Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 3

Dat begin van Huldegard prophesien, hoesi ute quamen .xiiii.⁺

Tote erechtegen lieden ende vroet
Van sinne, ende van scientien goet,

+ Cap. 14. Ontstaan naar het Speculum futurorum temporum sive Pentachronon sanctae virginis Hildegardis, een nog onuitgegeven werk van Gebeno (zie vs. 1110) waarvan de aanhef althans te lezen is in de Acta Sanctorum, 17 Sept. (n^o 195 v.); zie tekst bij vs. 1105 vv.

[p. 283]

 

Reimont, scolaster van Sent Steven,¹¹⁰⁷

 

Te Mense in die stat verheven,

 

Ende Reinhere, canonc ter selver stede,⁺¹¹⁰⁹

1110

Een broeder Gebeno, prior mede¹¹¹⁰

 

In Everbach, verstaet dit word.¹¹¹¹

 

Sente Huldegard, die bracht vord

 

Den cloester te Rupert, ende fondersse¹¹¹³

 

Daerave was ende meestersse,⁺

1115

Dat bi [Bin]gine es gestaen,

 

Haer heilicheit, sonder waen,

 

Haer groten loen van karitaten,¹¹¹⁷

 

Daeraf te secgen es buten maten.

 

Om dat ic wane dat gi niet⁺¹¹¹⁹

1120

En wet wat haer es gesciet,

 

Ende datmen hier mach proeven

 

Bi epistelen, die daertoe behoeven,¹¹²²

 

Overmids die grote heren

 

Die dit vordbringen met eren⁺¹¹²⁴

1107 Reimont=scolaster van Sint-Steven te Metz

+ (5)

1109 Reinhere=kanunnik van Sint-Steven te Metz

1110 een=een zekere; Gebeno=prior van de Cisterciënser-abdij te Eberbach, schrijver van het vermelde Speculum futurorum temporum, gesteund op de voorspellingen der H. Hildegard

1111 Everbach=Eberbach (Baden)

1113 Rupert, zie v. 983

+ (10)

1117 karitate=christelijke liefdadigheid

+ (15)

1119 omdat: de hoofdzin, waarvan de hier met om dat aanvangende bijzin afhangt, is te vinden in vs. 1147

1122 behoeven=noodig zijn

+ (20)

1124 vordbringen=mededeelen, lat. proferre.

[p. 284]

1125

(Dat was die paus Eugenius,¹¹²⁵

 

Entie paus Anastasius,¹¹²⁶

 

Entie paus oec Adriaen,¹¹²⁷

 

Ende ander heren, hebbic verstaen,

 

Alse van Almaengen Coenraet,⁺¹¹²⁹

1130

Die doe keyser was, verstaet,

 

Entie keyser Vrederic met hem,¹¹³¹

 

Entie Patriarke van Jherusalem,^1132-1133

 

Ende eerts[..]biscop[pe], ende abde mede)

 

Ende orkenden alle hier ter stede,⁺¹¹³⁴

1135

⁺ Datsi dese boeke bescreef,

 

Daerse onse Here selve toe dreef,

 

Ende hiet, ende dwanc, sonder waen,

 

Daer heymelike dinge in staen,

 

Vanden tiden die jegenworden sijn,⁺

1140

Ende oec den onsalegen termijn,

 

Die comen sal oec na desen,

 

Ende tot Antkerst tiden wesen,

 

Ende vanden volke propheteerde met,

 

Dat wesen sal in Antkerst wet,⁺¹¹⁴⁴

1125 Eugenius III (Bernardus Paganelli), paus van 15 Februari 1145 tot 8 Juli 1153

1126 Anastasius IV (Conrad della Suburra), bisschop van Sabina (7 Mei 1128), paus van 12 Juli 1153 tot 3 December 1154

1127 Adrianus IV (Nicolas Breakspear), paus van 4 December 1154 tot 1 September 1159

+ (25)

1129 Koenraad III, keizer van 22 Februari 1138 tot 15 Februari 1152

1131 Frederik I, Roomsch-Koning van 4 Maart 1152 tot 10 Juni 1190

1132-1133 De patriarch-aartsbisschop van Jerusalem was toen Fulcherius, bisschop van Tyrus (1134), die op 25 Januari 1146 benoemd werd. Hij stierf den 20 November 1157

+ (30)

1134 orkenden=verklaren; dit behoeft niet, als in Tijdschr. Nederl. Taal- en Letterk., 1, 282, in orconden verbeterd te worden, mits men uitspreke: o r conden (zie M.W., V, 1981, alsook Velthem, VIII, vs. 1014)

+ bl. 83 b.

+ (35)

+ (40)

1144 Antkerst wet=tijdperk en leer van Antkerst (vgl. die jootsche, die oude wet, M.W., IX, 2365).

[p. 285]

 

Lettel yemen hebben mach

 

Ofte lesen can, hebbic vernomen,

 

Van dingen die toe selen comen

 

Ende oec van Antkerste gerede,⁺

1150

Ende in drien hare boeke mede,

 

Daer deen af heet Civias,

 

Dander Werke des Heren, na das,

 

Ende terde heet Epistel boec.

 

Ute desen dedic minen ondersoec,⁺

1155

So dat ic som hare prophecien,

 

Die stonden in desen boeken drien,

 

In vif tiden sal ordineren,

 

Datso wie wilt studeren

 

Ende lesen, ende distingueren met,⁺

1160

Hi vinter vif tide in geset.

