Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 1

[p. 313]

tekstkritische noten

c. 19, opschr. derden in het hs. voluit. 1451 naer in het hs. voluit. 1454 niemare in het hs. voluit. 1457 naer in het hs. voluit. 1458 ene lelike Verdam, Middelnederl. Woordenb. 4, 257 vraagt of men ook moet lezen: * ene die lelijeste en dat zou zeker, met het oog op de thans volgende beschrijving van het zonderlinge schepsel, wet ter plaatse zijn. Maar verg. beneden vs. 1573: die lelike jonefrouwe Trouwens ook in den roman van Perchevael heet het monster alleen ‘utermate lelijc’ (Lancetot II, 36964 vlg.); bij Chrétien de Troies: ‘la laide demoiselle’.

Vanden derden bode, die wonderlijc gemaect was. xix.

Nu was ginder bliscap groet
Onder alle die genoet.
Men brachte die gerechten vord
Also alse ter feesten hord
Twee gerechten brachtmen daer.⁺
Dene vore ende dander naer,
Eer die coninc spreken wille.
Doe riep hi sere: ‘Hout al stille!
Ic wil eer niemare hebben gehort
Eermen enich gerechte brinet vort’⁺
Si loefdent alle die saten daer.
Niet lanc was dit geseit, daer naer
En quam ene lelike creature.^1458-1492
Die nie was na wives figure

+ (5)

+ (10)

1458-1492 Het verschijnen eener jonkvrouw, die den ridders der tafelronde aan hun plicht herinnert, komt tweemaal voor in de Arturromans: eens in le conte du Graal van Chrétien de Troies, en andermaal in den roman van Rigomer (= te Lancelot de Jehan: zie G. Paris in de Histoire littéraire de la France, t. XXX, pp. 86 et suivv.). De eerstgenoemde dezer episodes is blijkbaar die, waardoor Velthem zich heeft laten inspireeren, aangezien hij uitdrukkelijk er naar verwijst (zie beneden vs. 1490): ook Chrétien laat een afzichtelijke vrouw optreden. Velthem kende deze episode des te beter, daar hij ze behouden heeft in de bewerking van Chrétien's Percheval, die hij zelf in de Lancelot-compilatie heeft ingelascht. Daar luidt de beschrijving van de ‘laide demoiselle’ aldus (Lancelot II, 36963-'75):

Ende alsi in dese feeste saten
Quam daer ene jonefrouwe, di utermate
Lelijc was in allen maniren:
Men mochse niet wel visiren
Van gedane hoe swerd si was;
Si hadde di tande gelijc den das:
Si hadde granen omden mont
Ende enen snavel gelijc den hont,
Ende ogen hol, der simmen gelike:
Die wintbrauwen lanc ende eyselike,
Dat ansichte breet ende vuel.
Si quam gereden op enen muel
Inder zalen ter selver stat
Daer die coninc Artur at.

Men moet toegeven, dat de ‘jonkvrouw’ die Velthem laat optreden, inderdaad nog veel leelijker is dan die van Chrétien. Aan diens beschrijving schijnt Velthem hier nog iets ontleend te hebben, dat in de Lancelot-compilatie weggebleven is. Zoo zegt Chrétien: La damoisele fu trechie A .ii. tresces trestoutes noires (ed. Potvin, vss. 5992 vlg.). Dit kan Velthem gebracht hebben op de gedachte van de vlechten...achter ende voren...so grof...als deerts vlechten in vss. 1465-1468.

[p. 314]

1460

Gemaect, want die nese van hare⁺

 

Was eens voets lanc openbare

 

Ende meer dan ere palme breet;

 

Die horen waren haer, godweet,

 

Gelijc vanden esel die oren;

1465

Vlechten hadsi achter ende voren.⁺

 

So datsi toten gordele gingen;

 

Si scenen so grof, daer si hingen,

 

Als peerts vlechten of grover vele:

 

Enen crop hadse onder die kele,

1470

Alse een gansey es groet;⁺

 

Den hals lanc, ende harde roet;

 

Den mont wijt, ende ongescepen:

 

⁺ In dene side haddi begrepen

 

Die kinnebacken toten oren toe;

1475

Hi ginc op, in weet hoe,⁺

 

Ende stont slem, opward wide ontdaen.

