Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 3

Wat Huldegard propheteert vander biddender orden. .xix.⁺

In desen tiden dat Huldegard
Aldus propheterende ward,
So sprac si aldus in haren persone:
‘Het selen vort comen scone¹⁴⁸⁵
Erehande volc, als wijt weten,⁺
Die der liede sonden selen eten,¹⁴⁸⁷
Ende dit sel biddende orden wesen,
Ende selen wandelen oec na desen
Sonder scaemte, ende selen mede
Vinden neuwe quaethede,⁺
Ende vanden vroeden lieden dan,
Ende van den gerechten kersten man
Salse werden vermaledijt.

Starc ende gesont, des seker sijt,

+ Cap. 19, Evenals cap. 20, vertaald uit de onechte Prophetia Hildegardis contra Monachos Mendicantes, gedrukt bij Fabricius, Bibl. Med. et Inf. Lat., III, 774-776 (M. de Vries, Inl. Sp. Hist., I, p. lxxxvii)

1485 scone=wel (vgl. M.W., VII, 637)

+ (5)

1487 lat.: insurgent gentes, quae comedent peccata populi, en versta: op zich zullen nemen.

+ (10)

[p. 301]

 

Selen si sijn, ende uutgelesen,⁺

 

Maer van pinen ledich wesen,¹⁵⁰²

 

Ende ten exemple ten bidden ward

 

Selen si setten haren aerd.

1505

Ende selen studeren alte sere,

 

Hoe si mogen uten kere⁺¹⁵⁰⁶

 

Gewarege geleerde bringen dan,

 

Ende metten mogenden riken man

 

Die onnosele arme mogen doden,

1510

Ende die mogende, om hare node

 

Van haren lichaem, treckense an,⁺¹⁵¹¹

 

Alle delectacien der werelt dan¹⁵¹²

 

Leiden si in sonderlijchede.

 

Die viant wortelt in hem dan mede

1515

Vierderhande saken na die dinge:

 

Dat irste dat es smekinge,⁺¹⁵¹⁶

 

Dander haet ende nidechede,

 

Terde ypocrisie mede,

 

Ende dat vierde es mesprake.¹⁵¹⁹

1520

Nu hord van smeken haer sake.

 

Si smeken, om datmen mildelike sal⁺

 

Hem geven, daer omme overal

+ (15)

1502 van pinen ledich=zonder boetedoening, zelfkastijding (vgl. vs. 1521 v.)

+ (20)

1506 uten kere bringen=op een dwaalspoor brengen, aan hun beginselen ontrouw maken

+ (25)

1511 van=om hun lichamelijke behoeften, wegens alle delectacien die hun lichaam - scil. der nieuwe ordeleden - noodig heeft

1512 delectacien=(lat. delectatio) genoegens, genietingen; niet in M.W., noch in Salverda de Grave, De Franse woorden in het Ned.

+ (30)

1516 smekinge=vleierijen (lat. adulationem)

1519 mesprake=laster (lat. destructionem; M.W., IV, 1736 en 1741; vgl. vs. 1527).

+ (35)

[p. 302]

 

Si haten weder, alsmen ontseget

 

Hem, ende enen andren weget.¹⁵²⁴

1525

Si sijn ypocriten, om dat sy

 

⁺ Elken selen behagen daerbi;⁺

 

Mesprekers, omdat si hem loven,¹⁵²⁷

 

Ende setten hem selven altoes boven,

 

Ende andere lachterense in allen tide,

1530

Om te verleiden die simpel lide.

 

Dese sijn sonder devotie twaren,⁺

 

Ende sonder exempel der martelaren.

 

Nochtan selen si spreken starke,

 

Ende an hem trecken, als ic merke,

1535

Die prinsen van der kerken saen,

 

Ende selen aftrecken, sonder waen,⁺

 

Den gewarigen herde sine atente,¹⁵³⁷

 

Ende waer si mogen sijn sacramente.

 

Si selen an gripen der armer goet,

1540

Wanen dat oec comen moet,

 

Der sieker, ende der onsaliger mede.⁺

 

Si selen trecken altoes ter stede

 

Daer vele volx vergadert es,

 

Ende an hem trecken, sijt seker des.

1545

Si selen der manne wive leren,

 

Dat si haren man ontkeren,⁺

1524 weget=eig. toeweegt, dus: geeft

+ bl. 84 d.

+ (40)

1527 mesprekers=kwaadsprekers, lasteraars (vgl. vs. 1519)

+ (45)

+ (50)

1537 herde=herder; atente=de hem toevertrouwde personen, de kudde.

+ (55)

+ (60)

[p. 303]

 

Ende bedriegen; al eest gestolen,^1547-1548

 

Dat sijt hem geven verholen.

 

Si selen ongenoemde dingen,¹⁵⁴⁹

1550

Ende qualike bejaecht, te gader bringen,

 

Hoet es bejaecht: ‘Gevet ons nu,⁺

 

Ende wi selen bidden vor u.’

