Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 1

[p. 209]

tekstkritische noten

[C]
Opschrift: Hoe hertoge Jan van Brabant Te zijberge in den tornoy was
3450 jair
3451 Soe
3452 Metten Grave v. Gulke

3453 claghen
3454 vrye stadt
3455 Dat die lymberge
3456 andere heeren
3457 haer vrienden hadden v.
3458 Soe dat die stadt b. wert
3459 Soe f.w.e. soe hart
3460 sij d.h. claighden
3461 E. seiden hi waer
[D]
‖ Hoe die hertoge aken beseu[dde .lij.] (aangevuld⁺ naar de inhoudstafel vooraan in het hs.)
3450 eer dit gesciede
3451 So trocken vele goeder [liede] (weggesneden)
3452 Ende werden metten grave van gulic[ke] verslagen
3453 D. wael mochte cl.
3454 In der vrier stat van a.
3455 Dat die limhorghieren wr.
3456 heeren
3457 Die aldaer haer vriende v.
3458 en 3459 ontbreken

3460 D. sij den hartoge claechden dat
3461 E. seiden hij waer voogt vander st.

3450 jaer hs.: iaer voluit. 3452 Mette[n]: het verkortingsteeken boven de slot -e is den kopiïst in de pen gebleven; verbeterd in overeenstemming met Heelu vs. 1149 en met de lezing van de hss. C en D der Brabantsche Yeesten. 3456 heren: her- in het hs. voluit. 3457 hare in het hs. voluit. 3458 bedervet in het hs. voluit. 3459 hard in het hs. voluit. 3461 seide[n]: het verkortingsteeken boven de slot -e is den kopiïst in de pen gebleven; verbeterd in overeenstemming met de variant uit de hss. C en D der Brabantsche Yeesten. Heelu vs. 1166 heeft het enkelvoud si clagede, waarbij si = die stat.

+ bl. 44 d.

⁺ Hoe die grave van Guelke tAken ward verslegen, ende ander dinge. xlvi.

Een jaer eer dese dinc gesciede,
So bleven vele goeder liede
Mette[n] grave van Guelke verslagen
(Datmen wel te rechte mach clagen),
In die vrie stat van Aken;⁺
Dattie Limborgeren wraken
Ende ander heren wel geboren,
Die daer hare vrient verloren;
So dattie stat bedervet ward.
So fel warense ende so hard,⁺
Dat si den hertoge clageden dat
Ende seide[n]: hi ware vander stat

+ bl. 13 a.

+ (5)

+ (10)

[p. 210]

 

Voget ende here naest den coninc,³⁴⁶²

 

Ende hise bescerme om dese dinc;

 

Want hi ende alle sine vorderen ye⁺

3465

Hielden tAken die vogedie

 

Vanden roemscen rike te lene.

 

Ende daer bi en liet hi en gene

 

Cracht der stat van Aken doen,

 

Daer doe menich hoge baroen⁺

3470

Op stichten vede ende gevechte.

 

Mar nochtan so hilt te rechte

 

Die hertoge die stat van Aken

 

Jegen alle hare wedersaken

 

So stoutelike, dat hise met crachte⁺

3475

Eerlijc ter soenen brachte.

 

Ende om dit haten die Limborgeren

 

Altoes die Brabantsce heren.

3462 voget ende here. Jan I van Brabant was reeds als voogd erkend den 27^sten Mei 1277 (zie Butkens, Trophées du Brabant, I, preuves, p. 108; De Ram, Dynteri Chronica Brabantiae, II, pp. 432 et 711).

+ (15)

+ (20)

+ (25)

[p. 211]

 

Nochtan quite [hise] in allen stonden

 

Te tornierspele, in tavelronden,⁺

3480

Waer si quamen, in Vrancrike

 

Ende clre oec deser gelike.

 

Nochtan keerden sijt alsoe,

 

Dat si tallen spele doe

 

Jegen hem wilden wesen,⁺

3485

Oft sine yegeren mochten in vresen

 

Bringen ende heymelijc wreken,

 

Bi haren quaden valscen treken.

 

Dat sceen dicke an haer gewerke.

 

Nu was tusseen Halen ende Herke⁺³⁴⁸⁹

3490

Een tornoy doen genomen.

