Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 1

Van Dalem ende Neuwengrave. lij.

Dus voer die hertoge vorward wale,
Ende strueerde Reimersdale.^3760-3761
Te Woude, te Sineke, te Wilgenru,
Dese maecti alle scu.

3760-3761 Reimersdale, bij Heelu vs. 3296 Rimersdale = Remersdael, in het Noorden van de provincie Luik, aan de Gulp, tusschen Teuven en Aubel. Reimersdale wordt reeds genoemd in een oorkonde uit de maand Juni 1290 (bij Ernst, Hist. du Limbourg, dl. VI, blz. 405). - Woude: wellicht het kasteel te Waldenberg, thans: Wodemont, een buurt van de gemeente Neufchâteau, in de provincie Luik, ten Oosten van Daalhem. - Sineke = Sinnich, een buurt van de gemeente Teuven, in de provincie Luik, nabij de Nederlandsche grens. - Wilgenru = Wilhonriw: de Waalsche naam, in de 13^de eeuw (later: Wilhonrive en Awilhonrieu) van het kasteel op het gebied van Vilteren (Vilt-, Veltjaeren), buurt ten Zuiden van Hombourg, in de provincie Luik, aan Geul en Gulp, tusschen Remersdale en Moresnet.

[p. 441]

tekstkritische noten

3755 Limborch afschr.: lueenborch met de noot er bij: ‘Statt Limborch (s. den flgd. Abschn.)’, waaruit blijkt dat we te doen hebben met een fout van den kopiïst van fragment M, die zich verzag op lucenborch in 't voorgaande vers. 3759 waert in het afschr. voluit. 3760 Reynersvale afschr.: Reyners vale Er zal wel eenig verband bestaan tusschen deze lezing en die van hs. B der Brabantsche Yeesten. Het daar voorkomende Reijniers sale kan een verkeerde lezing. zijn van * Reijniersfale 3761 Seyme: het is moeilijk uit te maken welke fout daarachter schuilt. In het afschrift staat er de volgende noot bij: ‘Seynce? Sineke ist Sinnich, nahe bei Witthem oder Scinne, Schinne, dorf bei Siltich.’ Heeft Massmann met zijn vraag ook bedoeld, of er * Seynce behoort gelezen te worden, of heeft hij Seyme alleen willen verklaren? De vormen Singhe (a^o 1274), Zinke (a^o 1309), Zenke (a^o 1345), Sinke (a^o 1346), Zynke (a^o 1363) komen voor (zie bij Brouwers, Histoire du Chapitre noble de Sinnich, blzz. 111, 118, 127 en 137); een vorm * Seynke is dus verre van ondenkbaar; maar * Seynce schoon niet onmogelijk, lijkt onwaarschijnlijk. - glistat: zie de aanteekening hieronder. 3762 makedi: bij Jonckbloet, Verslagen en Berigten 3, 74 a verkeerdelijk * maecti

[Fragment M]

[Wed]er in te Limborch, mat;
[Die] grave van Gelre ter Nuwer Stat.
[Du]s voer elc om sijn behout,
[Al] waren si te voren stout.

Van Dalem ende van den Nieuwe[n] Grave. lij.

Dus voer die hertoghe vor waert wale,
Ende struerde Reynersvale.
[T]e Woude, te Seyme, te Glistat,³⁷⁶¹
[D]ese makedi selve alle mat.

3761 Glistat: deze variant lijkt onverklaarbaar. In de streek waar Jan I thans aan 't stroopen gaat, is geen enkele plaats van dien naam bekend, terwijl het woord daarenboven door het rijm gedekt is.

[p. 442]

 

Te Limborch voer hi sonder vieren⁺

 

Ende deet daer om ontsteken sciere,³⁷⁶⁴

3765

Daer die van Lusselborch sagen toe,

 

Die op Limborch lagen doe.

 

Moelne, huse verberdi gereet.