 

Wacht die dit aldus nemen,

 

Ende der onsaliger dinc getemen!¹⁵⁵⁴

1555

Eest van morde, eest geroeft,

 

Eest gestolen, eest onthoeft,⁺¹⁵⁵⁶

 

Eest van perseme, eest ontcrecht,¹⁵⁵⁷

 

Eest van voercope oec echt,¹⁵⁵⁸

 

Eest van goede te dage geset,¹⁵⁵⁹

1560

Eest van overspele oec met,

1547-1548 al eest gestolen enz.=en, al is het gestolen, dat ze (de vrouwen) hun (de ordebroeders) in het geheim (verholen) hun eigen goed (scil. der manne en wive: res proprias) geven (instruentes...tribuant), vgl. J.A. Fabricius, Bibl. Latina m. et inf. aetatis, Florentia, 1858, III, p. 243: abstrahentes sacramenta a veris pastoribus, rapientes Eleemosynas pauperum miserorum, et infirmorum, trahentes se in multitudinem populi, contrahentes familiaritatem mulierum, instruentes qualiter blande maritos et amicos decipiant, et res proprias eis furtive tribuant, tollent enim res iniustas, et male acquisitas, et dicent: Date nobis, et nos orabimus pro vobis

1549 ongenoemde=waarvoor men niet uit durft komen, wat men niet durft noemen

+ (65)

1554 getemen=niet beneden zich achten

+ (70)

1556 onthoeft: Verdam (M.W., V, 1103) teekende aan: ‘niet duidelijk... Waarschijnlijk is de bedoeling, dat het geroofd is van hen, die men heeft laten onthalzen. Lat. (bij Fabricius, 3, 243, uitg. 1858): ‘heu et res miseras a raptoribus, spoliatoribus, praedonibus, latronibus’

1557 perseme=woekerwinst; ontcrecht=ontweldigd, ontroofd

1558 voercoop=alle koop met gebruikmaking van voordeelen, waarvan anderen uitgesloten zijn

1559 goede te dage geset=op crediet gekocht.

[p. 304]

 

Eest keefdoem, of versworen,⁺¹⁵⁶¹

 

Ofte dade een der kerken toren,¹⁵⁶²

 

Dat waer jegen tsacrament,

 

Eest ongelove oec omtrent,

1565

Eest coman, die valsch jaget,¹⁵⁶⁵

 

Eest ridder, die niemen verdraget,⁺¹⁵⁶⁶

 

Eest here, die loes es ende tyran,

 

Eest een die es inden ban,

 

Eest van valscheiden quaet,

1570

Eest van alder quader daet,

 

Eest van verraetnesse ende van stride,⁺

 

Eest van hate, eest van nide,

 

Eest van wiven luxurieus,

 

Ende haren manne niet sijn preus,¹⁵⁷⁴

1575

Eest van valscen orconden,¹⁵⁷⁵

 

⁺ Eest van dorperliken sonden,⁺

 

Die jegen naturen sijn gedaen,

 

Die ic niet wil doen verstaen,

 

Al leefde een oec jegen die wet,

1580

In wat sonden hi es besmet,

 

Mach hi geven, so es hi quite⁺¹⁵⁸²

 

Gewijst van hem daer met vlite.¹⁵⁸³

 

Om des duvels verledenesse,

 

Ende der sonden soetenesse,

1585

Ende om een blide leven te leiden,

 

So maken si .i. cort gereiden⁺¹⁵⁸⁶

+ (75)

1561 keefdoem=overspel; versworen=meineedig, trouweloos

1562 =deed iemand (een) aan de kerk (der kerken) overlast, leed (toren) aan

1565 coman = koopman

+ (80)

1566 verdraget=die niemand kan uitstaan; lat. a militibus linguosis, et luxuriosis, a periuris mercatoribus, a filiis viduarum, a militibus tyrannis, a principibus contra legem viventibus, et a multis perversis (Fabricius, Bibl. lat. med. et inf. aet., III, pp. 243-244)

+ (85)

1574 preus=getrouw

1575 orconde=getuigenis

+ bl. 84 e.

+ (90)

+ (95)

1582 gewijst=beoordeeld

1583 verledenesse=het bewerken van iemands zedelijk verderf

+ (100)

1586 gereiden=bereide weg.

[p. 305]

 

Der zielen ter verdoemenesse.

 

Dit sijn ongewarege lessen,¹⁵⁸⁸

 

Elken diere met omme gaet,

1590

Dien dus bedrieget dat aflaet.’¹⁵⁹⁰

1588 ongewarich=onbetrouwbaar, valsch

1590 =die bedriegt den aflaat, d.i. die verdient hem niet

1504 aerd in het hs. voluit 1505 vóór het vs.: 1507 gewarege in het hs. voluit 1511 Van hs.: dan 1512 delectacien hs.: die lectacien 1519 mesprake hs.: mestake; de emendatie in messprake (Verdam, M.W., 4, 1736, 1741) is wel hypercritisch, vgl. infra mesprekers vs. 1527, mesprake vs. 1636 1520 de woorden smeken haer sake staan op rasuur.

1527 mesprekers: de emendatie in messprekers (Verdam, M.W., 4, 1737) is overbodig, blijkens spellingen als mespreken uit Harl. Gloss. en Voc. Cop., en vgl. vs. 1519. Evenzoo hoeft na mesprekers niet sijn si (ibid.) ingelascht, want vs. 1527 is de voortzetting van vs. 1525. - omdat si hs.: om datsi 1530 lide vgl. virijn vs. 1363 1533 starke in het hs. voluit 1534 merke hs.: m'ke 1545 vóór het vs.: .

1549 ongenoemde hs.: ongemoemde (emend. Verdam, M.W., 5, 636; in Tijdschr., 1, 286, a^o 1881 wist Verdam nog geen weg met dat woord) 1553 Vóór het vs.: - wacht in M.W., 5, 1103 en 2, 1737 emendeert Verdam in wach; in M.W., 9, 1492 haalt hij, buiten dezen, nog twee andere vormen wacht aan (die onorganisch worden genoemd), nl. uit Praet en Troyen. In het Brabantsch zijn echter nog meer gevallen van paragogische t achter ch aan te halen; zie Velthem, VII, vs. 219.

1585 een in het hs. voluit.