 

Te dien tornoy dadense comen

+ (30)

+ (35)

+ (40)

3489 Halen ende Herke. Twee dicht bij elkander gelegen gemeenten in de tegenwoordige provincie Limburg, tusschen Diest en Hasselt; de eerste aan de samenvloeiing van Groote Geete en Velpe, de tweede (= Herck-la-Ville) aan de Herk, een bijriviertje van de Demer. Vooral Herk is een zeer oude gemeente: de Frankische koningen hebben er verblijf gehouden. De streek tusschen Herk en Halen heet dan ook nog steeds Frankrijk.

[p. 212]

 

Alle diesi vererigen mochten:

 

Ridderen, enapen, die yet dochten³⁴⁹³

 

Dat si wapen mochten dragen,⁺

3495

Oft sijt met stride souden wagen.

 

Dus quamen si al openbaer

 

Van over Rijn al tote daer,

 

⁺ Opt velt daer alsoe gescard,

 

Datmen wale geware ward⁺

3500

Dat hare gaderinge was fel.

 

Ende want die hertoge niet el

 

En begarde dan tornieren,

 

Daer bi doe hi haer manieren

 

Van hare gaderinge horde,⁺

3505

Brac hi den tornoy ende scorde.

 

Dus dedi die gaderinge sceden,

 

Want daer waren vele veden.

3493 vlg. Bijna gelijkluidend in den Karel ende Elegast, vs. 1103 vlg.: Alle die daertoe dochten Ende wapen draghen mochten.

+ (45)

+ bl. 13 b.

+ (50)

+ (55)

[p. 213]

 

Nu ward daer te hans geviseert

 

Een tornoy ende gecreyeert⁺

3510

Te Ziberge over den Rijn.³⁵¹⁰

 

Daer wilde die hertoge mede sijn.

 

Ende dede daer jegen met gereiden

 

Die hi daer met hem sal leiden.

 

Nu hadde des menegen wonder,⁺

3515

Dat hi dorste varen onder

 

Sine viande ende dor haer lant.

 

Hi reet daer hi den tornoy vant,

 

Daer hi prijs in wilde halen.

 

Daer waren doe van Westvalen⁺

3520

Ende mede die van Overlant,³⁵²⁰

 

Die daer hadden groten pant.

 

Al warense vromech ende stout,

 

Si waren nochtan met gewout

 

Alsoe sciere af gesettet;⁺

3525

En hadde die hertoge niet belettet

+ (60)

3510 Ziberge over den Rijn = Siegburg ten N.-O. van Bonn, aan den rechter oever van den Rijn.

+ (65)

+ (70)

3520 Overlant = het land over den Rijn, de Rijnprovincie. Gewoonlijk wordt Overlant opgevat als een benaming voor de Rijnprovincie mét Westfalen (zie Franck op Alexanders Geesten blz. 471 en Verdam, Middelnederl. Woordenb. 5, 2200), maar uit deze plaats van Velthem mag men opmaken dat die opvatting waarschijnlijk te ruim is.

+ (75)

[p. 214]

 

Si waren daer gegaen al onder.

 

Ende dat en was en geen wonder,

 

Want vanden duutscen rike

 

Waren daer die sonder gelike,⁺

3530

Die beste die Limborgeren,

 

Ende oec mede al die heren

 

Tusscen der Mase enten Rijn.

 

Mar die hertoge, die nu in scijn

 

Dien Westvalen hulpen wille,⁺

3535

Vorderde daer so lude ende stille

 

Inden tornoy so sijn gevoech,

 

Dat si boven quamen genoech.

 

Doen die tornoy was gevallen,

 

Haddi den prijs van hem allen.⁺

3540

Dus anteerdi sine sake.

 

Hier na seldi horen sprake^3541-3543

+ (80)

+ (85)

+ (90)

3541-3543 Zie beneden het tweede boek, cap. 40 vlgg. - Hier eindigen de uittreksels uit Heelu die Velthem in zijn eerste boek ingelascht heeft.

[p. 215]

 

Van sinen dingen sonderlinge;

 

Mar hier gaen vore ander dinge.

+ bl. 44 d.

[C]
3462 Voghet e. heere naist d. Con.
3463 Dat hise b.

