Tafereel van de belacchende werelt

[p. 7]

Deel I
Prolegomena

[p. 9]

Hoofdstuk 1
Leven en werk van de schilder-dichter Adriaen van de Venne (1589-1662)

In Meyssens' Image de divers hommes desprit divin (Antwerpen 1649) werd voor het eerst een levensbericht over Adriaen van de Venne gepubliceerd: het gaat hier om een kort prozabijschrift bij Hollars ets naar Van de Vennes zelfportret:

'Natieff de Delft en l'an 1599 a pris son Commencement aupres de Simon Valck a Lyden et de la ches leronimus van Dist. Excellent Paintre en blanc et noijr quitant son Maistre, s'est exercé de telle facon en son estude quil a faict des Chefs d'euures pour le Roy de Denemercq ausi Son Altese le Prince d'Orange a des belles Choses de sa main et Beaucoup d'autres Princes et grandes Seigneurs, mais ces plus belles euures sont esté en blancq et noyr il est bon poete cet quon troue per ces liures qui il afaict il tient sa Residence a la Hage'¹.

In 1662 werden portret en bijschrift opnieuw afgedrukt in De Bies Het gulden cabinet van de edel vry schilderconst en vormde het Franse proza het uitgangspunt voor een uitvoeriger biografische schets van de schilder-dichter²: daarin corrigeerde De Bie cle foutieve geboortedatum van 1599 tot 1589, wees hij op de Zuidnederlandse afkomst van Van de Vennes ouders en beldemtoonde hij Adriaens 'Latijnsche studie' als basis voor zijn latere arbeid 'inden schoot van onse edele Pictura'. Zoals het Franse bijschrift had De Bie vervolgens aandacht voor Van cle Vennes opleiding bij de Leidse 'Goutsmidt ende Schiider' Simon de Valck en bij de grisailleschilder Jeronimus van Diest³. Het hoofdbestanddeel (en tevens de belangrijkste uitbreiding) van De Bies levensbericht bestond evenwel in een opsomming van Adriaens bekendste schilderijen met vermelding van de (vorstelijke) collecties waarin ze werden bewaard. Tenslotte verwees De Bie naar Van de Vennes dubbeltalent als schilder-dichter en besluit:

1 Overgenomen uit De Bie 1971, 235. Over dit portret zie Franken 1878, 79, Bol 1989, 76, n.3 en Hofstede de Groot 1893, 230. Het is niet uitgesloten dat ets en bijschrift na 1649 werden gepubliceerd (vgl. Lemmens in De Bie 1971, 4).

2 De Bie 1971, 234-6. In de Van de Venne-studie wordt de prioriteit van het Franse bijschrift t.o.v. De Bies mededelingen nauwelijks in rekening gebracht. Hiervoor pleit wel Hofstede de Groot 1893, 230-1.

3 Zie over deze leermeesters o.m. Franken 1878, 7-8, Bol 1958a, 60-1, Plokker 1984, 13-4, Royalton-Kisch 1988, 38 en Bol 1989, 13-4.

[p. 10]

 

Wanneer Poësis Const haer voeght met d'eel Pinceel

 

Soo is Pictura noch wel thienmael meer soo eel,

 

Als wel te blijcken compt aen Adriaen van Ven

 

Die dese Const bewijst soo met Pinceel als Pen.

Zoals wel vaker het geval was in de levensbeschrijvingen uit Het gulden Cabinet, was het levensbericht over Van de Venne in hoofdzaak een amplificatie van het Franse bijschrift en toonde de biograaf zich meer vertrouwd met het schilderkunstige oeuvre van de Haagse schilder-dichter dan met diens eigenlijke levensloop¹.

De Bie heeft een grote invloed uitgeoefend op de latere Van de Venne-biografie: zijn verhaal werd in 1667 woordelijk overgenomen door Van Bleyswijck in zijn bericht over de vermaarde 'Schilder en Poeët' in zijn Beschryvinge Der Stadt Delft² en via Van Bleyswijck is De Bies schets in de latere compilaties van kunstenaarsbiografieën terechtgekomen³. Nieuw bij Van Bleyswijck was de meer gedetailleerde opsomming van Van de Vennes literaire werken en de vermelding van een sterfdatum: 'Hy heeft sijn leven ge-eyndigt den 12. November 1662'⁴.

Meer gegevens konden later slechts via het moeizame archiefonderzoek van Franken, Bredius en Frederiks worden achterhaald⁵. De resultaten van hun onderzoek vonden hun weg in de latere monografieën, artikels en bijdragen over de schilder-dichter waarbij vooral Van de Vennes activiteiten als getalenteerd schilder en tekenaar werden belicht⁶; het literaire oeuvre kreeg nauwelijks aandacht en werd tot nu toe zelfs nog nooit volledig geïnventariseerd⁷.

Anders dan in de beschikbare kunsthistorisch georiënteerde overzichten zal dit hoofdstuk uitvoeriger ingaan op Van de Vennes literaire activiteiten en zijn aandeel in het sociaal-culturele leven. Het is dus geenszins de bedoeling om hier een omvattende biografie te brengen waarin alle aspecten van

1 Cf. Lemmens in De Bie 1971, 8-9. Lemmens suggereert dat De Bie zijn informatic hierover wellicht rechtstreeks van Van de Venne heeft vernomen (De Bie 1971, 10).

2 Van Bleyswijck 1667, 857-8.

3 Vgl. b.v. in Houbraken 1718, 136-7 en (via Houbraken) in Weyerman 1729, 340-1 (vgl. ook het hs. 1057, fol.108 r^o uit de Gentse universiteitsbihliotheek). Een min of meer uitvoerige vergelijking van de levensbeschrijvingen van Van de Venne wordt gegeven bij Hofstede de Groot 1893, 236, 247 en 356-8.

4 Van Bleyswijck 1667, 858. De door Van Bleyswijck opgegeven sterfdatum is wellicht correct: Bol 1958b, 143, n.41.

5 Franken 1878 (vgl. ook het hs. Franken en Waller uit het Amsterdamse Rijksprentenkabinet; het handschrift was bestemd voor een herwerkte uitgave van Franken 1878; zie hierover Heijbroeck 1984, 134, n. 32), Frederiks 1896 en Bredius (in Obreen 1877-90 en in Bredius 1915-22 met index in vol.8).

6 Franken 1878, Knuttel 1917, Bol 1958a en b, 1982-4 en 1989, Plokker 1984, Pluis 1987, Royalton-Kisch 1988 en Schuckman e.a. 1990.

7 Typerend in dit opzicht is b.v. dat Ising in zijn bijdrage (die dan toch in de eerste plaats een voorstelling van het literaire oeuvre beoogde) van de publicatie van de Sinne-Fabulen en van de Belacchende Werelt geen weet heeft (Ising 1889).

[p. 11]

Van de Vennes leven en werk aan bod zouden komen. M.b.t. Van de Vennes verblijf te Middelburg (tot 1625) zal de klemtoon vooral worden gelegd op de artistieke bedrijvigheid van de gebroeders Van de Venne in hun 'Schildery-winckel, op den hoeck vande nieuwe Beurse' als kunst- en cultuurcentrum¹. Voor Van de Vennes latere activiteiten in Den Haag (vanaf 1625) zullen wij volstaan met een compilatie van Adriaens bedrijvigheden als ambitieus kunstschilder, illustrator, uitgever en productief literator².

1 Ten dele wordt hier de schets uit Van Vaeck 1989, 4-6 hernomen en aanzienlijk uitgebreid.

2 Een belangrijke aanvulling hierop vindt men in dl.III. De gegevens uit paragraaf 1 van dit hoofdstuk zijn in grote lijnen ook terug te vinden in Van Vaeck 1992 (daar zonder noten-apparaat).

§1. Verblijf te Middelburg (- 1625)

De familie Van de Venne heeft niet altijd in Middelburg gewoond. Adriaens vader, de 'Spaensche fruytvercooper' Pieter van de Venne, was afkomstig uit het Brabantse Lier en had zich, na een (kortstondig?) verblijf te Delft (Adriaen werd er geboren) te Middelburg gevestigd³. Vanaf 1605 komt de naam van de Van de Vennes herhaaldelijk in de archieven van de stad Middelburg voor. Pieter van de Venne bezat er het huis 'de vier Heemskinderen' (een 'oude backerije' aan de noordzijde van de Dam vlakbij de 'Corte Schuytvlotstrate') en overleed er vóór 4 februari 1619⁴. Zijn zoon Jan Pietersz., nog geboren te Lier, verwierf in 1608 als 'prentvercooper' het poorterschap van Middelburg⁵ en dreef er in de daaropvolgende jaren zijn handel in 'schilderyen, prenten en andre frayheden'⁶. In dienst bij de boekdrukker en uitgever Adriaen van de Vivere nam hij enkele maanden na diens dood het hele huis en bedrijf over⁷. In 1618 verschenen Jans eerste prentuitgaven en al vlug publiceerde hij ook enkele van Cats' vroege werken (de Self-stryt en het Tooneel vande mannelicke achtbaerheyt), die hij tot in 1622 voor eigen rekening bij Hans van der Hellen liet drukken. Vanaf 1623 trad hij ook als zelfstandig drukker op⁸.

3 Wanneer hij het poorterschap verwerft, wordt hij in de Middelburgse poorterboeken vermeld als 'van Liere in Brabant' (Bredius 1915-22, dl.7, 245).

4 Bredius 1915-22, dl.7, 245. Uit zijn eerste huwelijk met Tanneken Hoffmans werd (o.m.?) een dochter Anneken geboren; later huwde hij met Grietgen Jans.

5 Bredius 1915-22, dl.7, 245. Floerkes mededeling als zou Jan Pietersz. zich pas in 1614 te Middelburg hebben gevestigd, strookt niet met de mededelingen in Bredius (Floerke 1905, 91).

6 Cf. Bredius' notitie uit de Middelburgse seclusieboeken (Bol 1989, 114 en 127, n.11).

7 Adriaen van de Vivere werd op 6 oktober 1617 begraven (Frederiks 1896, 27-8, Meertens 1943, 243, Briels 1974, 493-6 en 517). Op 7 februari 1618 werd Jan Pietersz. van de Venne eigenaar van het huis van Van de Vivere (vriendelijke mededeling van J.H. Kluiver met verwijzing naar Rijksarchief van Zeeland, archief van de rekenkamer, D 5878 rekening 1618 f, ontvangen recht van overgang onroerende goederen en collaterale successie).

