ hem wiste te beteren. Doen hief Democritus aen ende sprack. (...)	Hippocrati afgevraegt zijnde, soo haest hy was gekomen te voor-schijn by den Lachachtigen Democritum, waerom hy quam? gaff, nae lange Bedenckinghe, een kort-bondighe Antwoorde, en seyde: Ghy Wijsen Wijser, Ach! het Lacchen vergaet my (en yder van dese By-wesers, uwe Vrienden) als ick, en andere, bemerke waer over dat ghy lacht, om te doen lacchen!
Ende doen hy dat gesproken hadde/ loegh hy. Hippocrates dese en diergelijcke woorden ghehoort hebbende was verwondert/ ende opstaende gingh met oorlof tot den Abderiten, den welcken hy grootelijcks bedanckte om dat sy hem gheroepen hadden/ want hy nu ghesien hadde Democritum den alderwijsten man/ die alleen wijs magh maken.	Alsoo is den Genees-Meester weder vertrocken met blijdelijcke voldoeninghe.

Ook in deze passage kort de dichter de brontekst zoveel mogelijk in en brengt hiermee zelfs de duidelijkheid van het betoog in gevaar: Hippocrates' antwoord, zoals dit in het 'Voor-Beduydsel' staat geformuleerd, kan slechts ten volle worden begrepen wanneer men eerst Mudzaerts' versie leest. Daar blijken Hippocrates' woorden een reactie te zijn op Democritus' uitgesponnen monoloog over de 'Verscheyden handel en wandel der menschen', over de 'ydelheydt der vverelt' die 'vol sotten is'¹. De teneur van deze tekst wordt bij Van de Venne pas aan het slot van zijn verhaal weergegeven. In het achtregelig gedicht nl. wijst Democritus met het deiktische gebaar (cf. 'Siet') - waarmee de filosoof zo vaak wordt afgebeeld² - op ''tWerelts ydel Yet' en op de 'Steege Dwaesheyt' (v.65-73).

1 Mudzaerts 1624, 403.

2 Blankert 1967, 56-8.

[p. 608]

2. Democritus en Heraclitus

In het 'Voor-Beduydsel' stelt Van de Venne een pendant voor zijn Belacchende Werelt in het vooruitzicht en hoopt hij 'om, metter Tijdt, noch voort te brengen de Beschreyende Werelt' (r.292-3). Dit voornemen lag in de lijn van de verwachtingen: bij het lachen van Democritus hoort immers de complementaire houding van de wenende filosoof Heraclitus. Dit blijkt o.m. uit het platgetreden antieke dictum over Democritus en Heraclitus dat reeds bij Sotion, Seneca, Juvenalis en Lucianus werd vermeld. Het dictum genoot een grote populariteit en beide filosofen waren samen of als pendanten vaak terug te vinden op schilderijen, gevelstenen, rijmprenten, titelgravures of in allerhande vormen van moraliserende literatuur¹.

In Van de Vennes picturale oeuvre komen beide wijsgeren herhaaldelijk voor. Op zijn ontwerptekening voor het tweede embleem van Cats' Proteus stelde Van de Venne de dwaasheid van verliefden centraal en tekende daarbij de beide filosofen naast hun wereldbol in de onderste medaillons uit de kaderrand: zij belachen en bewenen het deplorabele gedrag van de amoureuze jeugd². Democritus en Heraclitus behoren hier tot het emblematische bijwerk van de pictura. In Cats' subscriptio vindt men hen niet terug tenzij in de aansporing 'Wel, draeght dan met gedult al wat den hemel doet'³: het voortdurend lachen en wenen van Democritus en Heraclitus werd immers traditioneel geïnterpreteerd als een tot het uiterste doorgedreven vorm van

1 Over de picturale voorstellingen van Democritus en Heraclitus: zie vooral Blankert 1966-7 en 1967 (met een uitvoerige literatuurvermelding aldaar) en verder nog: Fitz Darby 1962, Wallace 1968, Kunst-krant 1982 en Nieuw licht 1986, 158-63.
Over Heraclitus en Democritus in de literatuur, zie Buck 1963 en (toegespitst op de Spaanse literatuur) Gomez 1984. Systematisch onderzoek naar het voorkomen van het filosofen-paar in de Nederlandse literatuur werd nog niet verricht. Enkele gegevens werden bijeengebracht door Blankert 1967 en Vermeulen 1964, 92-7 met verwijzingen naar De Leenheer, De Bie, Orisandt, Den vrolijken Democryt, Roemer Visscher, Hooft, Vondel, Van der Goes, Hofferus, Van der Veen en Cats. De vindplaatsen bij Blankert of Vermeulen zouden nog gemakkelijk kunnen worden uitgebreid, b.v. met: Hooft 1899, dl.1, 59, Bredero 1986, 87-99, v.169, Pers 1614 (het gedicht werd ook afgedrukt in Van Vriesland 1979, 169-70), Cats 1658, dl.1, Houwelyck, 76 en Eer-dichten, 46, Van Arp 1639, v.1572, Orisandt 1639, Burchoorn 1641, [[*]]v^o, Van der Veen 1642, 142v^o-143v^o, Van der Does 1668, fol.)()(ijr^o, De Bie 1670, 1-2, Brandt 1688, 479, De Grieck 1679, 222 of de Nederlandse vertaling van Puteanus' Democritus sive de risv dissertatio satvrnalis (Lovanii 1612) onder de titel Vasten-avonts Praatje Van Democritus of den lach (Puteanus 1664).