 

Die tande diemen daer in sach staen,

+ (15)

+ (20)

+ (25)

+ bl. 21 a.

+ (30)

[p. 315]

 

Waren som sward ende som wit;

 

Ende vinger lanc, dat qualijc sit.

1480

Rageden haer uut .ij. tande groet.⁺

 

Op .i. pardekijn dat was roet

 

Quam si gereden, dat mager was,

 

Ende dat houte oec, sijt seker das.

 

Achter ende vore harde sere.

1485

Dese joncfrouwe met enen corten kere⁺

 

Es comen vordie tafel gereden,

 

Daer mense an sach te selsenheden;

 

Want wonderlike[r] vorme vort an

 

Sone hadde gesien geen man.

1490

Die joncfrouwe diemen in Perchevael vint⁺

 

En geleec derre niet .i. twint,

 

Soe selsen so was dese gescepen.

 

Nu hort watse heeft begrepen

 

Te secgene onder die genote.

1495

‘Wetti,’ seitsi, ‘wien ic groette⁺

 

Vor alle die sijn in dien zale?

 

Dat es den here Perchevale.

 

Hem so groetic vor u allen!

 

Ic weet alle dinge die gevallen,

1500

Ende alle u meninge, sonder waen,⁺

 

Soudic u hier wel doen verstaen;

 

Ende wie dat elc es geheten

 

Nader tavelronde vermeten:

 

Lanceloet, Perchevael, Walewein,

1505

Mordret, Keye ende Ecgrawein,⁺

+ (35)

+ (40)

+ (45)

+ (50)

+ (55)

+ (60)

[p. 316]

 

Ende Gariet, ende dander mede

 

Die hier sitten in die stede;

 

Dits mi al cont op dese ure.

 

Nu hort hier vort mine avonture,

1510

Die ic u allen bringe te voren⁺

 

Die ter tavelronde behoren.

 

Perchevale sprekic irst ane,

 

Ende doe hem hier nu te verstane,

 

Dat hi te Licester vare saen.¹⁵¹⁴

1515

Daer mach hi prijs ende lof ontfaen⁺

 

Vor dien casteel, ic seege twi:

 

Want hi wilt dingen die hem bi

 

Sijn geseten, ende asselgieren.

 

Seldi in eniger manieren

1520

Prijs bejagen, dat sal daer wesen.⁺

 

Ende trecti achter oec van desen,

 

Ic sal u lachteren, in allen hove

 

⁺ Waric comen, van uwen love.

 

Walewein, ic groete u mede,

1525

Ende seg u, dat te Cornuaelge in [die] stede⁺¹⁵²⁵

 

Ompays es, dat moetti keren,

 

Tusscen die gemeente entie heren,

 

Om die liede dier liggen gevaen

 

Die den coninc hebben mesdaen.

+ (65)

1514 te Licester. Wat Eduard tegen de stad Leicester nog op het hart had, staat verhaald in capp. 49 en 50 van het eerste boek.

+ (70)

+ (75)

+ bl. 21 b.

+ (80)

1525 Dat te Cornuaelge...ompays es. Zie boven capp. 13 en 14.

[p. 317]

1530

Want uut dadense die heren gerne,⁺

 

Entie gemeente staet te werne;

 

Ende Ridsard die coninc heeft daer gesint

 

Om die gevangen, si u bekint.

 

Her Walewein, nu vart daer saen,

1535

Ende helpt der gemeente dit wederstaen!⁺

 

En doedijs niet, so secgic twaren

 

Dat gire niet en dorret varen

 

Van bloetheiden, dat si u cont.’