8 Op 1 mei 1620 werd hij zelfstandig meester in het boekverkopersgilde (Frederiks 1896, 28).

[p. 12]

Jans broer, Adriaen van de Venne, had zich na zijn schilderkunstige opleiding te Leiden eveneens in Middelburg gevestigd¹. In 1614 was hij er getuige bij de doop van Jans dochtertje Adriana². In dat jaar huwde hij de Zeeuwse kapiteinsdochter Elisabeth de Pours en woonde nu naast zijn schoonvader in de Bogaerdstraat vlakbij de drukkerij die later aan Jan Pietersz. zou toebehoren³. Na de dood van Adriaen van de Vivere besloten Jan en Adriaen de handen in elkaar te slaan: op 16 maart 1618 nam Jan (Adriaen stond hierbij 'borghe') een hypotheek op het huis van Van de Vivere en exploiteerde er de 'Schildery-winckel' 'op de hoeck van de Nieuwe Beurse'⁴. Het drukkersmerk 'Konst Baert Roem' van de Van de Vennes beeldt de beide broers samen af met hun attributen van druk-, schilder- en schrijfkunst⁵. In de 'Schildery-winckel' kon men terecht voor 'Fleuyten', 'Schalmeyen', 'Luyt', 'Syter-spel' en 'Vedels', voor schilderijen, prenten of boeken of zelfs voor 'Buysen', 'Compas', 'Vyren-vverck', 'Kaerten' en 'Messen'. Daarnaast werd er ook in gelegenheidsdichtwerk of in het snijden van platen voorzien:

Hier sal men na de Const, dijn' Geesten-rijcke dingen,
Door teycken-schilderconst, een beeltenis aenbringen.

Men sal het tot vermaeck doen snijden op de Plaet,

Op dat het voor het oogh, sich lustighlijck ghelaet.

(...)

En wie een Bruylofts-dicht, of Liedt, of ander stuck

Begeert, die brenget hier, men sal't door Letter-druck,

Gaen doen in alderhaest: en daer benevens toonen,
Dat niemant sal vergeefs, dat constich werck beloonen⁶.

1 Hofstede de Groots veronderstelling dat Van de Venne in 1605 als medicijnstudent te Leiden was ingeschreven, lijkt weinig aannemelijk (Hofstede de Groot 1893, 356; nog overgenomen in Bol 1989, 13; vgl. daarentegen Royalton-Kisch 1988, 118, n.7).

2 14 mei 1614 (Royalton-Kisch 1988, 38).

3 Op 19 november huwde Van de Venne met Elisabeth de Pours (Frederiks 1896, 29; de ondertrouw was op 25 oktober 1614). Het Museum Catsianum te Leiden bewaart een tekening van Van de Venne waarop (zoals in Visschers Sinnepoppen) een cijferslot wordt afgebeeld met de letters 'Elisabe' (Pluis 1987, 91, 155, M17 I en 159, M 17 II).
Over Van de Vennes woonplaats: Frederiks 1896, 29. Op 20 april 1616 ondertekent Adriaen een overeenkomst met zijn buur en schoonvader: zelf verwerft hij ''thuys en erve daer hy nu in woont, staende aldernaest "de dry snipkens"' terwijl zijn schoonvader het aanpalende huis behoudt (Bredius 1915-22, dl.7, 241). Beide huizen, zo blijkt uit een rentebrief van 17 september 1624, grenzen aan Jans huis ('annex malcanderen zuytsyde van de Bogaertstrate, belend zuyt d'erve van 't huys "de Schilderijewinckel"', Bredius 1915-22, dl.7, 242).
De Bibliotheca Belgica vermeldt dat op fol.Qvir^o-Rijv^o uit het rond die tijd verschenen Noot-wendich vertoogh (...) op de uytghegheven caerte der Wijngaertranckens (Haarlem 1614) zich 'sommighe onvolmaeckte Wercken' bevinden waarvan één door een Amsterdammer met de kenspreuk 'Soeckt ghy vint' werd ondertekend. Dat achter deze spreuk (die overigens niet geheel overeenstemt met deze van Van de Venne) Van de Venne zou schuilgaan, lijkt weinig aannemelijk (Bibliotheca Belgica 1964-75, dl.5, 686; zie over deze bundel ook Simoni 1983).

4 Bredius 1915-22, dl.7, 241-2, Briels 1974, 495 en Frederiks 1896, 27-8.

5 Over de verschillende drukkersmerken van de gebroeders Van de Venne: Porteman 1983-5.

6 Van de Venne 1623, 6 en 8, v.141-4 en 199-202.

[p. 13]

Gelegenheidsdrukwerk brachten de gebroeders Van de Venne ook in de vorm van politiek geëngageerde pamfletten: in 1621 publiceerde Jan Pietersz. de Propositie van d'Heer Cancelier Peckius en De Antwoorde van de Hoogh Mogende Heeren Staten Generael waarin Peckius' voorstel tot hereniging van de Verenigde Provinciën met klem werd afgewezen¹. In 1624 verscheen het Sommier Van't Rapport (...) by den D. van Buckingham en even later de Oratie Van sijne Co: Mat. van Groot Britannien tegen het verbond met Spanje².

Toch werden er in de Middelburgse drukkerij in hoofdzaak andere lucratieve projecten op het getouw gezet. Er was vooreerst de schitterende reeks plano-uitgaven (soms zelfs op satijn gedrukt) die in de jaren 1618-1625 op naam van J.P. van de Venne werd gepubliceerd. Vooral de serie portretten naar Adriaens ontwerp van verschillende leden van de prinselijke familie trokken hierbij de aandacht. Op 18 augustus 1618 verkreeg Jan Pietersz. octrooi

'omme voor den tyt van ses naestcommende jaren in de Vereenichde Provincien alleenlyck te mogen drucken, doen drucken ende uytgeven (...) naer 't leven de persoonen van syne Princelycke Extie ende syn Extie Prince Hendrick Frederick van Nassau, by hem tot syne costen gheel constich op koperen platen gesneden'³

In 1623 werd de reeks vervolledigd met een portret van Willem I. Het betrof een groots opgezette en dure, maar uiteindelijk toch lucratieve onderneming waarbij voor het graveren een beroep werd gedaan op Adriaens 'Loff-weerden en goeden vrient' Willem Jacobsz. Delff. Het gold hier trouwens een specialisme van de Delftse graveur: in het befaamde en uitgebreide atelier van zijn schoonvader Miereveld, de goede Huygens-vriend en gewaardeerde portrettist van het Haagse hof en de hogere burgerij, had Willem zich vooral toegelegd op het graveren van portretten naar Mierevelds ontwerpen⁴. De portretten werden bij de overheid gunstig onthaald. Op 16 april 1619 betaalden de Staten Generaal 'aen Jan en Adriaen van de Venne de somme van drye hondert ponden van xl grooten 't stuck, van de presentatie vande afbeeldinge op satyn, van Syne Exc. die Heere Prince van Oraengien ende van Syn Exc. die Heere Prince Hendrik van Nassau, tot

1 Propositie 1621 (Knuttel 1978, nr.3192a; vgl. verder nog met Knuttel 1978, nrs.3187-92).

2 Sommier 1624 (Knuttel 1978, nr. 3518) en Oratie 1624 (Knuttel 1978, nr.3515).
In 1620 werden een sonnet en een bijbehorend distichon in het Tweede deel Van de Spieghel der Spaensche Tyrannye ondertekend met: 'Ion. Pet. B. drucker, Veel Druck Mijn g'luck' (Spieghel der Spaensche Tyrannye 1620, [(4)]v^o). De Bibliotheca Belgica 1964-75, dl.5, 201 veronderstelt dat het hier gaat om Jan Pietersz. van de Venne.

3 Briels 1974, 495.

4 De drie portretten worden ook gereproduceerd in Bol 1989, 66-7.
Over Delff, zie vooral Hollstein 1949-, dl.14, 39-41 en dl.5, 139-234. Aan Delff droeg Van de Venne zijn 'Sinnighe Neep-klvytjes' uit het Sinne-mal op (Van de Venne 1623, 101-9).

[p. 14]

vyff ende twintich exemplaren toe'¹ en in 1623 was het de Middelburgse magistratuur die een aantal 'gepresenteerde afdrucken' van prins Willem I afnam².

Naast deze reeks verscheen nog ander kwalitatief hoogstaand propaganda- en representatiemateriaal: in 1618 b.v. werd de monumentale gravure van de aankomst van de Keurvorst Frederik V en Elisabeth Stuart te Vlissingen (1613) gepubliceerd met verzen van Cats en van de toenmalige rector van Vlissingen³; eveneens met verzen van Cats verscheen in 1619 de Synodi Dordracenae delineatio⁴, en in de daaropvolgende jaren verschenen nog o.m. de Idea belgicarvm provinciarvm confaederatarvm (1620)⁵, de cavalcade van de prinsen van Nassau (1621)⁶ of de Afbeeldinghe van den ellendighen staet der Nederlanden (1622)⁷. Ook nu weer toonden de Staten-generaal interesse voor de prestigieuze uitgaven: op 26 juni 1621 werden enkele afdrukken van de prinsencavalcade betaald (ook de stad Middelburg bleek een aantal te hebben gekocht)⁸ en op 25 september van dat jaar ontving Jan Pietersz. 'de somme van vier en twintich ponden van xl gr. 't stuck' omdat 'hy aen haer Ho. Mo. heeft gepresenteert voor elck gedeputeerde van de Provincie een Caertgen van het Huys van Nassau'⁹; het jaar daarop ging het om 'Hondert eenendertich ponden, vyff Schell. van xl groten 't pont' voor 'de leveringe van eenetwintich caertgens, geintituleert (...) verthooninge van den Elendigen Staet van deze Landen onder de Tyrannie van den Hertog van Alve'¹⁰.

Het was de gebroeders Van de Venne daarbij beslist niet uitsluitend om winst te doen; ze wensten ook uitdrukkelijk het aanzien van de gehanteerde kunstvorm te bevorderen. In hun rekest van 21 januari 1619 aan de admiraliteit van Zeeland verklaarden 'Jan ende Adriaen vander Venne

1 Leupe 1877-90, 108 en Briels 1974, 495.

2 Bol 1989, 69.

3 Stolk 1895-1931, nr.1389 en Franken 1878, 83, nr.2. Octrooi werd verleend op 18 augustus 1618 (Briels 1974, 495). Zelf schreef Jan Pietersz. een uitvoerig bericht voor deze uitgave (gedeeltelijk afgedrukt in Lantsheer 1866-70, dl.3, 527-8 en in Koops 1986, 13). Zie over deze prent vooral Koops 1986, Bol 1989, 57-9 en Royalton-Kisch 1988, 59-60.

4 Stolk 1895-1931, nr.1360 en Muller 1863-82, nr.1337c. Zie verder Royalton-Kisch 1988, 61-2.

5 Stolk 1895-1931, nr.1449, Muller 1863-82, 1416, Franken 1878, 83, nr.5. Zie verder Royalton-Kisch 1988, 63, Bol 1989, 56-7.