2 Blankert 1967, 118, nr.92.

3 Cats 1658, Proteus, 4 (eigen cursivering). Blankert 1967, 118 meent dat het filosofenpaar terug te vinden is in de teneur van de subscriptio die hij als volgt omschrijft: 'de een treurt om alles, terwijl de ander overal iets goeds in ziet. Men kan dezelfde dingen naar believen zwaar of licht opvatten'. Laat men al buiten beschouwing dat deze omschrijving niet de teneur van de subscriptio weergeeft, dan blijft er nog het bezwaar dat -in de toenmalige visie- Democritus maar moeilijk kan gelden als de filosoof die nog overal iets goeds in kan ontdekken. Het betrof hier het verwijt dat de Abderiten uitten over Democritus en dat uit Juvenalis in de commentaar bij Alciato's Democritusembleem werd overgenomen: 'Ridebat curas necnon & gaudia vulgi' (Juvenalis, Sat. X, 51; Alciato 1976, 648).

[p. 609]

standvastigheid. Een andere afbeelding van de beide filosofen door Van de Venne vinden we op de titelplaat van Hofferus' Nederduytsche Poemata (Amsterdam 1635)¹.

1 Het lijkt daarbij aannemelijk -gezien Hofferus' samenwerking met de Van de Vennes voor de Zéeusche Nachtegael- dat Adriaen van de Venne ook de inventor was van de titelplaat met afbeeldingen van Democritus en Heraclitus voor Hofferus' Nederduytsche Poemata (Amsterdam 1635) (cf. over deze titelplaat Blankert 1967, 116, cat.88, Franken 1881, nr.1370 en Hollstein 1949-, dl.XVI, 144, nr.186; een beschrijving vindt men ook in Meertens 1943, 330). In 1639 refereert Van de Venne aan het filosofenpaar in zijn lofdicht voor Orisandts Belacchende Wereldt. In het 'Lock-Gedicht aen de Belonckende Lesers, over de Belacchende Werelt van (...) J. Orisandt' schrijft hij: 'Maer tschreyen staet voor deur, wanneer men binnen lacht' (Orisandt 1639, A5r^o, v.8).

3. Democritus en de 'heden-daegsche Gulde Eeuwe'

Van de Vennes Tafereel van de Belacchende Werelt beschrijft 'den Ommegang (...) vande heden-daegsche Gulde Eeuwe' en toont op die manier aan 'hoe dat onse Nu-Standtsche Werelt oock ymmers soo gantsch Belacchelijck is, als de voor-tijdsche Werelt was' (r.5-12). De topos van de 'heden-daegsche Gulde Eeuwe' wordt hier verbonden met het Democritusmotief. Ook elders in het 'Voor-Beduydsel' en in de Belacchende Werelt heeft Van de Venne zijn tijd graag als een gouden eeuw omschreven: in r.266-8 schrijft hij ironisch over 'den Standt van onse volle over-vloedighe Geluckige Gulde Eeuwe' en bij de aanvang van het kermisverhaal wordt expliciet vermeld dat de Belacchende Werelt de 'hedendaegsche geluckige Eeuwe' vertoont (p.5).

In de zeventiende-eeuwse republiek werd de eigen tijd wel vaker als een gouden tijdperk omschreven: een dergelijke optimistische kijk werd ingegeven door o.m. de gunstige situatie van het economisch zo welvarende Holland. De geschiedenis werd daarbij als een cyclische opeenvolging van tijdperken gezien: na de steeds slechter wordende tijden uit het verleden blijkt de oorspronkelijke gouden eeuw nu opnieuw te zijn aangebroken (voorbeelden hiervan bij Van Mander, Pontanus en Vos²). Een dergelijke interpretatie van de aurea aetas gaat terug op Vergilius. In latere tijden zou deze traditie vooral in de panegyriek voor de vorst ongemeen geliefd blijven³. Een meer satirische kijk op de geschiedenis (Ovidius was hierbij de grote voorganger) had vooral oog voor de verwording van de tijd. De

2 Melissen 1981-2, 38. Over het motief van de gouden eeuw: cf. de literatuur vermeld in Van Vaeck 1984, 111, noot 4 en 7; zie ook Brinkkemper e.a. 1989, 11-24.

3 Zo b.v. schrijft J. van Heemskerck de voorspoed van zijn tijd toe aan de krijgsdaden van de Oranjeprinsen: ''tIs waer, wy sijn uyt die ellenden (nl. van de oorlogen met Spanje), door Godts ghenade, en der drie achter een volghende Nassousche Helden heerlijcke, en noyt ghenoech gepresene, Oorlogs-daden, eyndelijck uyt-gheworstelt: en door 'tbesit van volle Vryheydt, tot het genot van een gulden Eeuwe, in dese onse geluckighe dagen gheraeckt' (Van Heemskerck 1982, 173-4). Over dit motief i.v.m. panegyriek van de vorsten zie Yates 1975, 29-38, Wifstrand-Schiebe 1981, 9, Becker 1979, 43-4 en vooral Melissen 1981-2, 41-7.