3465 Hilden taken die voighdie
3466 Roemschen Rijke te leene
3467 by en l. hi gheene
3468 stadt

3470 veede
3471 Maer n. hilt
3472 stadt v. Aken
3473 haer w.
3474 Soe stoutelic
3475 Eerlic
3476 lymborgeren
3477 Altoos die Brabantsche heeren
[D]
3462 Ende heere naesten coninc
3463 hijse
3464 W. hij e. sijn vorderen ye
3465 voogdie
3466 V. roomschen keyser
3467 Ende daer bij hielt en gene
3468 Cracht van aken der stat doen
3469 Daertoe menich hoge baroen
3470 Op stichte veede e.g.
3471 Nochtan hielt hij te recht

3473 Jegen alle wedersaken
3474 So stoutelijc dat hijse m.c.

3476-3539 ontbreken.

3463 bescer me in het hs. voluit. 3473 hare in het hs. voluit. - wedersaken hs.: weder saken 3476 Limborgeren: -hor- in het hs. voluit. 3477 heren in het hs. voluit.

3478 quite hise
3479 tornyer spele te tafelronden
3480 Maer sij q. in vranckerike
3481 eldere oic
3482 keerdent zijt
3483 Dat zij
3485 iegheren m. in vreesen
3486 Bringhen e. heymelic
3487 Bij h.q. valschen
3488 scheen d. aen h. gewercke
⁺ 3489 ‖ tusschen h.e. hercke
3490 Eenen
3491 tornoye

3478 quite [hise]: door de inlassching van [hise], ontleend aan de variant uit hs. C der Brabantsche Yeesten, wordt de tekst helder. C. van de Water wil lezen ginc hi tallen stonden maar het is niet duidelijk hoe die lezing door Heelu zou te steunen zijn. Voor de beteekenis van quiten verg. Van Wijn op Heelu vs. 824. 3487 haren: har- in het hs. voluit.

+ bl. 67 d.

+ bl. 67 d.

3492 die sij vercrijghen
3493 knapen
3494 sij w.m. draghen
3495 Oft sijs m.s.s. gewagen
3496 zij
3497 Rijn
3498 also gescaert
3499 waert
3500 haer gaderinge
3502 begeerde dan daer in tornyeren
3503 by
3504 V. harer gaderingen hoorde
3505 schoirde
3506 scheeden
3507 veeden

3496 en 3497 openbaer: daer in het hs. voluit. 3498 gescard in het hs. voluit. 3500 hare in het hs. voluit. 3502 begarde in het hs. voluit. 3504 hare in het hs. voluit. 3505 tornoy: -noy in het hs. op ratuur. 3507 veden: in het hs. door den kopiïst zelf verbeterd uit velen: van de l is een d gemaakt.

3508 wart d. te hant gevisiert
3509 Eenen t.e. gestiert
3510 zijberge
3511 de hertoge
3512 dair jeghen m. gereyden
3513 Ende die daer m.h.s. leyden
3514 menigen
3516 Sijn viande e. doir h. landt
3520 overlandt
3522 vromich
3523 Sij
3524 schiere aff
3525 haddet

[C]
3526 gevaen
3527 was gheen wonder
3528 duytschen Rijke
3529 sondergelike
3530 lymborgeren
3531 oic m. alle die heeren
3532 Tusschen d. masen
3533 Maer d.h. dede nu in schijn
3534 Die w.h. wilde
3535 Ende vorderde daer zij l.
3536 In dien t. in dien gevoech
3537 zij
3538 dien tornoy
⁺ 3539 ‖ Hadde hi d.p.v. hem (in het hs. voluit)
3540 D. hanteirdi
3541 soe suldi hoeren spr.
[D]
3540 Dus hanteerde hij
3541 Hier na suldi h.s.

3530 limborgeren in het hs. voluit. 3531 heren: her- in het hs. voluit. 3534 wille door den kopiïst zelf verbeterd uit wilde: de tweede l is boven op de d geschreven.

+ bl. 68 a.

+ bl. 68 a.

[C]
3542 dinghen
3345 Maer h.g. voirt andere dingen
[D]
3542 sonderlingen
3343 voren a. dingen

c. 47, opschrift. De voorste helft van dit opschrift, vooral de letters met verraet- zijn sterk afgesleten. 3546 Geheel dit vers staat in het hs. op ratuur. 3548 lande in het hs. lichtjes uitgekrast en daarna weer overgedaan. 3550 ingelant: de n van in- op een onvolledige ratuur van een andere letter.