6 Een privilege hiervoor werd verleend op 26 juni 1621 (Franken 1878, 24); zie voor deze prent Royalton-Kisch 1988, 62 en 64 en Bol 1989, 68-70.

7 Stolk 1895-1931, nr.408, Muller 1863-82, nr.514 en Franken 1878, 84, nr.6. Zie verder Royalton-Kisch 1988, 62-4 en Pluis 1987, 85-8 en 154, M11 en M 12. J.A.L. de Meyere (conservator Centraal Museum Utrecht) bereidt een studie voor over de verschillende uitbeeldingen van dit onderwerp.

8 Bol 1989, 69 en Kesteloo 1902, 77-8.

9 Leupe 1877-90, 108-9 en Briels 1974, 495. De Amsterdamse admiraliteit zou drie dagen later Van de Venne eveneens een bedrag toekennen voor enkele exemplaren van de prent (Franken 1878, 24).

10 Leupe 1877-90, 109, Briels 1974, 495 en Franken 1878, 24.

[p. 15]

ghebroeders hoe dat syluyden verthoonders alle moghelycke devoir daechlyckx zyn aenwendende om de Conste van teykenen, Plaetsnyden, ende Plaetdrucken hier in dese V. Ed. Provincie langhs hoe meer te doen floreren'¹.

Vanaf 1620 publiceerde Jan Pietersz. de door Adriaen geïllustreerde werken van Cats die aanvankelijk bij Van der Hellen werden gedrukt². Zo verscheen in 1620 Cats' Self-stryt (met octrooi voor vier jaar)³, een bundel die reeds in 1621 nog herhaaldelijk diende te worden uitgebracht⁴. De volgende jaren werd ook Cats' Tooneel van de mannelicke achtbaerheyt meer dan eens gepubliceerd⁵. In 1621 verscheen bij Jan Pietersz. De Brunes Grond-steenen Van een vaste Regieringe⁶ en in dat jaar kregen de plannen om een verzamelbundel met bijdragen van verschillende Zeeuwse literatoren samen te stellen, vaste vorm⁷. Het jaar daarop moest de uitgave reeds zo goed als klaar zijn geweest gezien de toekenning van een octrooi op 22 juli voor de editie van de Zeeusche Nachtegael en van het door de Zeeuwen bijzonder gewaardeerde (en door Adriaen geïllustreerde) literaire debuut van Huygens, het Voorhout en 'tCostelick mal; beide laatste werken werden nog in 1622 gedrukt en reeds in 1623 herdrukt⁸.

In die jaren onderhield het boekbedrijf van de Van de Vennes nauwe contacten met Engeland en de daar huizende Nederlandse gemeente. Hoewel het niet zeker is dat Jan Pietersz. inderdaad de auteur is van de lofdichten voor twee van Meusevoets vertalingen van Perkins' werk⁹, zeker is wel dat hij bundels van auteurs uit die kringen heeft gepubliceerd. Uit 1623 is een brief bewaard gebleven waarin de Middelburger Joh. Radermacher jr. als tussenpersoon tussen de Nederlandse koopman-dichter in Londen, Jacob Cool, en de Middelburgse drukkerij blijkt te fungeren¹⁰. Deze schreef aan Cool dat hij 'aenden drucker Jan Pietersen vande Venne (...) [heeft] ouergeleuert vwe Tractaetgen vande Doot, om aent werck te vallen'¹¹. Inderdaad verscheen bij Van de Venne in 1624 Cools bundeltje Van de doot een ware beschryvinge end tegen de doot een goede bereydinge¹². Het voorwerk bestond uit de voorwoorden van Cool en van Jan Pietersz.,

1 Het rekest werd door J.H. Kluiver opgespoord en afgedrukt in Van Vaeck 1989, 16. Vgl. ook Koops 1986, 3-4.

2 Over de samenwerking tussen Cats en zijn illustrator Adriaen van de Venne, zie Luijten 1992.

3 De Jonge van Ellemeet 1887, 9-10, nr.72. Het privilege vermeldt als datum 16 mei 1620.

4 De Jonge van Ellemeet 1887, 10, nrs. 77-80.

5 M.n. in 1622 en 1623 (De Jonge van Ellemeet 1887, 13, nrs.97-9).

6 De Brune 1621.

7 Het aan Cats toegestuurde manuscript van Huygens' Voorhout was nl. -zo blijkt uit de briefwisseling tussen Cats en Huygens- expliciet bedoeld om in de Zeeusche nachtegael te worden opgenomen (Meertens 1943, 219-20; zie ook Schenkeveld-van der Dussen 1969).

8 Van Vaeck 1989, 5, 15 en de daar op p.20 in noot 6 opgegeven literatuur.

9 Cf. Op 't Hof 1987, 117 en 124.

10 Zie over Cool vooral Van Dorsten 1959-60 en Cool 1962.

11 Ecclesiae 1887, 855-8.

12 Cool 1624. Over deze bundel zie Cool 1962, 3-4 en Van Dorsten 1959-60, 29-30.

[p. 16]

een brief van Willem Teellinck aan Cool, een lofsonnet van D. Hoste en twee lofdichten van Adriaen van de Venne¹. De beide gravures in de bundel werden naar Adriaens ontwerp vervaardigd². In zijn voorwoord kon Jan Pietersz. zijn trots om de gloednieuwe illustraties nauwelijks verbergen:

'Om nu de ooghen van den Leser te ghewilliger aen te leyden tot het neer-stich doorsien deses noodich-nutten boecks, hebbe ick goet ghevonden (om de weerdicheyt desselfs) daer in te voeghen eenige nieuwe noyt-gesiene printjens, dienende tot naerder openinge; door levende afbeeldinge; vant gene in den selven met krachrighe wel-gestelde redenen grondelijc is verthoont. T'welck V.E. troost-gunstichlijck wert aen-gheboden, verhopende dit mijn behulp V.E. niet ondienstich sal zijn, ende dieshalven aengenamelick sal opgenomen werden'³.

Jan Pietersz. nam zich daarbij voor om '(soot Gode belieft) corts noch eenighe meer treffelijcke konstighe wercken der Gemeynte te behandighen, die alreede inden druck aengeleght zijn, de welcke by alle kunst-gunstighe met verwonderinghe sullen aenghesien worden'⁴. Door zijn vroege dood in de beginmaanden van 1625 heeft de drukker-uitgever zijn voornemen niet kunnen uitvoeren: wel verscheen in 1626 bij Jans weduwe de tweede druk van Cools Paraphrasis (...) van den CIII. psalm die vroeger reeds (in 1618?) bij Jan Pietersz. was uitgegeven⁵. In het licht van het bovenstaande lijkt het dan ook aannemelijk dat Jan Pietersz. precies via zijn contacten met de Nederlandse gemeente in Londen in 1624 de tekst van de Oratie van de Britse koning in handen had gekregen: in het pamflet werd immers gewag gemaakt van een 'sekeren brieff gheschreven in Londen door een Patriot' die samen met de tekst van de Oratie was verzonden⁶.

Wanneer men de maatschappelijke achtergrond reconstrueert van de auteurs uit wier oeuvre de Van de Vennes te Middelburg bij het samenstellen van hun fonds recruteerden, of wanneer men gegevens over de vaak kostbare uitvoering van de aangeboden uitgaven en over hun afnemers bijeenbrengt, dan blijkt al vlug dat de broers hun opdrachten vooral ontleenden aan en hun produkten bestemden voor een kapitaalkrachtige Zeeuwse en Middelburgse elite⁷. Adriaens schilderkunstige activiteiten sluiten hier nauw bij aan: in die jaren had Van de Venne zich immers doen; kennen als

1 Cool 1624, *3r^o-*5v^o ('Lof-ghedicht Op de nutticheyt dese boecks') en [*6]r^o ('Ghedicht Op het vvare bericht Van desen boeck').

2 De gravures werden in de bundel op p.3 en 38 afgedrukt. De ontwerptekening voor de gravure op p.3 bevindt zich in het Museum Catsianum (vgl. Pluis 1987, 82 en 153, M2).

3 Cool 1624, [*8]r^o.

4 Cool 1624, [*8]v^o.

5 Zie hierover: Van Dorsten 1959-60, 30-1 en Cool 1962, 4-5.

6 Oratie 1624, [Biij]v^o. De briefschrijver stelt nl. 'Ick sende V.E. hier neffens d'Oratie van zijne Majesteyt ghedaen int Parlement'. Verder vermeldt hij de nieuwste ontwikkelingen in het beleid van de Britse kroon en vermeldt vervolgens de in Engeland aangekondigde 'Vast ende Bidtdach (...) nae't exempel onser Nederlanden'.

7 In een octrooi-aanvraag heeft Jan Pietersz. het expliciet over de hoge productiekosten van de grote plano-uitgaven (Franken 1878, 23).

[p. 17]

een productief landschap-, portret- en historieschilder die op zijn veel-kleurige doeken vooraanstaande burgers en verschillende figuren uit het toenmalige hofleven vaak duidelijk herkenbaar heeft afgebeeld¹.

Het hoogtepunt in de uitgeverscarrière van Jan Pietersz. en in de samenwerking tussen beide broers kwam ongetwijfeld met de publicatie in 1623 van de succesvolle bundel, de Zeeusche Nachtegael, waaraan ook Adriaens literaire debuut, het Tafereel van Sinne-mal was gehecht. Het was niet de eerste proeve van Adriaens dichtkunst: wellicht reeds in 1619 had hij een lofdicht voor Samuel de Swaeffs Proef-stuck van de Schryf-konste vervaardigd². De Zeeusche Nachtegael bracht een adequate repliek op Cats' oproep in zijn Silenus Alcibiadis van 1618. Daarin kloeg de raadpensionaris het literaire absenteïsme van de Zeeuwse poëten aan en stelde het tegenover de letterkundige bedrijvigheid in Holland. Zijn verwijt had de Van de Vennes ertoe aangezet om (met Cats als mentor) de pennevruchten van meer en minder begaafde Zeeuwse literatoren te bundelen tot een welluidend tegenbewijs: hun Zeeusche Nachtegael was niet langer nog een kikker die slechts een 'hees ghewrock uyt stinckende poelen' wist voort te brengen³. Met deze manifestatie van Zeeuws zelfbewustzijn was het de gebroeders Van de Venne duidelijk ernst: het verschijnen in de Middelburgse drukkerij van de bijzonder verzorgde uitgave werd door Adriaen op doek vastgelegd⁴.