[p. 610]

opeenvolging van de tijdperken is een lineair, onomkeerbaar gebeuren waarbij de aurea aetas staat voor de voorgoed verloren ideale gouden eeuw¹. Precies deze tijdkritische overwegingen maken een combinatie van de topos van de gouden eeuw met het Democritusmotief bijzonder aantrekkelijk².

Bij Van de Venne is er van een echte verwording niet met evenveel woorden sprake, ook al valt de ironie in de woorden waarmee hij zijn tijd als een gouden eeuw karakteriseert, niet te ontkennen. Het is echter vooral aan de lezer om, na lectuur van de Belacchende Werelt, uit te maken 'of men noch mach lacchen in dese heden-tijdts Eeuwe' (r.74-5). Toch had de dichter duidelijk de bakens uitgezet: 'onse Nu-Standtsche Werelt [is] (...) ymmers soo gantsch Belacchelijck (...), als de voor-tijdsche Werelt was' (r.9-12).

1 Melissen 1981-2. Voor een uitgewerkte toepassing van de Ovidiaanse traditie i.v.m. de gouden eeuwtopiek in R. Visschers Sinnepoppen, zie Van Vaeck 1984, 100-6.

2 Typerend hiervoor is de nagenoeg steevaste vermelding dat een nieuwe Democritus nog meer redenen tot lachen heeft dan zijn voorganger. In de Nederlandse vertaling van Brants Narrenschiff heer het b.v.: 'Mer leefde Democritus noch hi vonde veel meer oorsaken om lachen dan hi in sinen tijde dede' (Brant 1981, cap.Cvi). De eigen tijd was zelfs zo slecht geworden (aldus Erasmus) 'vt nec mille Democriti ad tantos risus suffecerint' ('dat duysent Democriti niet genoech en waren tot so veel lachens') (Erasmus 1979, 134, r.191-2 en Erasmus 1969, 73v^o). Dit deterioriseringsmotief n.a.v. Democritus gaat terug op Horatius en duikt later nog op o.m. bij Juvenalis en in de Anthologia Planudea (Blankert 1967, 70-1). Een mooi voorbeeld van de combinatie van de topos van de gouden eeuw met het Democritusmotief vindt men in het lied bij het dertigste embleem in Van der Veens Adams appel (Van der Veen 1642, 142-4). Vgl. ook met Orisandts voorwoord tot zijn Heraclitvs (1643) wanneer hij de gebreken van zijn tijd evoceert: 'Wy zijn nu (Godt betert) in soodanigen Eeuwe, datter schier geen Eeuwe gheweest en zy meer swangbaer van ongerechtigheyt, en min vruchtbaer van oprechtigheydt (...). De Heydensche Poëten hebben de Eeuwen van de Werelt, eerst gout, dan silver, daer nae koper, en eyndelinge yser genoemt; waer uyt volght, dat wy onse Eeuwe met recht by loot souden mogen verghelijcken' (Orisandt 1643 a2, 4-6).

4. Het lachen van Democritus

Democritus' spot richt zich in de eerste plaats op de 'Werelt' (r.10), de 'Omme-gang des Menschen Leven' (r.78-9) en de 'Werelts-Wandelschap' (r.25). De filosoof kan immers maar moeilijk anders dan lachen om de 'Steege Dwaesheyt' van de mensen en om 'al 'tWerelts ydel Yet'³. Vanitas en stultitia mundi zijn de twee kernbegrippen waarrond in de traditie de spottende Democritus steevast zijn betoog opbouwt⁴. Ter adstructie een wille-

3 v.69 en 67. Vgl. ook: 'de losse Eeuwe (...) daer als doen de Mensche-meenigte also gantsch bedwaest waren inden Omme-gangh' (r.15-8) en r.192: 'de ydele Omme-Swier des Levens' (eigen cursiveringen).