 

Dit was dien van Lusse[l]borch leet,⁺

 

Want haer suster dochter, die gravinne³⁷⁶⁹

3770

Van Vlaendren, was daer mede inne,

+ (5)

3764 daer om. Bij Heelu vs. 3314 duidelijker: al dat hi buten mure vant.

+ (10)

3769 haer suster = Isabella van Luxemburg, dochter van Henri le Blondel, dus zuster van Hendrik III van Luxemburg, was de tweede vrouw van Gwij van Dampierre. - haer suster dochter: dus de dochter van Isabella van Luxemburg en Gwij van Dampierre, die door dezen uitgehuwelijkt was aan Reinalt van Gelre: zie boven vss. 3648-3649.

[p. 443]

tekstkritische noten

3767 Mollen afschr.: Mellen - verberndi: -bern- in het afschr. voluit. 3769 hare in het afschr. voluit.

[Fragment M]

[T]e Lymborch voer hi sonder viere
Ende deet daer omme onsteken sciere,
[Daer] die van Lucenborch sagen toe,
[D]ie up Lymborch lagen doe.
Mollen, huse verberndi ghereet.
[D]at was dien van Lucenborch leet,
[W]ant hare zuster dochter, die gravinne,
[W]as daer toe comen inne,

[p. 444]

 

Die van Vlaendren was comen uut,

 

Met feesten, spelen, alse .i. bruut,

 

Ende waende tharen vader varen.⁺³⁷⁷³

 

Om dit waest hem te leder twaren.

3775

⁺ Dus maketse die hertoge alle mat

 

Ende keerde te Brabant ward na dat,

 

Om den winter dien doen quam,

 

Die hem dat logieren benam.⁺

 

In desen tiden so dede oec mede

3780

Die grave van Hollant groet onvrede

 

Den grave van Gelre ende scade,

 

Want hi ward nu te rade

 

Dat hi sere met cocgen sende,⁺

 

Daer hi enen casteel met scende

+ (15)

3773 Ende waende tharen vader varen. Heelu vss. 3339-3340 zegt: die op hare vaert was ten grave van Ghelre waert. Het eene sluit het andere niet uit, aangezien Gwij van Dampierre samenwerkte met Reinalt van Gelre (zie boven vs. 3725-3725), maar na de mislukte onderneming tegen ‘Longijs’ op Namen teruggetrokken was (zie boven vs. 3753).

+ bl. 28 f.

+ (20)

+ (25)

[p. 445]

tekstkritische noten

3773 haren in het afschr. voluit. 3774 [O]mdit afschr.: (W)andit - hem in het afschr. voluit. 3777 [O]mden afschr.: (..)inden 2779 Bij dit vers staat in het afschrift de noot: ‘durchschnitten und wenigstens noch 2 zeilen weg geschnitten.’ Verg. echter de beschrijving van het fragment in de inleiding.

[Fragment M]

[D]ie van Vlaendern was comen uut,
[M]et feesten, spelen, als ene bruut,
[E]nde waende te haren vader varen.
[O]mdit waest hem leeder twaren.
[D]us maketse die hertoge alle mat,
[E]nde keerde weder te Brabant na dat,
[O]mden winter die do quam,
[D]ie hem tlogieren benam.
[In] desen tiden dede [oec m]ede

[p. 446]

3785

Diemen heet te Newen Grave;³⁷⁸⁵

 

Dien wonnen ende braken ave

 

Die Zeelanders ende Hollanders bede.

 

Driele, dat ondergaen was mede⁺³⁷⁸⁸

 

Den hertoge, wan die here Jan

3790

Van Kuec, ende deet maken vord an

 

So vaste, dat hi hilt ter tide³⁷⁹¹

 

Bomelrewarde jegen alle stride.