Adriaens bemoeienissen bij het totstandkomen van de bundel is in elk geval groter geweest dan tot nog toe werd aangenomen. Niet alleen voorzag hij het eetste deel van een uitvoerig gedicht dat o.m. het principiële samengaan van pictura en poèsis bepleit (de 'Zeeusche Mey-clacht')⁵, en van een korter op homoniemen gebouwd 'Dubbel-boere-praetje'⁶; ook was hij de ontwerper van de illustraties voor de bundel en zorgde hij voor de inleidende kwatrijnen die telkens op de versozijde van de titelbladen voor het tweede en derde deel werden afgedrukt⁷. Bovendien was het uitgewerkte openingsgedicht uit het Sinne-mal, de 'Middelbvrchse Lavvver-hof', aanvankelijk als drempeldicht voor de Zeeusche Nachtegael bestemd⁸.

1 Voor een overzicht van Van de Vennes schilderkunstige activiteiten te Middelburg, zie vooral Bol 1958a, Royalton-Kisch 1988, 42-8 en Bol 1989.

2 De Swaeff s.a; Van de Venne schreef hierin het gedicht 'Lof-Dicht, Ter eeren den Const-rijcken Mr. Samuel de Swaef, Schoolmeester tot Middelburgh'. Over de datering van de bundel: Meertens 1943, 427 en 460; over De Swaeff als calligraaf zie Croiset van Uchelen 1974.

3 Zeeusche Nachtegael 1623, dl.1, *2v^o, r.14.

4 Over het ontstaan van de bundel en over de bundel zelf zie vooral Meertens 1943, 217-42, Frederiks 1896, Van Vaeck 1989, 11-2 en Strengholt 1989, 25-33
Over het schilderij dat de publicatie van de Zeeusche Nachtegael vastlegt: De la Fontaine Verwey 1975-9, dl:2, 67-9, Roosmalen-Mann 1978, 27 en Royalton-Kisch 1988, 39 en 118, n.21.

5 Zeeusche Nachtegael 1623, dl.2, 55-68. Een analyse van dit gedicht in Porteman 1983-5, 340-3.

6 Zeeusche Nachtegael 1623, dl.2, 53-4. Voor een toeschrijving van dit gedicht aan Adriaen van de Venne: Van Vaeck 1986b, 267, n.1.

7 Voor de toeschrijving van deze verzen aan Adriaen van de Venne: Frederiks 1896, 90.

8 Van Vaeck 1989, 9-12.

[p. 18]

Van de Vennes literaire debuutbundel, het aan de Nachtegael toegevoegde Sinne-mal, weerspiegelde dezelfde intenties als de Zeeusche Nachtegael: een manifestatie van Zeeuws zelfbewustzijn en van Zeeuws literair kunnen. Evenals in de 'Mey-clacht' trad Van de Venne in de bundel naar voren als een bijzonder onderlegd, inventief, ambitieus en zelfbewust kunstenaar-literator. O.m. door zijn complimenteus-galante eerbetuigingen aan bevriende kunstenaars en door zijn bewuste aemulatie van vooraanstaande en in zijn milieu bijzonder geapprecieerde moderne dichters, heeft Van de Venne zich met dit debuut nadrukkelijk gesitueerd binnen een maatschappelijk zeer gewaardeerde elite van toonaangevende kunstenaars¹.

Aan de artistieke bedrijvigheid van de Van de Vennes te Middelburg kwam evenwel abrupt een einde met de dood van Jan Pietersz. in de lente van 1625². In de Middelburgse drukkerij stond toen de eerste en bijzonder prestigieuze editie van Cats' Houwelyck (het octrooi van 22 maart 1625 had het over 'groot ende nieuw Poetisch werck' van Jacob Cats³) op stapel en was reeds zo goed als afgewerkt. De gebroeders Van de Venne waren er trouwens reeds geruime tijd mee bezig geweest: al in 1622 had Adriaen ontwerpen voor illustraties in de bundel vervaardigd en ook uit zijn voorwoord blijkt dat een lange voorgeschiedenis daaraan was voorafgegaan⁴. Het werk verscheen nog in de loop van 1625 en bevatte naast de voorwoorden van Jan en Adriaen ook nog een gedicht van de overleden drukker-uitgever. De bundel werd verkocht 'inden VVinckel van vvijlent Jan Pieterß vande Venne tot Middelburgh' en 'by Adriaen vande Venne Schilder en Teyckenaer, vvoonende in s'Graven-Hage'⁵. Na de dood van zijn broer was Adriaen immers meteen naar Den Haag verhuisd terwijl het Middelburgse uitgeversbedrijf in handen bleef van Jans weduwe, Catharina de Gheyn⁶.

1 Van Vaeck 1989, 6-18.

2 Jan Pietersz. wordt op 3 mei 1625 te Middelburg begraven (Briels 1974, 493).

3 Bredius 1915-22, dl.7, 242.

4 M.n. de vier tekeningen die de 4 seizoenen uitbeelden, werden reeds in 1622 vervaardigd; oorspronkelijk dienden zij de opzet van de bundel te bepalen (Bol 1989, 123-4, afb. 112-5; voor Adriaens voorwoord, zie Cats 1625, I(*)r^o-I(*)ijv^o.

5 Dit wordt meegedeeld onderaan het 'Extract uyt de Priuilegie' in Cats 1625.

6 Royalton-Kisch meent uit het in het Houwelyck afgedrukte privilege van 22 maart 1625 te mogen afleiden dat Van de Venne toen (en dus nog voor Jans dood) reeds in Den Haag verbleef (Royalton-Kisch 1988, 40). Een valabel argument is het niet: het was nl. niet ongebruikelijk om bij het afdrukken van een extract uit het toegekende privilege, de tekst aan een nieuwe toestand aan te passen terwijl toch de oude datum van het octrooi gehandhaafd bleef.
In de Van de Venne-studie werd Catharina de Gheyn graag gelieerd aan het bekende kunstenaarsgeslacht De Gheyn waardoor meteen ook Adriaens opdracht aan Jacob de Gheyn III van het 'Minne-mall' (uit het Sinne-mal) kon worden verklaard; toch zijn er maar weinig gronden om Jans weduwe aan de Haagse kunstenaarsfamilie te liëren en ook Van de Vennes dedicatie van het 'Minne-mall' kan gemakkelijk vanuit andere motieven worden verklaard (zie hierover Van Vaeck 1989, 15-6 en de daar op p.23 in noot 32-5 vermelde literatuur).

[p. 19]

§2. Verblijf in Den Haag (1625-1662)

1. Kortstondige samenwerking met Catharina de Gheyn

Het ging de Middelburgse drukkerij na de dood van Jan Pietersz. niet meer voor de wind. Uitsluitend reeds op stapel gezette projecten werden afgewerkt, een enkel gelegenheidswerk verscheen in compagnonschap tussen Jans weduwe en haar nu in Den Haag gevestigde zwager Adriaen. In 1625 werden op die manier Cats' Houwelyck en de derde druk van diens Self-strydt uitgebracht¹, terwijl het jaar daarop de tweede druk van Cools Paraphrasis (...) van den CIII. psalm werd gepubliceerd. In 1625 werd ook nog de rijmprent n.a.v. het overlijden van prins Maurits op 23 april uitgegeven. De gravure van J. Verstraelen was gebaseerd op de tekening die Adriaen van het doodsbed van de vorst had gemaakt; zelf voegde Adriaen hier nog een 92-regelig funerair vers aan toe². De plano werd gedrukt en te koop aangeboden 'inde Druckerye van [wijlen] Ian Pieterssz. vande Venne' en was 'mede te koop by Adriaen vande Venne Schilder ende Teyckenaer, woonende in s'Graven-Haghe'. Op 21 juli werd Van de Venne vergoed voor het aanbieden van enkele exemplaren aan de Staten-Generaal³.

De Middelburgse drukkerij bleef evenwel niet lang meer in handen van Catharina de Gheyn. Op 26 juli 1626 stonden zij en Adriaen (wellicht t.g.v. haar tweede huwelijk met Huybrecht Ruyssaert) het alleenrecht voor de uitgave 'vande Emblemata vande Heer Cats, mette by-wercken' af aan de Rotterdamse drukker-uitgever Pieter van Waesberghe die in 1627 een editie van de Proteus publiceerde⁴. De drukkerij werd aan Jacob vande Vivere overgedragen⁵.

1 De Jonge van Ellemeet 1887, 11, nr.81.

2 Muller 1863-82, nr.1533, Franken 1878, 84, nr.8. De plano wordt sterk verkleind afgebeeld in Royalton-Kisch 1988, 65, fig.26. Vgl. ook met het schilderij van Van de Venne (Franken 1878, 44, nr.11; een tekening van dit onderwerp wordt bewaard in het Amsterdamse Rijksprentenkabinet, zie Knuttel 1919, 28).

3 Franken 1878, 24 en Royalton-Kisch 1988, 40.

4 Cats 1627. Over het drukkersgeslacht Van Waesberghe, zie Ledeboer 1869.
Voor De Gheyns huwelijk met Huybrecht Ruyssaert, Briels 1974, 496 en Bredius 1915-22, dl.7, 245. In 1627 wordt Ruyssaert vermeld voor zijn levering van 'West Indische caerte en passers'; mogelijk zette hij niet de drukkerij verder maar had hij wel Jans handel in de 'Schildery-winckel' overgenomen (vgl. nl. met Adriaens beschrijving in de 'Middelburchse Lavvver-hof' in Van de Venne 1623, 8, v.189-92: 'Wil yemant (...) Compas, en Vyren-vverck, of Kaerten cleyn en groot, // En watter tot behoef dient voor een Zee-pyloot').

5 Briels 1974, 493.

2. 'Schilder ende, poëet' van het huis van Oranje

Ondertussen had Van de Venne zich definitief in Den Haag gevestigd. Hij woonde op de 'Fluwelen Burgwal t'ende de poten'⁶, werd lid van de Haagse St.-Lucasgilde en verkreeg op 9 april 1626 het burgerrecht in Den

6 Royalton-Kisch 1988, 40.

[p. 20]

Haag. Later was hij ook lid van de Haagse schutterij¹. In die tijd werkte hij (mogelijk op last van Frederik Hendrik of van de winterkoning) aan het prachtige album met gouaches 'Tlants Sterckte' (met een titelblad gedateerd op 1626) dat onmiskenbaar n.a.v. het verblijf van de Winterkoning in de Hofstad was vervaardigd². Daarnaast legde hij zich ook toe op het (toen wellicht erg geapprecieerde³) grisaille-schilderen waarbij hij vaak op een burleske wijze gebruik maakte van de zelfkant van de zeventiende-eeuwse maatschappij als vehikel voor zijn satire en moralisatie⁴.

