Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 3

Noch vander sterfte ende den dieren tide .xxv.

Int irste begonden die stride daer
An die arme liede vorwaer,
Ende daerna quam si ongelet¹⁷⁰⁰
An die rike liede met,
So dat dier so vele starf,⁺
Ende van derre slagen verdarf,
Datment ‘hete ongemac’ heet,¹⁷⁰⁴
Ende een rede mingede gereet

1700 ongelet = zonder dat het kon belet worden

+ (5)

1704 hete ongemac = vgl. heet evel. ‘Typheuze infectie’ bericht ons zeer vriendelijk D^r A.-F.-C. van Schevensteen (Antwerpen), die naar Jan Yperman's Boec der Medicinen verwijst (uitg. door O. Broeckx, Antwerpen, 1858), welke passage (gemerkt n^r 11) ik hier (na collatie met hs. 15634 op de Koninklijke Bibliotheek, fol. 59 v^o) aanhaal: ‘Hague . dat heeten vele liede theet euel . dat .i. swaer corts es ende eenpaerlike . ende heet in latine causon... Dit sijn die tekene . scarpe ziecheit . sterke hitte oneffene ruheit van den lichame . grote pine jnt vorhooft . in de mage . niet slapen mogen dien lichame bestopt . entie camergange sijn droge ende hart . ende . oec vremde gepeinse . die tonge ru ende hart’. Voor de behandeling en het verder verloop der ziekte, zie Broeckx, blz. 81 v.
Causon (niet in Ducange) is febris quaedam ardens. Een passus uit Pseudo Soranus (IV^e-V^e eeuw n.C.) Isagoge 5 luidt: hoc tempore nutriuntur cholera rubea, causon, synochus tertiarius (Thesaurus Latinae Linguae, III-659).
Eigenlijk is het een Grieksch woord ϰαύσων: brandende hitte, zomerhitte (H.G. Liddell and R. Scott, A Greek-English Lexicon) vgl. het caloratum malum in Gargilii Martialis Medicinae, uitg. in Plinius Secundus door V. Rose, Leipzig, Teubner, 1875, blz. 134.

[p. 220]

 

Altoes daer met, so dat van desen

 

⁺ Lettel goet doe conde genesen⁺

 

Yeman, hine starf daeraf.

 

Om dese sterfte men uutgaf

1710

In alle stede in Brabant alsoe,

 

Datmen kerchove wiede doe,¹⁷¹¹

 

Op velde, op grote pleine,⁺

 

Binnen der stat, of buten gemeine,

 

Daer men graven soude die dode.

1715

Maer eer uutquamen dese gebode,

 

So waren die kerchove vor dat

 

So vol gegraven in der stat,⁺

 

Datmen en wiste waer graven doe.

 

Aldus quamen dese kerchove toe,

1720

Datmense wien dede op dat

 

Om die gasthuse vander stat,

 

Want so vele daer in bedorven⁺

 

Armer liede, ende daer storven,

 

Datmense op wagen ende op kerren

1725

Met .x. te male, sonder merren,

 

Wechvorden, ende mede alsoe

 

Driewerf oft viere des dages doe.⁺

 

Dus machmen secgen tesen male,

 

Ende oec bedieden herde wale,

1730

Dat dit een swaer teken was

 

Van der cometen, daer ic af las,

 

Dat hier an haer bedieden fel^+1732-1733

 

In desen stride wel gevel.

 

Twe poente hebwi nu vernomen,

1735

Die swarlike sijn toe comen,

+ bl. 77 c.

+ (10)

1711 wiede = inwijdde (zie verder vs. 1720)

+ (15)

+ (20)

+ (25)

+ (30)

+ (35)

1732-1733 = dat aan deze feiten (hier an) haar kwade beteekenis (bedieden fel) in deze ramp (stride) juist uitviel (wel gevel).

[p. 221]

 

Dat was die diertijt so groet,

 

Entie sterfte sonder genoet,⁺

 

Die dese sterre, dese comete

 

Wel bediet, na haren behete.¹⁷³⁹

1740

Nu geviel oec in desen tijt,

 

Te meniger stat, des seker sijt,

 

Dattie grote regen doe⁺

 

dLant hadde geslegen alsoe,

 

Daer die rocge gesait was

1745

Ende die tarwe, sijt seker das,

 

Dat niet uut en conste comen.

 

Dus werd vele corens benomen,⁺

 

Ende alst quam ten andren tide,

 

Datmen soude sayen wide ende side

1750

Dat somercoren, met gewelt,

 

So was die tijt so dier gestelt

 

Dat mate liede niene conden⁺

 

Haer lant gesayen op dien stonden,

 

Want sine consten vercrigen niet

1755

Coren te sayen, wats gesciet.

 

Ende dat rocge soude hebben gewesen,

 

⁺ Eerdenen vele uut na desen,⁺¹⁷⁵⁷

 

Ende sayeden daer somercoren,

 

Aldus waest tfolc sere verloren.

1760

Dit was oec een poent mede

 

Van derre cometen, wel gerede,

 

Datmen van haer mach bedieden,⁺

 

Datsi tempeest geeft den lieden.

 

Want tempeest waest al, dat verstaet,

1765

Dier tijt, ende weder quaet,

 

Ende dese .iii. poente sijn gesciet

 

Ten argesten al, ende anders niet.⁺

 

Vele tribulatien waren nu

 

In vele landen, dat secgic u.

+ (40)

1739 beheet = voorspelling

+ (45)

+ (50)

+ (55)

+ bl. 77 d.

+ (60)

1757 Eerdenen...uut = ploegden uit, spitten uit.

+ (65)

+ (70)

[p. 222]

1770

Alle bliscap vergingen ter stede,

 

Ende die arme liede mede

 

Haer ansichte worden, sonder waen,⁺

 

So ontfermelike gedaen,

 

Alse oft si doet hadden gewesen,

1775

Ende lettel ontfermde yemen van desen;

 

M[en] dreef geen seer om die dode,

 

Elc was in hem selven blode,⁺

 

Ende so versteent, ende verworden soe,¹⁷⁷⁸

 

Dat si gewenen ne conden doe,

1780

Ende oec werds so vele der dinc,

 

Dat hem wenen al ontginc,

 

Want soude selc doe altenen⁺

 

Hebben moeten daeromme wenen,

 

Ende droeve wesen, alse daer storven

1785

Sine vriende, oft anders bedorven,

 

Sone soudi geen tijt na desen

 

Sonder wenen hebben gewesen,⁺

 

Ende sonder droefheit mede twaren.

 

Dit dede dat sijt lieten varen.

1790

Dus storven sonder rouwe die liede,

 

Om dese dinc die ic bediede,

 

Want sine hadden van dien plagen⁺

 

Den rouwe altoes niet con[n]e[n] gedragen.¹⁷⁹³

 

Des verdriets ommeganc

1795

Waer te secgen al te lanc,

 

Daer die werelt met was bevaen,

 

Daeromme willics nu ave staen,⁺

 

Ende wille u nu secgen vord

 

Dinge die ter ieesten hord.

+ (75)

+ (80)

1778 versteent = verhard, hardvochtig; verworden = ontaard, ongevoelig

+ (85)

+ (90)

+ (95)

1793 gedragen = verdragen.

+ (100)

1727 Driewerf hs.: Driew'f.

1776 Men hs.: Maer 1793 connen hs.: conde, emend. Verdam, M.W., II, 1076, i.v. gedragen 1797 Na dit vs. is een vers, blijkbaar een verschrijving, doorgehaald: ende willic nu ave staen.