4 Vooral met de doorbraak van humanisme en renaissance worden de dwaasheid en ijdelheid van het leven door Democritus centraal gesteld (Blankert 1967, 71-6). De verbinding van Democritus' spot met de ijdelheid van het menselijke handelen en met de dwaasheid van de wereld maakt de filosoof tot een vaste en gewaardeerde figuur in de zotheidsliteratuur. In Erasmus' Stultitiae laus b.v. spreekt vrouwe Stultitia over de zotheid van de wereld en zinspeelt daarbij herhaaldelijk op het lachen van Democritus (vgl. b.v.: 'Sed ipsa stultissima sim planeque digna, quam multis cachinnis rideat Democritus, si pergam popularium stulticiarum et insaniarum formas enumerare' of in de Nederlandse vertaling uit 1560 'Maer ick soude de aldersotste zijn/ ende ganschelick weerdich met veel ghelachs van Democrito bespot te worden/ waert dat ick wilde de formen der sotticheden ende wtsinnicheden des volcx voort vertellen') (Erasmus 1979, 138 en Erasmus 1969, 75v^o-76r^o; andere voorbeelden in Erasmus 1979, 102 en 134, resp. Erasmus 1969, 41r^o en 73v^o). Ook andere (niet-Erasmiaanse) zotheidsteksten verwijzen graag naar Democritus: was de Democritustekst in Brants Narrenschiff aanvankelijk tussen de andere capita opgenomen, in latere Nederlandse edities wordt de tekst zelfs als openingscaput opgenomen (Brant 1981, 19-20); kennelijk heeft de naam Democritus er een signaalfunctie gekregen (Veldman 1977, 78 stelt n.a.v. de houtsnede bij Brant verkeerdelijk dat de houdingen van Democritus en Diogenes 'are to be regarded as foolish' vgl. ook Blankert 1967, 58-9).
In zeventiende-eeuwse zotheidsteksten blijft Democritus in belangrijke mate aanwezig: vgl. b.v. in Bredero's 'Voor-reden vande Sotheyt' (Porteman 1984-5 en Bredero 1986, 220-3 en 245-8) of in Burchoorns Nieuwe Werelt vol Gecken (vooraan staat een houtsnede die een aardglobe voorstelt het bijschrift heeft o.m. beuekking op Democritus: 'Risit stultitiam Temporis ille sui'; Burchoorn 1641, [[*]]v^o).

[p. 611]

keurige greep uit de talloze voorbeelden: 'de Weerelt is vol ghecken/ sotten/ en narren/ // Die in dwaesheyt/ in boosheyt/ in ijdelheyt scharren' (Venator); 'siet des weerelds sottigheden' (Hofferus); 'Ha, ha, que de sottises, que de folies, que de vanité au monde' (De Besse) en 'sotte ydele dwaesheydt' (De Bie)¹.

De lachlust van Democritus wordt daarnaast - zo wordt het herhaaldelijk voorgesteld - opgewekt door de overal aanwezige inconstantia, een begrip dat nauwelijks van vanitas te onderscheiden valt. Tegenover de fundamentele onstandvastigheid van de wereld ('d'ongestadicheyt des werelts ydelheden', 'der menschen wispeltuurigheyd' of de wereld als 'joüet de la fortune'²) staat dan het gedurig lachen van Democritus (cf. 'Demokritus lachte, en bleef daar gestadigh by'³) dat voor hem een middel is om de door het (neo)stoïcisme zo geprezen gelijkmoedigheid te behouden of, met de woorden uit Democrite et Heraclite (Paris 1649):

'Cette mesme Philosophie [het stoïcisme] nous apprend que l'homme sage qui doit tousiours estre égal à luy-mesme, & dominer ses passions ne peut estre émue d'aucune fascherie, les playes, les douleurs des maladies, les plus violentes, les coups de foüet, les tortures, les gesnes, les exils, les prisons, & le gibet mesme peuuent toucher son corps sans donner aucune alteration, & sans blesser son ame'⁴.

1 Venator 1603, [Gij]r^o; Hofferus 1635, 'Explicatio Imaginum titulo'; De Besse 1626, 1; De Bie 1689, 187.

2 De Bie 1689, 175; Den vrolyken Demokryt 1654 (Knuttel 1978, nr.7596); De Besse 1626, 201.

3 Geciteerd uit de latere Nederlandse vertaling van Puteanus' Democritvs (1612) (Puteanus 1664, 121); 'gestadigh' betekent hierbij zowel 'voortdurend' als 'evenwichtig van gemoed' (WNT 4, 1792-3).

4 Democrite 1649, 3-4. Het gaat hier beslist om een constante in de Democritusteksten: vgl. ook met de woorden van Democritus in Venators Reden-vrevcht (Venator 1603, [Ciiij]v^o): 'Het hooghste van alles/ t'welck men moet met allen vlijt // Nae jaghen/ en beneerstighen tot aller tijdt/ // T'self acht ick te zijn der Sielen rust/ // Datter niet zy/ t'gheen het ghemoedt beswaer/ (...) // Dat altijts de Mensch in eenen gheluckighen staet // Hem draghe/ volherdich verachtende het quaet. (...) // Soo hy sulcx doet/ sal hy sonder benouwen // Als van een thoren/ s'Weerelts dwaesheyt aenschouwen. // Saligh sal hy wesen/ en met bestandt // Sal zijn ghemoedt vast staen aen elcken cant'.

[p. 612]

Precies het lachen geeft aan dat Democritus de volkomen gemoedsrust heeft weten te bereiken; in de latere Nederlandse vertaling van Puteanus' Democritvs (1612) heet het dat Democritus 'die het lacchen niet laaten en kost, stelden het eynde van alle dingen in de ruste des gemoedts, die hy vondt in een goede, en eerlijke Lach'¹.

Ook achter Van de Vennes Democritus-verhaal gaat de hierboven geschetste visie schuil. Zijn 'Werelt-Belaccher' bleef 'in sijn voorigen Staet' en lachte 'met genuchelijck ghenoegen' (r.60-3) terwijl in de glosse (ontleend aan Spr.15, 13) bij deze passus te lezen staat: 'Een vrolijck Herte maekt een genuchlijck Aensicht/ wanneer 't Herte bekommert is soo valt den moedt'².