 

Walewein die doe op stont.

1540

Ende seide: ‘Bi trouwen, dit salic wreken,⁺

 

Oft mi sal mijn scilt gebreken

 

Ende mijn goede sward, godweet!’

 

Perchevael stont op oec gereet

 

Ende seide, Licestre soudi winnen

1545

Optie gene vandaer binnen.⁺

 

Oft hi souder sterven voren

 

Doe mochtmen in dien sale horen

 

Groet geruchte ende groet geclanc;

 

Het stont al op eer yet lanc

1550

Om dit wonder dat daer was.⁺

 

Die joncfrouwe maecte haer na das

 

Uter zale, datsi u cont,

 

Diewile dat ge[r]uecht stont,

 

Ende es hem dus van daer ontgaen,

1555

Dat niemen en weet, sonder waen.⁺

+ (85)

+ (90)

+ (95)

+ (100)

+ (105)

+ (110)

1460:1461 hare: openbare in het hs. voluit. 1463 horen door Verwijs, Bloemlez. 2, 158 veranderd in * oren (en aldus aangehaald bij Verdam, Middelnederl. Woordenb. 5, 1959) maar ten onrechte: Velthem bedoelt zeker wel het bekende hoofdtooisel - haer in het hs. voluit. 1468 peerts in het hs. voluit. 1470 gansey hs.: gans ey - groet in het hs. voluit. 1476 opward hs.: op ward

1480 haer uut: het hs. heeft h' wt duidelijk gescheiden, en het lijkt me veel redelijker de afkorting te lezen als haer (d.i. het pronomen, 3^de naamval) dan als * her: de zin is veel pregnanter met een meewerkend voorwerp dan met een versterking van het bijwoord uut 1484 sere in het hs. voluit. 1488 wonderlike[r] De verbetering is ook reeds aangebracht door Verwijs, Bloemlez. 2, 159. 1504 Lanceloet in het hs. voluit.

1508 al cont hs.: alcont 1517 M. de Vries heeft gemeend, dat in dit vers dingen behoorde veranderd te worden in * dwingen (zie Middelnederl. Taalzuiv. 170), wat zeker een voortreffelijken zin zou opleveren. Verwijs heeft de emendatie dan ook overgenomen (Bloemlez. 2, 159). Toch is de verandering overbodig: dingen beteekent hier: brandschatten. Zie Verdam, Middelnederl. Woordenb. i.v. 1523 love hs.: hove De emendatie is afkomstig van M. de Vries, Middelnederl. Taalzuiv. 170 en overgenomen door Verwijs, Bloemlez. 2, 159, naar wien Verdam, Middelnederl. Woordenb. 4, 16 en 713 het vers aanhaalt. De Vries heeft ook comen veranderd in * come ook dáárin door Verwijs en Verdam gevolgd, doch ten onrechte: verg. de noot boven bij vs. 13. 1526 Ompays: Om- in het hs. voluit.

1531 werne in het hs. voluit. 1532 ridsard in het hs. voluit; de (lange) s is verbeterd uit een andere letter, waarschijnlijk uit een d 1533 Het geheele vers, behalve 't laatste woord, in het hs. op ratuur. 1534 vart in het hs. voluit. 1535 wederstaen hs.: weder staen 1536 En doedijs niet in het hs. op ratuur. 1540 Ende seide Verwijs, Bloemlez. 2, 160 heeft ten onrechte Ende weggelaten, daar hij die in 't voorgaande vers blijkbaar opvatte als een betrekkelijk voornaamwoord, terwijl het aanwijzend is. 1546 sterven in het hs. voluit. 1548 Groet in het hs. voluit. 1553 Diewile hs.: Diewile Door Lelong als * Diewile gelezen (of stilzwijgend verbeterd?) - ge[r]uecht hs.: geuecht wat hier geen zin heeft: zie vs. 1548 en beneden 1571. Ook reeds verbeterd door Verwijs, Bloemlez. 2, 160.