 

Die grave van Lusselborch scaemdem sere^+3793-3795

 

Dat hi van Lonsis metter onnere

3795

Keren moeste. Om dese saken

 

Dedi vander kerken maken

 

Van Spremont ene borch gerede,

 

Ende daer wildi dwingen mede⁺

3785 te Newen Grave. Waar dit slot, dat volgens Heelu vs. 3434 door den graaf van Gelre gesticht werd, gelegen was, blijkt niet. V. Slichtenhorst, Geldersse Geschiedenissen, dl. II, blz. 104a noemt het ‘de Nieuwe Grift’, maar hij voegt er de noot bij: ‘in textu est, Novum Fossatum. Quo quid denotetur, ignorare me profiteor’.

+ (30)

3788 Driele: ten Zuid-Westen van Arnhem, aan den Betuwschen Rijndijk.

3791 hi = hertog Jan I. Verg. Heelu vss. 3443-3445: soe vaste...dat die hertoge daer mede Bomelwerde hilt ende bedwanc.

+ (35)

3793-3795 Zie boven vss. 3737-3758.

+ (40)

[p. 447]

tekstkritische noten

3792 Bommelwerde: -werde in het afschr. voluit. 3794 onneere: -eere in het afschr. voluit. 3795 an: verkeerd afgeschreven voor om? 3796 kerken in het afschr. voluit. 3798 Ende daer [...] wildi afschr.: Ende daer mede wildi Het is duidelijk dat dit mede overtollig is. - daer in het afschr. voluit. - mede: hierbij in het afschrift de noot: ‘sic’, waarschijnlijk ter bevestiging dat mede tweemaal in het vers voorkomt.

Fragment M, bl. 1 b.

So vaste, dat [hi] hilt tien tide
Bommelwerde jeghen alle stride.

Die grave van Lucenborch scaemdem zere

Dat hi van Lonchijs metter onneere
Keeren moeste. An dese zaken
Dedi vander kerken maken
Van Spremont .j. borch gherede,
Ende daer [...] wildi dwingen mede^3798-3799

3798-3799 daer wildi dwingen mede Spremont. Voor 't goed verstand van wat volgt lette men op wat Heelu vs. 3476-3477 daar nog bij voegt, maar door Velthem weggelaten is: datmen daer op bringen En soude en ghene spise mogen. Met Spremont wordt bedoeld het kasteel aldaar; zie beneden vs. 3845: Entie borch ward gespiset saen.

[p. 448]

 

Spremont. Mar doent vernam

3800

Die hertoge, hi sciere daer ward quam,

 

Nochtan waest vorst ende gesnuwet sere,

 

Ende elc, die voer metten here,^3802-3806

 

Moeste voeren selve sine spise,⁺

 

Ende sijn orscoren in deser wise

3805

An sijn gereide daer elc hinc,

 

Oft op sinen somer. Ende na die dinc

 

Voeren in Oseninc gereet,³⁸⁰⁷

 

Int wilste lant, verre ende breet,⁺

 

Dat gelegen es in Aelmaengen,

3810

Dore wout ende dore montaengen.

 

Ende doen die viande dat vernamen,

 

Vloensi van vare alle tsamen.

3802-3806 Elk moest zijn levensmiddelen medevoeren, aangezien men in die streken ‘enghene spise en vant’, zooals Heelu vs. 3505, duidelijker dan Velthem, zegt.

+ (45)

3807 Oseninc: zie boven bij vss. 815, 908, 3578.

+ (50)

[p. 449]

tekstkritische noten

3801 zere afschr.: mede met daarbij de noot: ‘zeere??’ Daaruit blijkt dat het fragment wezenlijk mede heeft. 3802 here in het afschr. voluit. 3807 Oeseninc afschr.: oeseuine verbeterd uit oesenine met de noot: ‘Es steht oeseuinc’. 3811-3812 ontbreken in het afschrift, resp. in het oorspronkelijke (zie de beschrijving van het fragment in de inleiding).

[Fragment M]

Spremont. Maer doet vernam
Die hertoghe, saen hi weder quam,
Nochtan waest vorst ende snewet zere,
Ende elc die voer daer metten here,
Moeste voeren sine spise,
Ende sijn orscoren in die wise
An sijn ghereide, dat elc hinc
Up sinen zomer. Ende na die dinc
Voeren si in Oeseninc ghereet,
Int wiltste lant, verre ende breet,
Dat gheleghen es in Almaengen,
Dort wout ende dor montaengen.