1 Puteanus 1664, 122; de Latijnse versie: 'qui non ridere non potuit, statuit rerum finem, animique tranquillitatem in Bona Risu invênit' (Puteanus 1612, 16). Op deze 'ruste des gemoedts' alludeert ook Pers wanneer hij in zijn gedicht 'Heraclitus en Democritus' de houdingen van beide filosofen wel prijst maar daarentegen het lachen en wenen bij de mensen afwijst op grond van de affectuitingen die erin besloten liggen (Pers; geciteerd naar Van Vrieslandt 1979, 169-70): 'Geluckigh die in maet // 'tGelach en weenen laet/ // En alles kan verdragen // Een treffelijck gemoedt/ // Wordt niet als ebb' en vloedt/ // Gehobbelt en gedreven; // Maer 't siet de Werreldt aen/ // Wat hoogh is ondergaen/ // En soeckt een rustigh leven'. Dit streven naar 'een rustigh leven' is een constante in de (neo)stoïsche literatuur. We vinden haar b.v. terug in Bredero's overbekende 'Een gerust leven' gericht tot Garbrande uit het Groot Lied-boeck (Bredero 1975, 521-3; Stuiveling in Bredero 1983, 442 interpreteert de teneur van dit gedicht als 'aansporend tot zelfkritiek'. Veeleer moet dit gedicht gelezen worden als een pleidooi ter realisatie van de (eveneens neostoïsche) maxime uit r.6: 'Genoegh vernoeght den licht-vernoeghde Mens'. Vgl. hiervoor b.v. ook het motto 'Genoegh is meer' in Visscher 1949, 68).

2 Eigen cursiveringen.

§2. Verdere toelichtingen bij de Belacchende Werelt

Uit het breedvoerige verhaal over Democritus weet de lezer waar hij met de Belacchende Werelt aan toe is: de bundel zal hem duidelijk maken 'of men noch mach lacchen in dese heden-tijdts Eeuwe'. Daarnaast bevat de voorrede nog verdere toelichtingen (en ten dele ook rechtvaardigingen) bij de wijze waarop het dichtwerk werd opgevat. Zij stellen kort het eigenlijke kermisverhaal voor of hebben betrekking op de komische en satirische aspecten van de bundel.

1. Voorstelling van het kermisverhaal

De 'Omme-gang (...) vande heden-daegsche Gulde Eeuwe' wordt door Van de Venne getoond aan de hand van zijn kermisverhaal, 'midden in 'tHerte van de Wereldt, onder de volle Volck-rijcke Haeghsche Kermis, op het [Haagse] Buyten-Hoff'³. De lezer moet daarbij

3 r.5-7 en 83-6.

[p. 613]

'gehoor (...) aen-nemen van onse Hollandsche dartele Boersche Ieught, die den eersten Aen-gangh doen, soet-aerdigh, door 'tBeleydt van Eerbare Reden; gelijck het by eenen Weet-rijcken wackeren Ionck-Heer Reyn-Aert, ten dienste van de Belacchers, is geplant ende gesaeyt, op de vrye Grondt van den Hollandschen Thuyn'¹.

Verderop klinkt het nog duidelijker: (a) Ionck-Heer Reyn-Aert is 'den Beschrijver van de Belacchende Werelt', (b) de lezer mag zich verwachten aan 'sinne-voedende By-Spreucken'² en (c) de verschillende personages die bijdragen tot 'het Reden-Spelen [bedoeld worden de dialogen, het gespeelde gesprek] van de Belacchende Werelt', worden in de 'Toe-Gifte' één voor één opgesomd en kort voorgesteld³.

1 r.99-107. Vgl. ook met r.263-74.

2 r.273. Het gaat hierbij niet om de glossen maar om de spreuken die door de Heydenen, de Botte Slijper en de Ouden Roem-bout worden uitgesproken.

3 r.283-342.

2. De Belacchende Werelt als satire

De Belacchende Werelt is erop gericht om de 'feylen (...) in de ydele Omme-Swier des Levens' aan te duiden (r.191-2). De presentatie van ondeugden zal de dichter in het 'Voor-Beduydsel' met verschillende argumenten verdedigen⁴. In de eerste plaats heeft de beschrijving van gebreken een didactisch-moraliserende functie waarmee de lezer zijn voordeel kan doen. Het is immers goed 'datmen Dwaesheyt kent om deselve te schouwen op de Werelt'⁵. Het argument lag in de lijn van de verwachting en werd wel vaker gehanteerd ter verdediging van satirische geschriften⁶.

Voor Van de Venne hangt de presentatie van ondeugden nauw samen met het verkrijgen van inzicht of, zoals hij het later in de Belacchende Werelt zal omschrijven, het verwerven van 'ken-kunst' door de lezer⁷. In het 'Voor-Beduydsel' bepleit hij dan ook de noodzaak 'dat yder weet 'tgheen de Werelt weet' en hij stelt daarbij: 'Indien men veel Weten wil, soo moet

4 Kennelijk bestond de vrees dat de presentatie van ondeugden de lezer veeleer zou wennen aan de ondeugd dan afschrikken (vgl. b.v. Camphuysens kritiek in dit opzicht; zie Schenkeveld-van der Dussen 1986, 143).