 

Ende die onsalige jegenworde[.] tijt,

 

Daer die heilige kerke ende gi in sijt,

 

Ende alle die toecomende vresen

 

Ende Antkerst comst oec na desen⁺

1165

Seldi gelijc vinden in dien,

 

Oft gijt in enen spigel hadt gesien.

+ (45)

+ (50)

+ (55)

+ (60)

[p. 286]

 

Daeromme so es dit boec oec geheten

 

Vanden meesteren dier af weten:

 

Die Spigel van comende tide,⁺¹¹⁶⁹

1170

Dat gescien sal wide ende side.

+ (65)

1169 Die Spigel van comende tide: M. de Vries (op. cit., p. lxxxvi) gaf de verklaring van dien titel, die niet in de werken van de H. Hildegard voorkomt. De benaming van Spigel doet de eigenlijke bron ontdekken, waaruit Velthem putte: zij wijst klaarblijkelijk op het Speculum futurorum temporum van Gebeno (zie vs. 1110). M. de Vries kwam terecht tot het besluit, dat Velthem niet rechtstreeks uit de geschriften van Hildegard zelf vertaalde, maar de compilatie van Gebeno als leidraad volgde. Vss. 1145-1166 luiden in het Latijn: Sed quia omnes libros ejus pauci habere possunt vel legere, ea, quae de futuris temporibus et de Antichristo in tribus libris suis, scilicet Scivias, quem nominavit sic eo quod doceat scire vias, et libro Divinorum Operum, et libro Epistolarum suarum prophetavit, in hunc unum libellum ex maxima parte collegi et, prout melius potui, in quinque tempora ordinavi. Quae quidem quinque tempora qui diligenter legere et studiose distinguere voluerit, et praesentem statum Ecclesiae, et omnia futura tempora et pericula, ac adventum Antichristi, quasi in speculo pervidebit. Unde, si placet vobis, vocetur liber ipse Speculum futurorum temporum, sive Pentachronon, sanctae Hildegardis, id est, de quinque temporibus, de quibus in eo prophetat. Penta enim quinque, et chronos tempus Graece dicitur

1107 Reimont hs.: Een out 1109 Reinhere hs.: reinbert 1110 een hs.: ende. Gebeno hs.: gebecie 1111 verstaet hs.: verstoet 1112 Huldegard in het hs. voluit 1113 Rupert hs.: Rupen 1115 Bingine hs.: pigina 1105-1118 Matthias de Vries (Jacob van Maerlant's Spiegel Historiael, I^e deel, p. lxxxv, waarnaar bovenstaande emendaties zijn gemaakt), citeert den aanhef van Gebeno's Speculum (zie de nota bij het Opschrift van dit hoofdstuk): Honorabilibus viris semper in Christo diligendis, magistro Raymundo scholastico et magistro Reinhero, canonicus S. Stephani in Moguntia, frater Gebeno, dictus prior in Eberbach, si quid potest peccatoris oratio. Sancta virgo Hildegardis, fundatrix et magistra monasterii S. Ruperti, quod situm est apud Pingriam, quantae sanctitatis quantique meriti fuerit apud Deum et apud homines, caritatem vestram latere non credo 1124 vordbringen hs.: word bringen (emend. Verdam, Tijdschr. Nederl. Taal- en Letterk. Leiden, 1, p. 282).

1133 eerts[..]biscop[pe] hs.: eertsce biscop (-biscop met een s, zooals de lezing van het hs., niet twee, zooals in de emendatie van Verdam, vgl. Velthem, bijv. I^e boek, vs. 1205, 1215, 1255, 1259). abde hs.: alde (zie telkens Verdam, t.a.p.) 1139 jegenworden hs.: iegen worden.

1150 hare in het hs. voluit 1151 Civias hs.: cinias 1155 som hs.: sō 1157 sal hs.: te. De lezing so dat ic som hare prophecien, / die stonden in desen boeken drien, / in vif tiden sal ordineren, die reeds voorgesteld was door Verdam (sal in M.W., 5, 1954; of in plaats daarvan: wilde, Tijdschr., 1, 282), verdient de voorkeur boven de emendatie van M. de Vries (Sp. Hist., Inl., p. lxxxv): so dat ic sochte hare prophecien / die stonden in desen boeken drien / in vif tiden te ordineren, omdat de afkorting sō van het hs. eerder in som dan in sochte dient opgelost te worden, en ook omdat deze som beter aan den Latijnschen tekst: ‘in hunc unum libellum ex maxima parte collegi’ beantwoordt; vif: de emendatie in vijf (Verdam, Tijdschr., 1, 282) is overbodig, al is vijf de gewone middelnederl. spelling 1158 wie de emendatie in wiet ‘wie het’, door Verdam (Tijdschr., 1, 283) is onnoodig 1161 jegenworde[.] hs.: iegen word'.

‘De lezing, schrijft M. de Vries, o.c., p. lxxxv, is niet overal zuiver, maar de zin is toch duidelijk. Hij zal de profetiën van Hildegarde in vijf tijden rangschikken, en daarbij gebruik maken van drie harer werken, t.w.: 1^o De Scivias, sive visionum ac revelationum libri III; 2^o het Liber Divinorum Operum; 3^o het Liber Epistolarum.’

Civias: eig. Scivias; het boek Scivias (sci vias lucis) werd opgesteld van 1141 tot 1151.