[p. 450]

 

Eer die hertoge daer conste comen,⁺

 

So had .i. bastaerd vernomen^3814-3815

3815

Van dien van Lusselborch, dit doen,

 

Ende had daer bracht menigen baroen

 

Vore Hawelge, op enen pas,³⁸¹⁷

 

Die so swaer te lidene was⁺

 

Dat onmogelijc daer sceen,

3820

Want al waer mer daer een

 

Man gestaen in die were,

 

En hadde cume met al sijn here

 

Alexander in sinen tiden⁺

 

Mogen winnen ende over liden;

3825

⁺ Want die Orte was harde diep,

 

Dwater, dat onder die montaenge liep.³⁸²⁵

+ (55)

3814-3815 .i. bastaerd...van dien van Lusselborch: Hendrik van Houffalise, zooals hij later door Heelu vs. 5046 uitdrukkelijk genoemd wordt. Zie Butkens, Trophées du Brabant, t. I, blzz. 308 en 564; t. II, blz. 224; Miraeus, Opera Diplomatica, dl. I, blz. 229.

3817 Hawelge = Aywaille, in de provincie Luik, aan den linker oever der Amblève.

+ (60)

+ (65)

+ bl. 29 a.

3825 die Orte = de Ourthe, bijrivier van de Maas.

[p. 451]

tekstkritische noten

3814 bastaert in het afschr. voluit. 3818 swaer 3820 maer en 3821 were in het afschr. voluit. 3822 haddene cume: bij Jonckbloet, Verslagen en Berigten 3, 74 a verkeerdelijk * hadden cumen 3825 harde in het afschr. voluit.

[Fragment M]

Eer die hertoge daer conste comen,
So hadde .j. bastaert dit vernomen
Van dien van Lucenborch, dit doen,
Ende hadde daer brocht menegen baroen
Vor Awelge, up enen pas,
Die so swaer te lidene was
Dat onmogenlijc dat sceen,
Want al ne ware daer maer een
Man ghestaen in die were,
Men haddene cume met alden here,
No Alexander in sinen tiden,
Mogen winnen ende overliden.
Want die Orte was harde diep,
Twater, dat onder die montaenge liep.

[p. 452]

 

Entie bruege was af te broken.

 

Nochtan ginc die hertoge stoken⁺

 

Die den pas hoetde[n], metten spieten,

3830

So dat hem niene mocht bescieten³⁸³⁰

 

Dat gewere in genen dingen.

 

Daer bleven vanden Oseningen³⁸³²

 

Wel .c. man geslegen doet;⁺

 

Dander vloen dor die noet

3835

Alle en wege metten bastard.

 

Daer volgede die hertoge allene ter vard.

 

Verre vor sine liede int wout,

 

Ende riep: ‘Keert u menichfout!⁺

 

Ic ben die hertoge, ende hier allene:³⁸³⁹

3840

Gi moget u wreken!’ Mar gemene

+ (70)

3830 hem: hun, die den pas bewaakten.

3832 vanden Oseningen. Die O(e)sseninge = de Ardenners; zie ook beneden III, 1098 (= Heelu vs. 7147).

+ (75)

+ (80)

3839 ende hier allene: Velthem overdrijft; Heelu vss. 3568-3569 zegt: mi en volgen niet si niet twelve van minen lande.

[p. 453]

tekstkritische noten

3828 hertoge in het afschr. voluit. 3829: 3830 speren: ghederen in het afschr. voluit. 3832 Osseninghen afschr.: dwinghen met de noot: ‘Abgeschnitten.’ Maar dat dwinghen zal wel een verkeerde aanvulling van de letteroverblijfsels zijn.