5 r.189-90; vgl. ook met r.190-2: ''tis niet quaet datmen 't Quade weet, om alle feylen te kunnen mijden in de ydele Omme-Swier des Levens'.

6 In Costers drempeldicht voor Bredero's Spaenschen Brabander b.v. richt het boek zich tot de lezer met de woorden: ''kOndeck u niet tot scha verscheyde Boeve-sticken, // Neen ick, maer vvel ten dienst, om de verhole stricken // Te leeren myden, die so heymelijcke zet, // Deez' snoode boose eeuw (...)' (Bredero 1974, 142, v.5-8). Andere voorbeelden staan te lezen in Huygens' 'Voorspraeck' bij de uitgave van zijn Zedeprinten (Huygens 1892-9, dl.2, 83, v.33-6; zie hierover ook Huygens 1981, 9) of Bredero's 'Tot den Leser' voor zijn Spaenschen Brabander (Bredero 1974, 138-9, v.17-20). Ook Krul 1644 heeft blijkens zijn voorrede tot zijn Pampiere Wereld 's werelds feilen aangegeven 'niet om die te volgen, maer te leeren kennen, en wel kennende, haer te mijden'.

7 p.136, i.m.1.

[p. 614]

men inde Woel wesen, om van de Menschen te leeren wat Menschen zijn'¹. Op het eerste gezicht lijkt deze opvatting haaks te staan op Democritus' voorkeur voor de eenzaamheid zoals het in r.18-25 in het 'Voor-Beduydsel' wordt voorgesteld². Van de Venne bepleit hierin evenwel niets anders dan een tegelijkertijd in en boven de wereld zijn. Aan het einde van het 'Voor-Beduydsel' verwoordt hij dit expliciet met het Latijnse citaat uit Ambrosius' De Virginitate: 'Discite in hoc Mundo supra Mundum esse'³. Meer dan waarschijnlijk heeft Van de Venne de tekst niet bij Ambrosius gelezen maar als locus communis ontleend aan Cats' Silenus Alcibiadis of de latere Proteus waarin de locus bij het embleem 22, resp. 23 te pas wordt gebracht⁴. Van de Vennes pleidooi voor het in en boven de wereld zijn, heeft wellicht ook te maken met de afstandelijkheid van de satiricus die het gewoel van de wereld en haar gebreken belacht. In de voorrede tot zijn Sinne-Vonck heeft hij het over de dichter die 's morgens het venster van zijn schrijfkamer opent en van daaruit het 'Wemel-Woel' ziet dat hij zal beschrijven⁵.

Daarnaast verdedigt Van de Venne de presentatie van het kwade in zijn bundel door te verwijzen naar de toestand van de wereld en meer in het bijzonder zoals deze zich op de Haagse kermis voordoet. Op een 'Vrye Marct' komen immers 'de Onheusche soo wel als de Heusche' bijeen en 'Loopter tusschen Wijs wat Mals' en 'tusschen Zedigh wat Dartels'⁶. Men treft er een 'wonderlijcke vermenghelinge' van 'Hoogh-Machtighe by Groote', 'Wijse by Wetende', 'Snoode by Listige' of 'Malle by Dwase'⁷. De aanwezigheid van 'scherp-stekende Distel-Bloemen' bij de overige 'achtbare Gewassen' verantwoordt de dichter door te wijzen op 'de gestalte vande ghemeene Al-omme-Grondt'; of, zoals het wat verder in het 'Voor-Beduydsel' wordt gesteld: 'Loopter hier en daer wat vreemts tusschen door? denckt, de Werelt heeftet in'⁸. Het dichtwerk wordt onmiskenbaar gezien als imitatio vitae⁹.

Binnen deze visie krijgt de lezer in het didactische proces een belangrijke en actieve rol toebedeeld: hij is het die het koren van het kaf moet schei-

1 r.76-7 en 297-9.

2 'dat dien Wijsen-wijsende Philosooph van Abbera sich selven af-sonderden van den Volckren-woel, ende verkoos 'teensaem leven, verlatende gewilligh sijn eygen Wooninge, ende begaf hem in een stil Woudt, om aldaer sonder verhinderinghe, te belacchen de Wee-Werelts-Wandelschap'. Kenschetsend in dit verband is dat één van de medaillons op Le Blons titelprent voor Burtons Anatomy of Melancholy aan de 'Solitudo' van Democritus was gewijd (Burton 1977, 9).

3 Ambrosius s.a., 50 (lib.I, 108-9)

4 Geraadpleegd werden: Cats 1618, embl. 22, resp. Cats 1627, embl. 23.

5 Van de Venne 1634, 23-4.

6 r.247-9, resp. 244-7.

7 r.88-97.

8 r.178-84, resp. r.207-9. Ten dele betreft het hier ook de gebruikelijke exordiale topiek waarmee de dichter wijst op de onvolkomenheden in het gepresenteerde dichtwerk. Vgl. hierbij ook r.175-6: 'Al watter te plucken staet is met een goede meyninge gesaeyt'.