Als schilder bleef hij de dynastieke ambities van het huis van Oranje (en meer in het bijzonder van Frederik Hendrik) ondersteunen met o.m. zijn schilderijen in grisaille van de ruiterstoet van Frederik V en zijn gemalin Maria Stuart (1628) en van Frederik Hendrik met gevolg (1629) of met zijn tekeningen van het doodsbed van deze vorst in 1647⁵. Hier sloten ook een aantal van Van de Vennes gelegenheidsgedichten nauw bij aan. In 1629 verscheen het pamflet Practiicke van den Spaenschen Aes-sack. Het werk werd onmiskenbaar geschreven n.a.v. Piet Heins 'veroveringe van de Spaensche Silvere-Vlote' in 1628 en diens blijde intocht in Den Haag op 14 januari 1629⁶. Het bundeltje opent met een 'noodighe Poëtische 'tSamen-spraecke' tussen 'Memorie' en 'Vrye-maet'; de dialoog waarschuwt voor het bedrog van de Spanjaarden en brengt tegelijk een laudatio op Piet Heins overwinning. De boertig-komische toon (sommige verzen herinnerden zeer sterk aan Van de Vennes 'Minne-mall') wordt aan het einde verantwoord met een verwijzing naar Prov.9, 10: 'Een Stadt verheught haer, vvanneert den Rechtvaerdigen vvel gaet: ende vvanneer de Godloosen om-komen, salmen vrolijck zijn'⁷. Op de 'Samen-spraecke' volgt een 'Gesangh, op dese

1 Over de inschrijving in het Haagse St.-Lucasgilde: Bredius 1877-90, 258; over het verwerven van het burgerrecht door Van de Venne: Bredius 1915-22, 379; op 11 april 1648 krijgt Van de Venne de toelating de schutterij te verlaten (Bredius 1915-22, 379).

2 Het album werd op een schitterende wijze gereproduceerd in Royalton-Kisch 1988. Over het album zie verder nog vooral Royalton-Kisch 1986, 1988b en 1989 en Van Vaeck 1988b en 1989b.
In 1626 maakte Van de Venne tevens zijn beroemde pentekening van de dodo die hij te Amsterdam had gezien (toen werd de vogel vanuit het eiland Mauritius aangevoerd); bij de pentekening vindt men de Latijnse bijschriften (mogelijk in Van de Vennes hand): 'Manu Adriani Vennij Pictoris' en 'Vera effigies huius auis WALGH-VOGEL, (quae & à nautis DODAERS propter foedam posterioris partis crassitiem nuncupatur) qualis viua Amsterodamum perlata est ex Insula MAVRITII. ANNO M.DC.XXVI'). Zie hierover Oudemans 1917, 33, 37, 49 en 53 en Bakker 1983, 48 en afb.1.

3 In het Franse bijschrift (uit 1649 of kort daarna) bij Hollars gravure van Van de Vennes portret wordt immers vermeld: 'mais ces plus belles euures sont esté en blancq et noyr'.

4 Plokker 1984. In de latere kunstliteratuur gingen een aantal (gelijkaardige) voorstellingen van de pseudo-Van de Venne (de Brusselse kunstschilder Jan van de Venne) door voor werk van Adriaen van de Venne (zie hierover Vlieghe 1983 en de daar vermelde literatuur).

5 Vgl. Bol 1989, 67-72.

6 Practiicke 1629 (Knuttel 1978, nr.3862; het exemplaar in deze collectie is defect; het pamflet is ook aanwezig in de Leidse Universiteistbibliotheek als pamflet nr.1629 en in de collectie Thysius aldaar als pamflet nr.3395).

7 Eigen cursivering. Het citaat verwijst trouwens ook naar de vreugde in Den Haag n.a.v. Heins intocht aldaar.

[p. 21]

gelegentheyt van 'tVictory-vieren-vreught', ondertekend met 'Druck om geluck'. Na een apart titelblad worden vervolgens enkele 'Aerdige Rijm-Vyeren' afgedrukt: een zegezang 'op de Ieghen-woordige Victorie', een 'VVel-comst Aen den gemelten Generael, op sijn inne-comen in 's Graven-Hage' en een gedicht 'Op het vyeren, vande geseyde Victorie'. Tot slot worden nog 'Eenighe Treur-Versen' 'op het droevich ongheluck, over-gekomen sijne Coninghlijcke Mt. van Bohemen' opgenomen. Deze laatste verzen werden ondertekend door een bekende van Van de Venne, Andries Duirkant¹. Waarschijnlijk was deze ook verantwoordelijk (stilistisch gezien lijkt het althans niet uitgesloten) voor de daaraan voorafgaande 'Aerdighe Rijm-Vyeren'. De 'Samen-Spraecke' in het eerste deel mag hoogstwaarschijnlijk op rekening van Adriaen van de Venne worden geschreven. Een belangrijk argument hiervoor vinden we in de ondertekening in druk van de 'Samen-Spraecke' met 'P.A.P.', wellicht op te lossen als P[ictor of Poeta] A[driaen] P[ietersz.]². De 'Samen-Spraecke' werd met een gravure die onmiskenbaar door Van de Venne werd ontworpen, geïllustreerd³. Zelf zijn we niet de enigen die een verband leggen tussen het pamflet en de dichter Adriaen. Op de titelpagina van het exemplaar uit de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag staat genoteerd: 'door Adr. van de Venne'.

In 1630 verschenen bij Van de Venne verder twee rijmprenten die Frederik Hendrik huldigen. De 'Victori-Waeghen vanden Doorlvchtigen Prince van Orangien' werd gepubliceerd n.a.v. Frederik Hendriks heroveringen van Grol, Wesel en Den Bosch. Het begeleidende 32-regelige vers (zo blijkt uit de cartouche op de prent) mag aan Van de Venne worden toegeschreven: 'hanc tabulam Gratulatoriam submisso animo dat, dicat, dedicat Adriaen vander Venne Autor'⁴. Ook nu weer mocht Van de Venne rekenen op waardering van de overheid. Op 15 februari 1630 ontving hij van de Staten-generaal 'de somme van Vyftich ponden van xl groten (...) voor de presentasie van synen Victorywagen, ter eeren des Doorluchtigen Heere Prince van Orangien'⁵. Eveneens n.a.v. Frederik Hendriks veroveringen verscheen bij Van de Venne nog een andere rijmprent (de 'Nassovii heroes') met opnieuw een 32-regelig vers van Van de Vennes hand⁶.

In december 1632 drukte Burchoorn Van de Vennes Bid-daghs-bede; de plano werd bij de Haagse 'Boeck-verkooper ende Kunst-drucker' Broer

1 Zie over Duirkant, dl.III, C, hoofdstuk 1, §3.

2 Daarbij moet men er beslist ook rekening mee houden dat Van de Venne graag verschillende initialen heeft gehanteerd: A[driaen] P[ietersz.] (in Zeeusche Nachtegael 1623, dl.2, **v^o), I[ck] S[oeck] E[n] V[ind] (in Zeeusche Nachtegael 1623, dl.3, ***v^o) en A[driaen] P[ietersz.] S[childer] (in Zeeusche Nachtegael 1623, dl.1, 54; vgl. ook Ecclesiae 1887, 857).

3 Vgl. ook Muller 1863-82, nr. 1655A. Vgl. met de gravures naar Adriaens ontwerp in Valerius' Nederlandtsche Gedenck-clanck (Veer 1626).

4 Ook Muller 1863-82, nr.1647 schrijft deze verzen toe aan Van de Venne, evenals Franken en Waller (Amsterdam Rijksprentenkabinet, hs. Franken en Waller, kaft 5, nr.18).

5 Leupe 1877-90, 108.

6 Ook Franken 1878, 84, nr.11 en Muller 1863-82, nr.1653 zetten deze verzen op naam van Van de Venne. De rijmprent wordt sterk verkleind afgebeeld in Royalton-Kisch 1988, 68, fig.32.

[p. 22]

Jansz. te koop aangeboden¹. De aanleiding voor dit schrijven was de algemene vast- en biddag die voor 15 december was uitgevaardigd. Biddagen werden door de burgerlijke overheid in bepaalde omstandigheden (m.n. in penibele situaties of bij wijze van dankzegging voor gunstig verlopen krijgs-verrichtingen) afgekondigd; de verantwoordelijkheid voor de praktische organisatie lag bij de kerkelijke instanties. Het hoeft hierbij geen betoog dat een biddag vaak als een belangrijk politiek propagandamiddel werd gehanteerd². De biddag van 15 december kwam ongetwijfeld het imago van Frederik Hendrik ten goede; de dag werd immers uitgeschreven n.a.v. de

'diversche victorien, onder het cloucm. beleyt van S. Ex. den H. Pr. v. Orangien, over vele Steden en forten van den vyant vercregen, nyettegenstaende deselve met drye machtige Legers by den anderen geconjugeert, hem omtrent 't Leger van desen Staet, geduyrende de groote belegeringe van de Stadt Maestricht voor t merendeel van den tyt heeft verthoont, t selver in allarm gehouden en vigoureuslick besprongen en geattaquert'³.

In zijn Meditatie 'uytghesproocken inde Remonstrantsche Ghemeente van 'sGraven-haghe' lichtte de remonstrantse predikant Uittenbogaert het doel van deze dag als volgt toe:

'Laet ons dan dit Wijs Godtvruchtigh doen onser Overheyt ontmoeten met behoorlijcke gehoorsaemheyt/ om wel ende Godt-vruchtichlijck te betrachten de Saecken/ daer toe desen dach extraordinaris gheordonneert/ ende geheylicht is. Dese zijn voornamelijck twee. D'eerste; om Godt Almachtigh te dancken voor de groote Victorien ende Segeninghen den Lande dit Jaer verleent met het in nemen van soo vele Steden ende Forten op de Schelde, Maes, en Rhijn, sonderlinge der stercke Stadt Maestricht, oock specialijck dat hy sijn Excell. heeft bewaert in soo veele perijckelen. Ten tweeden; om Godt te bidden 'tVaderlandt vorder te bewaren/ ende segenen/ oock over de aengeboden handelinghe/ ghevende de Regeerders/ ende merckelijck sijn Excell. daer toe wijsheyt/ ende kloeckmoedicheyt: ende alles soo te seghenen dat wy wel eens wel ende met verseeckertheyt moghen geraecken uyt dese sware langh-duyrighe Oorlogen tot Godes eere/ voortplantinge der Waerheydt/ 's Landts welvaeren ende onse Saligheyt'⁴.

De dankzegging voor Frederik Hendriks overwinningen (zoals in de afkondiging ook werd aangegeven) werd door Uittenbogaert gecombineerd met een gebed om de in december in Den Haag aangevatte officiële vredes-onderhandelingen te laten welslagen⁵. Deze door Frederik Hendrik gevoerde besprekingen hadden grote verwachtingen gewekt. Ook Van de

1 Een exemplaar van de plano wordt bewaard in de Leidse Universiteitsbibliotheek (Petit 1882-1934, nr.1802). Over Broer Jansz.: zie Kossmann 1937, 203.

2 Over de wijze waarop de biddagen werden georganiseerd en over hun functie in de zeventiende eeuw: Kist 1848-9, i.h. bijz. dl.1, 109-253.