[Fragment M]

Ende die brugge was af te broken.
Nochtan ginc die hertoge stoken
Die den pas hoeden, metten speren,
Dat hem niet ne mochte ghederen
Dat ghewerre in allen dinghen.
Ende Osseninghen

[p. 454]

 

Vloensi alle dor Hawelge vord.

 

Doen ward Hawelge sciere gestord,

 

Entie kerke van Spremont⁺

 

Werd gebroken in den gront;

3845

Entie borch ward gespiset saen

 

Vans shertogen wegen, sonder waen.

+ (85)

3764 en d. daer omme 3765 die op Lijmborch lagen doe 3766 daert die van Lutsenborch sagen toe 3767 die moelne berden si g. 3768 dit w. die van Limbore 1. 3769 dochter ontbreekt. 3770 vlaendre

3763 lymborch
3764 E.d. al omme o. schiere
3765 lutsemborch lagen toe
3766 lymborch laghen doe
3767 Molene verbernde hi g.
3768 lutsenborch

3770 daer inne
3763 hij
3764 ‖ E. deed al om onsteken s.⁺
3765 Daert d.v. luthenborch s.t.
3766 te limborch
3767 Die molen verbarnden sij gereet
3768 luchenborch
3769 W.h.s. die grevinne
3770 vlaenderen

3767 Moelne, huse: de beide woorden staan in het hs. behoorlijk van elkander gescheiden. De lezing moelne-huse reeds verbeterd door C. van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 9, 254 en Verdam, Middelnederl. Woordenb. 3, 752 en 4, 1867, is een verkeerde opvatting van den tekst door Lelong. Immers, waarom zou Jan I alleen de ‘molenhuizen’ verbrand hebben? Heelu vs. 3332 heeft dan ook Moelne ende huus Het verdient opmerking, dat de varianten uit de hss. B, C en D der Brabantsche Yeesten eenstemmig huse missen. - verberdi: -ber- in het hs. voluit. 3768 Lusse[l]borch hs.: lusseb'ch 3770-3771 Op grond van de lezing van het fragment M, zou men op het eerste gezicht kunnen meenen, dat vs. 3770 hier gedeeltelijk bedorven is en de woorden van Vlaenderen er in zijn gekomen, doordien de kopiïst zich zou verzien hebben op diezelfde woorden in 't volgende vers. Zie echter Heelu vss. 3338-3339, die overeenstemmen met onzen tekst.

+ bl. 56 b.

+ bl. 56 b.

3771 tot 3774 ontbreken. 3775 d. maecte se d.h. allen m. 3776 en k. te b. in na dat 3777 die 3778 d.h.d. orloghe b. 3779 tot 3882 ontbreken.

3772 als een b.
3774 leeder
3775 makese
3776 E. keerden te Brab. waert na d.
3777 Omden w. die d.q.
3778 hen
3779 soe d. oic m.
3780 groten
3782 werdt
3783 zeere m. cogghen
3784 eenen Cast. mede schende
3771 tot 3774 ontbreken.

3775 D. makese
3776 wert
3777 ‖ Ende die winter doen toe quam⁺
3778 logeren
3779 tot 3846 ontbreken.

3773 tharen: -har- in het hs. voluit. 3777 dien is op te vatten als * die + en = die hem en dus niet te veranderen in * die zooals alle varianten lezen. 3780 onvrede in het hs. voluit.

+ bl. 56 c.

+ bl. 56 c.

3785 tenewen grave
3786 Die
3787 D.z.e.h. liede
⁺ 3788 ‖ ondergaen
3789 D.h.w. doe heere J.
3790 V. Kuyc e.d.m. voirt an
3791 Soe v.d. hi hielt ten tide
3792 Boemelwerde jeghen a.s.
3793 D. Grave v. lutsenborch scaemde hem eere
3794 Dat hi van longijs m. onneere
3795 Keeren
3796 Dede hi v. kercken m.
3797 een borch
3798 wilde hij

3785 te Newen Grave hs.: teuewen grave waarbij de -e- van -ue- verbeterd is uit het eerste been der volgende, te vroeg begonnen -w- 3788 ondergaen hs.: onder gaen 3794 Lonsis hs.: lousis verbeterd als boven in vss. 3360, in het opschrift van cap. 50, in vss. 3631, 3639 en 3642: zie aldaar.