9 Rudd 1955, 153.

[p. 615]

den. Herhaaldelijk stelt de dichter deze kwestie in het 'Voor-Beduydsel' aan de orde: 'Leert alle verkeertheyt keeren, wendt alles wat Deugdt afwendt, duydet Goedt, als 't geen Quaedt beduydt'¹. De lezer krijgt dan ook de raad: 'Als men siet van wie dat het ghesproken wert, dan sal het by de Aenhoorders ten besten kunnen op-gevat werden'².

Het is duidelijk dat voor Van de Venne de nuttigheid en de corrigerende functie van de Belacchende Werelt buiten kijf staat. Het betreft trouwens het eerste oogmerk van de satire: 'vt meliores fiant boni, mali à nequitia deterreantur' (Scaliger)³. 'Om te bedencken' heeft Van de Venne zijn 'nut (...) Tafereel' geconstrueerd waarin hij de 'Aen-Merckers sal laten in-treden met Oordeel om Voor-deel'. En verder hoopt hij dat 'dit Ronde Werck niet te vergeefs inde Werelt is ghebracht'. Immers, de 'Nuttigheydt is meer te achten dan de Veelheyt van Woorden'⁴.

Toch heeft de dichter de lezer geen scherpe satire aangeboden. Zoals Bredero de 'sottigheden eeniger menschen (...) soetjes' heeft berispt door 'Vele dinghen (...) op sijn boertsch' te zetten 'die nochtans voor ettelijcke Ste-lieden haer Rekeninghe zijn'⁵, zo ook presenteert Van de Venne zijn 'Tafereel' in 'Boerachtige ghedaente'; wie zich persoonlijk geviseerd voelt, heeft er geen reden toe ('gheraeckt, sonder raken')⁶. Bovendien, maar hier is de toon wellicht ironisch geworden, hoeft de lezer zich niet te bekommeren om de geboden 'Sinne-Lessen':

'Of het gheviel dat dese Werelt yets in hadde dat de Wt-Haelders niet wel en smaeckte in het Letter-knaeuwen van de Sinne-Lessen; soo staet hun vry datse by de Boeren blijven in de Haeghsche Kermis' (r.201-5);
'Die gheen Reden-Spijse kan her-knaeuwen, mach sich laten gherieven met laffe Kermis-Koeck-Kost' (r.146-8)⁷.

1 r.345-8. Vgl. ook met v.195-6: 'Wel Hem die Mal van Wijsheyt weerdt, // En van Gelach geen Schreyen leerdt', met v.167-8: 'Koom, Leser, neemje keur, hét staet u vry te kiesen, // Reyck naer het waerde Goedt, en wilt het Quaedt verliesen' of met r.251-7: 'Laet u dit geraden zijn: Dat te heet, dat te Kout, dat te Swaer, dat te Dier, dat te Straff, dat te Fraey, dat te Groot, dat te Spits, dat te Vast, dat te Bot, dat te Gladt, dat te Los, dat te Kleyn, dat te Soet, dat te Suyr, dat te Slecht, dat te Geck is moetme laten blijven'.

2 r.275-7. Vgl. ook met r.343-5: 'Hoort Leser, watse (de sprekende personages) te berechten hebben. Is onder hun-lieden yemant Onwetende, weester Wetend' tegen'. Ook bij Venator komt dit probleem van het dooreen gepresenteerde goed en kwaad ter sprake. Anders dan bij Van de Venne suggereert hij echter niet dat de lezer zou letten op wie de uitspraken doet; eerder moet het publiek de woorden zelf op hun juiste waarde schatten (Venator 1603, [Aiv]v^o): 'Elck magh beproeven en wel doorsien/ // Wat wordt ghesproken en niet van wien. // Het goet neemt aen/ het quade laet'.

3 Scaliger 1964, 149.

4 r.185, resp. r.4-5, 288-90, 235-7 en 237-8.

5 De reden ligt voor de hand en wordt door Bredero verder als volgt verduidelijkt: 'wetende dattet anders al te korresyvich/ bitter en te scharp byten soude/ en om dat het by velen niet qualijck genomen soude werden/ gaan sy al vermomt/ onder boeren ghedaanten' (Bredero 1975, 18).

6 r.8 en r.233-4. Over het afwijzen van de persoonlijke schimp in de satire en de oude comedie: Wölfel 1960, 94-5, Geerars 1972, 17, Van Rooy 1965, 126 en 189-90. Vgl. verder ook Muylle 1986, dl.l, 138-9 en Ripa 1971, 278.

7 De hier gebruikte voedselmetafoor i.v.m. het eigen dichtwerk komt reeds bij de antieken en in de bijbel voor (Curtius 1963, 142-4). Over het herkauwen i.v.m. het lezen van poëzie: zie Schenkeveld-van der Dussen 1988, 19 en 28, noot 51.

[p. 616]

Ten dele valt het hier gemaakte onderscheid tussen enerzijds de lezer die voor de moralisatie van de Belacchende Werelt openstaat, en anderzijds het publiek dat slechts oog heeft voor de 'laffe Kermis-Koeck-Kost', samen met het door Bredero aangegeven verschil tussen 'pottery' en 'poëtery'¹.