3 Kist 1848-9, dl.2, 146.

4 Uittenbogaert 1633, 2.

5 Zie hierover o.m. ook Smits-Veldt 1977-8, 229-30.

[p. 23]

Vennes Bid-daghs-bede dient binnen deze context te worden gelezen: de plano maakt geen gewag van de roemrijke overwinningen maar is in de eerste plaats opgevat als een 'Vrede-Wens' en bepleit een succesvol einde voor de Haagse onderhandelingen. In dit opzicht sloot Van de Venne zich aan bij de althans naar buiten toe gevoerde politiek van de stadhouder.

In 1636 verscheen vervolgens Van de Vennes Geluck-wenschinge n.a.v. Cats' benoeming tot raadpensionaris van Holland¹. Het ging hier beslist om een bijzonder controversiële aanstelling waarbij Cats' voorganger en belangrijke tegenstrever van Frederik Hendrik, Adriaen Pauw, aan de dijk werd gezet voor de soepelere en meer meegaande Jacob Cats². De moeizame benoeming had heel wat sporen nagelaten in de pamflettenliteratuur. Burchoorn publiceerde zijn Het in-sienlijck Af-scheydt van (...) Adriaen Paevvv (later in zijn Spiegel der Staten opnieuw opgenomen) en beklemtoonde daarin de ondank die de aftredende Pauw te beurt viel; toch had Burchoorn ook woorden van lof over voor de nieuwe raadpensionaris³. Tegelijk verscheen ook Burchoorns ophefmakende Des spoockende Schims Wel-kom (...) Aen den tegenwoordigen nieu-gekosen Raed-Pensionarius Jacob Cats (later eveneens in de Spiegel der Staten opgenomen): het pamflet bevatte een dubbelzinnig welkom vanwege Cats' beroemde voorganger Oldenbarnevelt die hier als 'spoockende schim' ten tonele wordt gevoerd. Het pamflet dat niet minder dan drie drukken kende, lokte heel wat reacties uit: het anonieme Des schamende Schims Wel-kom viel fel uit tegen Oldenbarnevelts woorden en huldigde de nieuwe raadpensionaris; ook in een ander pamflet Aenden Nieuw-Gekosen Raedt-Pensionaris van Hollandt bleek Cats een aanvaardbare figuur te zijn, maar toch werd hij gewaarschuwd voor de oorlogszuchtige ambities van de prins⁴. Een duidelijk standpunt in deze netelige kwestie nam Van de Venne in zijn Geluck-wenschinge m.b.t. Paeuw niet in. Wel wou Van de Venne bij de reeds gepubliceerde welkomstwoorden tot de nieuwe raadpensionaris Cats wiens werken hij tot nog toe steeds had geïllustreerd, niet ten achter blijven. Expliciet heette het:

'Alsoo eenighe Geesten van onsen Tijdt verscheyde bedenckelijcke Gedichten hebben uyt laten komen, ter gedachtenis en geheugenis van den Ed: Heer IACOB CATS, Ridder, &c. (...) Dies heeft den Schrijver van dit kleyn Gedicht willen sijne groote Gunst, plichtelijck door de Kunst, mede laten verschijnen, om de goede Faem des te meer te doen wackeren over die het waerdigh is'⁵.

1 Een exemplaar van dit pamflet wordt bewaard in de Leidse Universiteitsbibliotheek (Petit 1882-1934, nr.3622).

2 Zie over deze aanstelling vooral Smilde 1938, 56-89 en Poelhekke 1978, 416-40.

3 Burchoorn 1636 (Knuttel 1978, nr.4430; zie ook Olijkan 1978, 26 en Smilde 1938, 86-7).

4 Burchoorn 1636b (Knuttel 1978, nr.4431; een derde, lichtjes gewijzigde druk wordt vermeld in Knuttel 1978, nr.4432), Des schamende Schims Wel-kom 1636 (Knuttel 1978, nr.4433) en Aenden Nieuw-Gekosen Raedt-Pensionaris 1636 (Petit 1882-1934, nr.1945). Zie over deze pamfletten vooral Smilde 1938, 86-8 en Olijkan 1978, 27.

5 Van de Venne 1636, [2].

[p. 24]

Toch liet Van de Venne zich ook nu weer als een vurig pleitbezorger van het huis van Oranje kennen. Zijn 'Sprekende Hollandsche Maegt' die hij ten tonele voerde, heeft het over haar 'in-geboren Vorst, en Prins van Prinçen Bloede' en steunt hem in zijn beleid dat op langere termijn (m.n. door het verderzetten van de oorlog) tot vrede zou leiden:

Blijft wacker in de weer, en wil Mijn staegh behoede,

En leydt, door sijn Beleydt, Beleggers oock ter neer,

Dan krijg ick metter tijt, door 't Swaert den Vrede weer¹.

In de daaropvolgende jaren greep Van de Venne nauwelijks nog naar de pen bij actuele kwesties. Wel vervaardigde hij in 1647 een rijmprent op de dood van Frederik Hendrik: de 'Af-beeldinge van het Nassausche Rust-Bedde'². De prent werd naar Van de Vennes ontwerp gegraveerd door Adriaen Matham³. Opnieuw werd de rijmprent door Van de Venne van verzen voorzien. De overleden stadhouder wordt er vooral in gepresenteerd als een 'grooten Heldt' en als

De Prins die was begaeft met Deugden, by de Zeden,
Die, als een groot çieraet, hem om end' om bekleden:

Gods-dienstig in't gemoedt, Rechtveerdig, Vryheyts-Stut,

Voorsichtigh, en vol Trouw, die 't Vader-landt beschut.

(v.13-6)

Vervolgens kondigt de dichter bij wijze van consolatio de zoon van de stadhouder als nieuwe prins aan:

Hier rijst een Nieuwe Son, die ons tot Hoogheyt dient,

Een Grooten-Vaders Soon, tot Voogt, en ons een Vrient.

Al hebben wy den Prins, en grooten Vrient verloren,
Wy hebben weer een Prins hoogh-edel, hier geboren;

Die Ons, en al 'tGemeen, sal dienen tot een Heer.

(v.63-7)

Van de Vennes literaire zwanenzang was eveneens een hommage aan de Oranjes: in 1659 (de dichter was toen zeventig jaar oud) verscheen Van de Vennes plano Leyden-lof op de intocht van Willem III te Leiden⁴. Bij die gelegenheid had Van de Venne ook een allegorie getekend voor een rijmprent met verzen van Jan Zoet⁵.

1 Van de Venne 1636, 3.

2 Stolk 1895-1931, nr.1927, Muller 1863-82, nr.1923b, Franken 1878, 85, nr.14. De plano wordt sterk verkleind afgebeeld in Royalton-Kisch 1988, 72, fig.40.

3 Een andere versie, gegraveerd door C. van Dalen, werd opgenomen in Cats' Dootkiste voor de levendige (Ten Berge 1979, 244-5, Franken 1878, 85, nr.13).

4 Stolk 1895-1931, nr.2269.

5 Stolk 1895-1931, nr.2268, Muller 1863-82, nr.2146, Franken 1878, 85, nr.16.

3. In dienst van Pictura

Als 'Schilder ende teyckenaer' maakte Van de Venne sinds 1625 deel uit van de Haagse St.-Lucasgilde. In oktober 1631 werd hij voorgedragen en

[p. 25]

benoemd als hoofdman (1631-2), een functie die hij ook het daaropvolgende jaar zou vervullen (1632-3). In oktober 1633 werd hij opnieuw voorgedragen maar door de magistraat niet aangesteld, hetzelfde gebeurde in oktober 1636. Benoemd tot hoofdman werd hij wel in 1637 en 1638 (voor de jaren 1637-8 en 1638-9). In 1639-40 en 1640-1 bestuurde hij de gilde als deken¹. Over Van de Vennes activiteiten als lid van de St.-Lucasgilde is weinig bekend gebleven. Als hoofdman vereerde hij de gilde in 1631 met een ontwerp voor 'de wimpelstrick ent wapen met sieraden tot beyde de twee groote silvere bekers daer de namen in syn gestelt'² en in 1640 besloot deken Van de Venne met zijn hoofdmannen 'tot het maecken van een groot tafereel met een gedicht tot Lof van St. Lucas Gilde' waarbij 'yder syn Wapen en Naem onder het selve, gemeld stuck is gestelt'³. Ook was Van de Venne betrokken geweest in het geschil van 17 april 1632 met de Rekenkamer over schilderijenverkopers op het Binnenhof die zich niet aan de gilderegels onderwierpen⁴.

In 1656 behoorde Van de Venne tot de medestichters van de Haagse schildersconfrerie Pictura⁵. Reeds in 1655 hadden een aantal schilders gepoogd zich los te maken uit de bestaande St.-Lucasgilde. Op 16 oktober 1656 (gedurende enkele maanden werden er reeds voorbereidende onderhandelingen gevoerd) werd door een vijftigtal kunstenaars, buiten de 'Deken ende hobftmans' om, besloten tot de oprichting 'van een nieuwe Confrerije, bestaende wt (...) meester Schilders, Glaseschrijvers, Beelthouwers en Plaatsnyders'⁶. De confreriebrief bepaalde in hoofdzaak de economische rechten en plichten van haar leden⁷ en uit de praktijk bleek dat het dagelijkse bestuur van de confrerie vooral ageerde tegen wildhandel ten nadele van haar leden⁸. In dit opzicht verschilde de confrerie nauwelijks van de vroegere pp protectionisme gerichte gilde. De afscheiding was dan ook vooral te wijten aan de te sterke verschillen tussen de beroepen die in de St.-Lucasgilde waren bijeengebracht, met o.m. ook 'glaesemakers, boecverkoopers, kamerschilders' en 'goutslaegers'⁹. Toch hield de oprich-

1 Bredius 1877-90c, 67-75. Er werd in principe naar gestreefd om een lid van de St.-Lucasgilde niet langer dan twee achtereenvolgende jaren als hoofdman of deken te laten fungeren: bij de voordracht aan de Haagse magistraat wordt dan ook telkens vermeld of het voorgedragen lid eventueel reeds als hoofdman of deken in functie was (zie Bredius 1877-90, 67-85).
In de Van de Venne-literatuur bestaat er nogal wat verwarring m.b.t. de periode waarin Van de Venne in het bestuur van de gilde zetelde: Franken 1878, 10 vermeldt slechts 1631 (hoofdman) en 1640 (deken), Bol 1958b, 143 geeft 1631 en 1637 (als hoofdman) en 1640 (als deken) op, Royalton-Kisch 1988, 41 heeft het over 1631, 1632 en 1636-8 (hoofdman) en over 1640 (deken).