+ bl. 72 b.

+ bl. 72 b.

3799 maer
3800 schiere derwart
3801 zeere
3802 heere
3803 Moesten voeren sine spise
3805 Aen s. gereyde
3806 zommier
3807 oesseminc ghereet
3808 landt
3809 is in Almaengien
3810 Doir woudt e. doir montaengien
3811 vianden dit
3812 Vloen zij v.v. alte samen

3804 orscoren hs.: ors coren

3813 E.d.h. conste gecomen
3814 Soe hadde een bastaert v.
3815 Iutsenborch
3816 E. hadde d. brocht
3817 Voer hawelghe op eenen p.
3818 D. zoe zwaer
3819 D. onmogelic d. scheen
3820 daer maer een
3822 En hadde cume niet al sinen heere
3824 Moghen w.e. overliden
3825 oirt w. herde
3826 montaengie

3814 bastaerd in het hs. voluit. 3820 mer in het hs. voluit. 3822-3824 Tegenover de lezing van het fragment M wordt die van het teksths. gesteund door Heelu vss. 3530-3532. 3825 Orte: Lelong's verkeerde opvatting en verklaring is reeds lang verbeterd door M. de Vries, Middelnedert. Taalzuivering, blz. 133-134.

3827 E. Brugge w. aff te b.
3828 ghinc
3829 D.d.p. hoeden m. spieren
3830 Soe d.h. niemant en m. bestieren
3831 D. gewerc in gheenen dinghen
3832 oesseninghen
3833 W. hondert m. geslagen doot
3834 doir die noodt
3835 Alle wege m. bastaert
3836 D. volgde d.h. alleene t. vaert
3837 V. voir sinen lieden int woudt
⁺ 3838 ‖ menich fout
3839 alleene
3840 Ghi moet u.w. maer gemeene

3829 hoetde[n]: de variant uit hs. C der Brabantsche Yeesten heeft het meervoud, alsook Heelu vss. 3546-3547: den ghenen die besloten | Hadden den pas met haren spieten. 3831 gewere in het hs. voluit. 3832 Oseningen hs.: osemingen door Lelong stilzwijgend verbeterd; de lezing van het hs. is ook reeds opgegeven door Jonckbloet, Verslagen en Berigten 3, 73. 3835 bastard in het hs. voluit. 3840 wreken mar gemene in het hs. op ratuur.

+ bl. 72 c.

+ bl. 72 c.

3841 Vloen sij a. ter hawelge weert voirt
3842 D. werdt h. zeere gescoert
3843 kercke
3844 Werdt geworpen inden g.
3845 Spremont werdt g.s.
3846 Van tshertogen

Opschrift: Hoe hertoge Jan te hulpen quam den Grave Vanden Baren tegen den Bisscop van mets

3847 Inden zomer oic
3848 een oirloge herde zwaer
3849 Tusschen d.b.v. mets tw.
3850 Entie g. vanden b.
Opschrift: .lxx. Hoe die hertoge de grave vanden baren te helpen reet.
3847 [I]n dien somer die viel daer naer
3848 groot ende swaer
3849 Tusschen d.b.v. mens tw.
3850 ‖ Ende den gr. vanden baren⁺

3843 kerke in het hs. voluit. - spremont: het eerste been der -m- is in het hs. verbeterd uit een te vroeg geschreven t: het boven den regel uitstekende gedeelte dezer letter en het dwarsstreepje zijn uitgekrast. 3844 Werd in het hs. voluit. 3847 naer in het hs. voluit. 3850 Ende: Lelong's foutieve lezing * En is reeds naar het hs. verbeterd door Jonckbloet, Verslagen en Berigten 3, 73.

+ bl. 56 d.

+ bl. 56 d.