Uit het 'Voor-Beduydsel' blijkt tenslotte ook dat de dichter geen scherpe satire in de stijl van Juvenalis heeft geschreven. De bundel stapt veeleer in de traditie van de (mildere) Horatiaanse satire. Het ridiculum wordt als een effectiever wapen dan het acre van de bittere satire beschouwd. Op Horatius gaan overigens ook de voor de comedie en de komische satire bekende uitspraken 'Amara lento temperet risu' en 'ridentem dicere verum' terug². Het lachen en het komische staan in functie van de didaxis.

1 Cf. Veenstra 1970, Grootes 1973, 248-9 en Porteman 1986.

2 Carm. 2, 6, 26 en Sat. 1, 1, 24. Het is in dit verband kenschetsend dat Scaliger de Horatiaanse satire met de comedie, de Juvenalische met de tragedie zal vergelijken (cf. Van Rooy 1965, 70 en Geerars 1972, 3, 6 en 9).

3. De Belacchende Werelt als komisch vermaak

Het 'Voor-Beduydsel' kondigt de Belacchende Werelt niet alleen als een satirische en belerende bundel, maar ook als een 'vermakelijk Tafereel' aan. Het boekwerk is bedoeld 'Om te lacchen' en de schrijver hoopt 'dat yder mochte al Lacchende door de Werelt raecken'³. De optredende personages maken 'de Vreught (...) in het Reden-Spelen van de Belacchende Werelt' en wie de bundel doorneemt 'Soeckt, en leert, en Vindt met Vreugt'⁴. Deze nadruk op vrolijkheid en goedlachsheid is niet vreemd in een voorrede die de lachende filosoof Democritus zo centraal had gesteld. In zijn Democritvs (1612) (hier geciteerd naar de Nederlandse vertaling uit 1664) stelt Puteanus dat zijn tractaatje handelt over een 'wijsgeer (...) die soo doorluchtigh van naem was, dat onder des selfs schaduwe sigh vry vermaecken magh, al wie van vroolijkheyt houden wil: zelfs onder het verhaelen van zijn staeticheyt, en wijsheyt, sal yeder vry mogen lacchen'⁵. Puteanus hoopt immers met zijn betoog de lezer 'wat bleyder nae huys te doen vertrecken, als ghy hier gekomen zijt' zodat er 'gheen kreuck in u tronyen meer te vinden sal sijn'⁶. Dergelijke vrolijkheid brengt Puteanus expliciet in verband met de vastenavondviering⁷.

3 r.1 en 350, resp. r.210-1.

4 r.286-8 en fol.[[††]4]v^o, v.5.

5 Puteanus 1664, 110 (eigen cursiveringen). De Latijnse versie: 'Sapientem producam; et in tanti nominis umbra ludet, quisquis Hilaria amabit. Vt Gravitatem et Sapientiam ostendas, ridere poteris' (Puteanus 1612, 2)

6 Puteanus 1664, 109. In het Latijn van Puteanus: 'Etenim jucundiores abire, quam venistis, (...) cupio' en 'omnésque è fronte delebo rugas' (Puteanus 1612, 1). De auteur van de voorreden tot de bundel Veeler Wonderens Wonderbaarelijck Lof waarin de Nederlandse vertaling van Puteanus' Democritvs werd opgenomen, beklemtoont eveneens het vrolijke lachen van Democritus: 'Waar na die vrolickste Democritus u soo hertelick aan het hert-kittelende Lacchen helpt, dat al was yemant al tandt-pijnelick bevangen, hy sijn zeeve mondt sou moeten roeren' (Veeler wonderens wonderbaarelijck lof 1664, *5 v^o).

7 'De Oude Griecken plachten haer slempdaghen die zy Diondria noemden al lachende te vieren: soo sullen wy nu oock eens voornamentlijck dees onse Vastenavont doen' (Puteanus 1664, 110); 'Dionysia olim cum Risu Greci celebrabant: nos Saturnalia' (Puteanus 1612, 2).

[p. 617]

Het komische en vermakelijke van de Belacchende Werelt betrekt de dichter daarnaast op het heersende seizoen: de 'nieuwe Lente-daghen' (r.82-3) nodigen uit tot vrolijkheid en ontspanning (relaxatio animi¹):

'soo is het tijdt wat te lacchen; de lieffelijcke Hemel-Son laet warme groey-Stralen blijcken en blicken: de volle Verstanden ontsluyten, de Oogen verquicken, de Herten verheugen met dese lieve Mey-Dagen, de Boomen bloeyen, de Bloemen ontluycken, onse dofheydt is ghedooyt, yder wil uytter muyten, met verlangen, om te sien de Scheppers boven-Wonder en onder-Wonder, gelijckelijck spelende in de vier Elementen, die uyt Godt, door Godt, met Godt aen de Natuyre segen-rijck zijn gevoegt voor 't Gesicht, Reuck, Smaeck, Gehoor, Gevoel, aen 't Menschen Leven inde Werelt, en om de Werelt' (r 123-38).

De teneur van het dichtwerk kan tenslotte ook nog in verband worden gebracht met de vrolijkheid van de 'dartele [en verliefde] Boersche Ieught, die den eersten Aen-gangh doen' in de Belacchende Werelt².

1 Schmitz 1972, 75-83.

2 Vgl. Ripa 1971, 75-6.