2 Bredius 1877-90, 272.

3 Bredius 1877-90, 276.

4 Kossmann 1932, 134-6.

5 Bredius 1877-90b, 59.

6 Bredius 1877-90, 278 en Bredius 1877-90b, 59.

7 Cf. voor deze bepalingen: Bredius 1877-90b, 46-55.

8 Vgl. hierover ook Miedema 1987, 5.

9 Bredius 1877-90, 278.

[p. 26]

ting van Pictura ten dele een sociale emancipatie in van een aantal leden uit de St.-Lucasgilde: hun maatschappelijke status was van die aard dat zij niet langer met de overige leden binnen één gilde wensten te blijven¹. Niet voor niets kregen de leden van Pictura dan ook van de achtergebleven St.-Lucasgilde het verwijt van 'grootsmoedicheit' toegestuurd en bleef de St.-Lucasgilde openstaan voor 'meester schilders, die haer bijt voorseide gilde sullen willen houden'²; in de praktijk bleven inderdaad verschillende kunstschilders lid van de St.-Lucasgilde³.

De bejaarde Van de Venne (in 1656 was hij reeds 67 jaar oud) heeft binnen de Confrerie Pictura geen actieve en leidinggevende rol meer gespeeld. De archieven van Pictura maken slechts melding van Adriaens contributies tot de Confrerie en van de (opgelegde) levering van een schilderij aan de Confrerie-zaal⁴.

1 Vgl. Miedema 1987, 10.

2 Bredius 1877-90, 278.

3 Bredius 1877-90, 85. De ontwikkelingen van de Haagse Schildersconfrerie t.o.v. de St.-Lucasgilde zijn beslist niet uniek: vgl. Hoogewerff 1947 en vooral Miedema 1987 en de daar vermelde literatuur.
Over de Haagse confrerie zie Miedema 1987, 5, 7-8, 10-11 en 24, n.26, De Riemer 1739, dl.I2, 640-4, Vosmaer 1865, Gram 1882, Moll 1919 en Bredius 1887-90b.

4 Bredius 1877-90b, 128 en 148.

4. Van de Venne als uitgever

In Den Haag zou Van de Venne, nadat zijn vennootschap met Catharina de Gheyn was beëindigd, trachten zich als uitgever verder te blijven waarmaken. Op 24 november 1628 droeg Pieter van Waesberghe het octrooi voor de uitgave van de 'Emblemata, mette by-wercken' van Cats opnieuw over aan Van de Venne die nu loost Ockers als compagnon had aangenomen⁵. In 1629 verscheen bij hen een editie van de Proteus en de eerste druk van Cats' Galathee terwijl in die jaren het vroegere Cats-fonds, zoals dit bij Jan Pietersz. was verschenen, opnieuw werd uitgebracht (met de Self-stryt in 1628, het Houwelyck in 1628 en 1632 en het Tooneel van de mannelicke achtbaerheyt in 1632)⁶. Aan dit compagnonschap kwam in de beginmaanden van 1632 plots een einde (zeven jaar later zal Ockers zelfs met succes een proces tegen Van de Venne inspannen⁷) en Adriaen kwam opnieuw

5 Cats 1629b, (.)3v^o: 'draghe over ende transportere by desen wederom aen Sr. Adriaen vande Venne, Schilder ende Teyckenaer, als mede aen Sr. Ioost Ockerb. (die beneffens hem, in plaets van sijnen over-leden broeder Ian Pieterb. vande Venne is aengenomen) het Octroy van de E. Hoog Mog. Heeren Staten Generael, ghegheven in date den xxij. Maert, 1625'. Zie ook Van Eeghen 1960-78, dl.V1, 215.

6 De Jonge van Ellemeet 1887, 6, nr.43 (Proteus), 18, nr.139 (Galathee), 11, nr.85 (Self-stryt), 15-6, nrs.118-9 en 121 (Houwelyck) en 14, nrs.103-4 (Tooneel van de mannelicke achtbaerheyt).

7 In de dokumenten is er sprake van een compagnonschap tussen Joost Ockers, Adriaen van de Venne en een derde persoon voor de uitgave van geïllustreerde boeken (Bredius 1915-22, dl.7, 242-3). Wie met deze derde wordt bedoeld, is niet meteen duidelijk: zou het hier gaan om de Rotterdamse uitgeversfamilie Van Waesberghe met wie Van de Venne toen (opnieuw?) in contact stond.

[p. 27]

terecht bij de Van Waesberghes te Rotterdam. Rond het midden van 1632 (het voorwoord is gedateerd op 1632) verscheen bij hen Van de Vennes fabelbewerking, het VVoudt Van vvonderlicke Sinne-Fabulen der dieren en een herdruk van de Zeeusche Nachtegael¹.

Op het einde van 1632 had Van de Venne een nieuwe drukker onder de arm genomen: zijn uitgaven werden nu zonder uitzondering bij Isaac Burchoorn gedrukt en stonden zowel in Burchoorns drukkerij als in Van de Vennes winkel te koop². Van de Venne woonde niet meer op de Fluwelen Burgwal maar had sinds 1630 zijn winkel 'inde drie Leer-Konsten' op de Haagse turfmarkt gevestigd³. Al vlug liet Van de Venne de beslommeringen van de winkel over aan zijn familieleden en meer in het bijzonder aan zijn zoon, de kunstschilder Pieter van de Venne, die vanaf 1636 op het uitgeversadres werd vermeld⁴.

1 Van de Venne 1632 en Zeeusche nachtegael 1632. Een precieze datering van beide bundels zorgt voor gelijkaardige problemen: in enkele exemplaren van Van de Venne 1632 werd zowel op het titelblad als in Adriaens voorwoord het laatste cijfer van 1632 met de hand gecorrigeerd tot 1633. Daarnaast draagt ook de titelprent van de Zeeusche Nachtegael 1632 i.t.t. de titelpagina het jaartal 1633 (Van Vaeck 1986b, 259-60; vgl. ook Ledeboer 1869, 98-9 en De Vries 1899, nr.75).
Over Van de Vennes betrokkenheid bij de heruitgave van de Zeeusche nachtegael 1632, zie Van Vaeck 1986b, 259-62.

2 Over Burchoorn: zie verder dl.III, C, hoofdstuk 1, §1.

3 Royalton-Kisch geeft verkeerdelijk aan dat Van de Venne reeds in 1628 naar de Turfmarkt was verhuisd (Royalton-Kisch 1988, 40): de uitgaven uit 1629 van Van de Venne en loost Ockers. b.v. vermelden nog steeds het adres op de Fluwelen Burgwal (zie De Jonge van Ellemeet 1887, 6, nr.43 en 18, nr.139). Op 27 maart 1630 (Royalton-Kisch 1988, 40 geeft verkeerdelijk 27 mei op) koopt Van de Venne er een huis op de zuidzijde van de 'nieuwe turfmarckt' (Bredius 1915-22, dl.2, 379). Over de aanleg van de nieuwe Turfmarkt in de jaren 1606-11: zie Pabon 1936, 216-9 en Moll 1932, 31-2.

4 In de uitgave van de Sinne-Vonck worden reeds 'sijne Erffgenamen' (Van de Venne 1634a) in het uitgeversadres vermeld; in het Wys-mal en in de Belacchende Werelt gaat het over 'hem, ende de sijne' (Van de Venne 1634b en 1635). Vanaf 1636 evenwel is het vooral Pieter van de Venne die als uitgever op de Turfmarkt wordt vermeld (vgl. met Van de Venne 1636 en met de rijmprenten op de dood van Frederik Hendrik en van de mosselverkoper, Muller 1863-82, nrs. 1923b en 1983).
Pieter van de Venne werd geboren, te Middelburg in 1624 (Royalton-Kisch 1988, 40). In 1640 wordt hij lid van de Haagse St.-Lucasgilde en in 1645 treedt hij toe tot de Haagse schutterij (in 1657 staat hij zelfs vermeld als kapitein van het 'Colombyne vendel'). In 1647 organiseert hij samen met Adriaen van de Venne een belangrijke schilderijenverkoop en huwt in dat jaar ook met Clara Gool. Hij vestigt zich op de Oostzijde van de turfmarkt en koopt even later een huis in de Boekhorststraat. In 1656 behoort hij tot de medestichters van de Haagse schildersconfrerie Pictura. In juli 1657 was hij zwaar ziek en overleed nog voor 16 oktober 1657 (Bredius 1915-22, dl.2, 380-3, 457, 470-5, Bredius 1877-90, 263, Bredius 1877-90, 60, Franken 1878, 114-5, Bol 1958b, 143, n.41 en Royalton-Kisch 1988, 40, 119, n.23 en 120, n.60 (in deze laatste noot staat 1660 kennelijk verkeerd voor 1640 en 1665 voor 1656)). De Bie vermeldt Pieter van de Venne als stillevenschilder: 'Peeter (...) is uytnemende fray in blompotten te maecken conterfeyten en ander heerlijcke jnventien' (De Bie 1971, 236). Slechts twee schilderijen zijn van hem bekend gebleven (Bol 1958b, 143, n.41; vgl. daarnaast Bredius 1915-22, dl.2, 393).

[p. 28]

5. Van de Venne als literator in Den Haag

In Den Haag genoot Van de Venne niet alleen als onderlegd kunstschilder een gunstige faam maar ook als getalenteerd literator. Een aantal (politiek geëngageerde) gelegenheidsgedichten werden reeds vermeld en als lofdichter was hij in het voorwerk van verschillende dichtbundels terug te vinden. In 1634 schreef hij zijn 'Loff-Stoff voor Nootmans' Jeugdige Minne-Spiegel, in 1637 een lofdicht voor Burchoorns Spiegel der Staten, in 1639 voor Orisandts Democriti Belacchende Werelt en in 1641 tenslotte voor Burchoorns Nieuwe werelt vol Gecken¹. Naast dit gelegenheidswerk had Van de Venne zich vooral verdienstelijk gemaakt als schrijver van boertig-komische dichtwerken.

In dit opzicht kunnen ook enkele rijmprenten van Van de Venne worden vermeld. Mogelijk rond de jaren dertig publiceerde Broer Jansz. een rijmprent waarbij op de gravure (Van de Venne is de inventor) het gevecht van zeven vrouwen om een mansbroek wordt uitgebeeld; onderaan de gravure werden 22 verzen van Van de Venne opgenomen². Wellicht rond diezelfde tijd verscheen bij Abraham van Waesberghe een niet minder kluchtige rijmprent waarvan de gravure eveneens naar een ontwerptekening van Adriaen was vervaardigd. Het betreft een vastenavondoptocht van een aantal kluchtige personages die op de gekste wijze (met o.m. tonnen, kuipen of lantaarns) zijn uitgedost. Het zestienregelig bijschrift mag waarschijnlijk eveneens aan Van de Venne worden toegeschreven³. Later vervaardigde Van de Venne nog de rijmprent Nievwe vasten-kost die bij Isaac Burchoorn voor Pieter van de Venne werd gedrukt. De tekst is een aangepaste versie van de 'Zeevsche Mossel-man' uit het Sinne-mal; ook de gravure werd aan deze afdeling uit het Sinne-mal ontleend⁴.

Tot het meer omvangrijke dichtwerk van Van de Venne behoorde zijn VVoudt Van vvonderlicke Sinne-Fabulen der Dieren (Rotterdam 1632). De bundel kende een lange voorgeschiedenis. In 1578 was te Antwerpen bij

1 Nootmans 1634, 10-11 ('Loff-Stoff, Ter eeren de geest-verlichtende, liefde-rijcke, konstigh-geslepene Minne-Spiegel van D.P. Nootmans'), Burchoorn 1637, 5 ('Genoodt om Loff, Tot aen-sien van den Spiegel der Staten, ofte 'tVermaeck der Sinnen'), Orisandt 1639, A5r^o-v^o ('Lock-Gedicht Aen De Belonckende Lesers, over de Belacchende Werelt van den Konst-rijcken ende Geest-lievenden J.Orisandt') en Burchoorn 1641, 5 ('Letter-Stof Over Wijs op Mal Aen De Nieuwe VVerelt vol Gecken, rondt uyt van den Weet-rijcken Isaac Bvrchoorn. Lief-hebber van de lof-waerde Rijm-kunst'). Zie verder ook deel 3, hoofdstuk 1.

2 Niet in Franken. Hollstein 1949-, dl.9, 249 geeft als graveur C. van Kittensteyn op. De rijmprent wordt uitvoerig besproken in dl.III, B, hoofdstuk 4, §5.

3 De rijmprent wordt beschreven in Muller 1863-82, nr.1545c, in Franken 1878, 91, nr.40 en in de catalogus Vastenavond 1992, 129, nr.67. Zonder naam van graveur. Franken suggereert C. van Dalen als graveur. Omdat de prent bij Abraham van Waesberghe werd gepubliceerd, werd aangenomen dat Van de Venne de auteur van het bijschrift is; vgl. ook de laatste versregel: 'Prijst de kunst en houd u wel'. De rijmprent wordt uitvoerig besproken in dl.III, B, hoofdstuk 4, §2.

4 De rijmprent wordt beschreven in Muller 1863-82, nr. 1650 (niet in Franken). Zonder naam van graveur of tekenaar. De rijmprent wordt uitvoerig besproken in dl.III, B, hoofdstuk 5, §1, 1.

[p. 29]

Plantin Perrets fabelbundel XXV Fables des Animavx verschenen¹. De aantrekkelijkheid van de uitgave bestond vooral in de vierentwintig kwalitatief bijzonder hoogstaande nieuwe gravures op groot formaat, die naar Marcus Gheeraerts' beroemde illustraties voor de uitgave van De Denes De vvar-achtighe fabvlen der dieren (1567) waren vervaardigd². Perrets bundel werd later in het Nederlands vertaald; de vertaling verscheen in 1617 te Delft bij Adriaen Gerritsen als de XXV fabulen der dieren. In 1632 waren de Van Waesberghes te Rotterdam in het bezit gekomen van de prachtige gravures en plannen voor een nieuwe uitgave werden gesmeed. De oude vertaling uit 1617 voldeed op zich niet meer en Van de Venne werd aangezocht om de bundel van een nieuwe fabelbewerking te voorzien. De nieuwe publicatie bestond niet alleen meer uit zorgvuldige afdrukken van de gravures maar bevatte ook de tekst uit 1617 die werd aangevuld met Pers' proza-bijschriften die vroeger in Vondels Vorsteliicke warande der dieren (Amstelredam 1617) waren afgedrukt³. Deze versie werd dan aangevuld met Van de Vennes nieuwe fabelberijming en uitgebreid met talloze moraliserende spreuken. Was de uitgave aanvankelijk ingegeven door de hoge kwaliteit van de gravures (Adriaen had het in zijn voorrede over enige 'Vrienden die de kunstige Platen (...) willen weder in't licht brengen'), voor Van de Venne was het een uitstekende gelegenheid om het samengaan van pictura en poèsis te bepleiten én te demonstreren. Daarnaast wou de dichter met zijn berijmde fabelbewerking bewust een staaltje van zijn eigentijds poëtisch kunnen ten beste geven. Was vroeger, zo stelde de dichter het in zijn 'Voorreden',

'de Rijm-kunst noch onghebakert, ende niet recht ghekoestert gheweest; (...) sedert eenighe jaren herwaerts, is de lof-weerde Poësie, of Wijs-kunst, eerst tot haer Duyts verstant gekomen; ende het schijnt, dat de Hollantsche ende Zeeusche Lucht deselve Weet-kunst wat soeter, ende opender, en meerder heeft verlicht van de vreemde lisperijen, en duystere dompen'⁴.

Nauwelijks twee jaar later had Van de Venne een nieuwe bundel klaar: zijn Sinne-Vonck op den Hollandtschen Tvrf met daaraan als tweede deel toegevoegd de Hollandsche Sinne-Droom op het nieuw Wys-mal (Den Haag 1634). De Sinne-Vonck is een vernuftig geconstrueerde lofzang op turf als de belangrijkste natuurlijke rijkdom van het land en als één van de belangrijkste pijlers waarop Hollands gouden eeuw in economisch opzicht was gevestigd. Elders werden de aard en de functie van dit bundeltje reeds uit-

1 Perret 1578. De bundel werd later nog te Dordrecht in 1612 en in Delft (1618) gepubliceerd (Scharpé 1900-2, 26-7).

2 De Dene 1978. Over deze bundel en de latere bewerkingen zie Geirnaert e.a. 1992.

3 Vondel 1974. Over Pers als auteur van de onderschriften: Nauta 1934. Over Vondels Vorsteliicke warande der dieren zie vooral J. Beckers inleiding tot de facsimile-editie (Vondel 1974) en Raupp, 1987b en de daar vermelde literatuur.

4 Van de Venne 1632. Over Van de Vennes fabelbewerking: Heijbroeck 1941, 67-8, Scharpé 1900-2, 30-8, Nederlandse Emblemata 1983, 107-11, Van Vaeck 1984b, 224 en Geirnaert e.a. 1992.

[p. 30]

voerig uiteengezet¹. Het Wys-mal werd in menig opzicht als een pendant van de Sinne-Vonck opgevat. Tegenover de lofzang op de nuttige en bijzonder renderende brandstof turf stond nu een uitgesponnen vituperatio van de nieuwe gewoonte van het tabakroken. Daarnaast beantwoordde de 'VVijs-Redens-Toe-latinge' uit het Wys-mal aan de 'Macht-Gifte' uit de Sinne-Vonck en was het gedicht 'VVat voor uyt' uitgesproken door 'Mal-Niet' een vernuftige repliek op de 'Tijdt-Schaduvv' van 'Wis-yet' uit het eerste deel. De inhoud van het Wys-mal ging terug op een bekende verhaalstof². Een 'ouden Italiaensche Smit' Doddus ontving in ruil voor zijn gastvrijheid van enkele eremijten een ijzeren stoel waaruit niemand zonder zijn toelating meer kon ontsnappen; ook de linde bij het smidshuis kreeg dezelfde eigenschap toebedacht. Op die manier wist Doddus de schuldeisers van zich af te schudden en kon hij zelfs de dood en de duivel te vlug af zijn. Toch ging de smid uiteindelijk bankroet en trok hij met zijn knecht Julfus naar West-Indië waar hij het tabakroken uitvond en tenslotte aan het roken ten onder ging.

Een jaar na de Sinne-Vonck en het Wys-mal publiceerde Van de Venne zijn Tafereel van de Belacchende Werelt. Mogelijk verscheen de bundel in het late voorjaar of wellicht in de zomer van 1635. Op 8 augustus stuurde Van de Venne een exemplaar aan Constantijn Huygens. Interessant daarbij is het begeleidende briefje waarvan de inhoud bekend is gebleven. Daaruit blijkt immers dat Van de Vennes gebaar beslist niet gratuit was bedoeld:

'versoeckende altyt UEd. genegentheyt over de konst, die ik alle dagen noch by de hant hebbe, om eyndlyck eens te verkrygen, dat ick mochte de eere hebben wat aerdighs te maecken in de konstkamers van den Doorluchtigen Prince van Orange, gelyck andere hebben gedaen. Daertoe UEd. my wel helpen met gelegentheyt, mitsdien dat ick sal danckbaer syn'³.

Kennelijk wou Van de Venne met zijn dichtkunst o.m. ook de aandacht van de Prins op zich vestigen om op die manier met een vorstelijke

1 Van Vaeck 1986.

2 De stof toont enige verwantschap met het verhaal uit het Esbatement van den appelboom. Dat dit stuk ook door de Haagse rederijkerskamer werd opgevoerd, is niet zeker (Esbatement 1965 en Esbatement 1979, 25-6). Over deze verhaalstof ook nog: Meertens 1923, De Keyser 1927, De Meyer 1942, 51-75, Draak 1960, 9 (o.m. over Van de Venne), Geluykens 1985, dl.1, 16-54 en Gijbels 1984, dl.2, 1-74, 246-59. Toch mag men Van de Vennes verhaal beslist niet alleen in verband brengen met de populaire verhaalstof over 'Smidje Smee' en 'Vrouwtje Miserie' maar ook met het antieke verhaal over de stoel van Vulcanus (vgl. Van Mander 1969, 'Wtleggingh op den Metamorphosis', 14r^o-v^o).

3 De volledige tekst in Huygens 1911-6, dl.2, 92. De brief wordt ook afgedrukt in Franken 1878, 20 en in Vosmaer 1866, 149. Vosmaer vermeldt de brief in het bezit van J. Weissenbruch in Den Haag; in het hs. Franken-Waller uit het Amsterdamse Rijksprentenkabinet staat genoteerd: 'Cette lettre a passé dans une vente publique à Londres le 30 mai 1825 et dans la vente Meylink, à La Haye, le 14 novembre 1864. Nous ignorons où elle se trouve actuellement' (kaft 1, p.50). Worp neemt de tekst over naar Vosmaer en meent dat de brief verloren is gegaan.

[p. 31]

opdracht te worden belast¹. Wellicht dezelfde motieven hadden Van de Venne het jaar tevoren ertoe aangezet om ook een exemplaar van zijn Sinne-Vonck aan Huygens en zelfs aan de stadhouder toe te sturen².

1 Royalton-Kisch 1988, 119, n.36 wijst er terecht op dat Van de Venne wellicht reeds vorstelijke opdrachten of afnemers had gehad.

2 De tekst van de brief wordt afgedrukt in Huygens 1911-6, dl.1, 452-3.