Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 1

(1906)–Lodewijk van Velthem– rechtenstatus



[pagina 192]
Ga naar tekstkritische notentekstkritische noten
Vanden hertoge Janne ende biscop Heinric, ende ander dinge. xliiij. Hier na vele van des gelijes, So nam te wive LodewijcsGa naar voetnoot3227-3230 Dochter van Vrancrike gereet Die hertoge Jan, alsiet weet, 3230[regelnummer] Des goets coninc, dat verstaet.Ga naar margenoot+ Daer na wilde die overdaet Die hertoge wreken oec ter stat, Die hem die biscop dede vor dat, Doen hi jonc van dagen was. 3235[regelnummer] Hi gaderde ende ontboet na dasGa naar margenoot+ Siere moyen sone, van ArtoysGa naar voetnoot3236-3237 Den grave, die, menigen Fransoys
[pagina 193]
Met hem, doe te hulpen quam. Die biscop Heinrick dit vernam, 3240[regelnummer] Ende gereide daer jegen niet,Ga naar margenoot+ Want hi hem alsoe geliet Dat hi te stride niet wilde comen. Nochtan voer hi met menigen vromen Man te sente Truden doe inne. 3245[regelnummer] Die hertoge was comen toten vinneGa naar margenoot+Ga naar voetnoot3245 Dat daer bi sent Truden steet, Ende soude sijn getogen reet Ins biscops lant, ende doe albloet Quam hem boetscap, dat waer doetGa naar voetnoot3249-3250
[pagina 194]
3250[regelnummer] Sijn moeder, die hertoginne vroet.Ga naar margenoot+ Hem quam [oec] boetscap metter spoet Ga naar margenoot+ Dattie coninc tAken ware. Hier om liet hi torloge dare, Ende dede siere moeder ter eerden saen, 3255[regelnummer] Ende voer tAken sijn leen ontfaen.Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot3255 Nochtan eer sine liede op braken, Vrihoutem si eer ontstaken;Ga naar voetnoot3257 Dat daer leget ins biscops lant Hebben si al te male verbrant, 3260[regelnummer] Datment tot sente Truden sachGa naar margenoot+ Daer die biscop binnen lach. Dat en ward oec nie gewroken, Noch oec soene af gesproken.
[pagina 195]
Want daer na ward te LyoenGa naar voetnoot3264 3265[regelnummer] Ene consilie, daer [quam] menich baroenGa naar margenoot+ Van leken ende van papen beide: Daer quam[en] van al kerstenheide Alle die heren ende die prelate. Daer ward doe om sine onmateGa naar voetnoot3269-3271 3270[regelnummer] Die biscop Heynric daer ontsetGa naar margenoot+ Van sinen bisdoeme ende belet. Aldus ward hi shisdoems quite, Ende voer wonen als .i. hermite Op enen borch te Monfort,Ga naar voetnoot3274 3275[regelnummer] Ende [leide] daer sijn leven vord.Ga naar margenoot+
[pagina 196]
Om desen tijt starf te hantGa naar voetnoot3276-3278 Des hertogen wijf van Brabant, Die coninc Lodewijcs dochter was; Ende hi nam oec saen na das 3280[regelnummer] Des graven dochter, verstaet mi dan,Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot3280 Van Vlaendren, daer hi kinder an wan Vrome ende scone, hebbic vernomen. Ende oec so es te huwelijc comen Joncfrouwe Marie des gelikeGa naar voetnoot3284-3286 3285[regelnummer] Ane den coninc van Vrancrike,Ga naar margenoot+
[pagina 197]
Philipse. Daer bi so bleef mede Die vrienscap nu sere gestede Tusseen Vrancrike ende Brabant. Ende daer na voer alte hant 3290[regelnummer] Die coninc Philips te Spaengen ward.Ga naar margenoot+ Daer die hertoge in die vard Met sinen lieden ere ontfinc, Daer hi met diende den coninc. Aldus so ward in SaveterreGa naar voetnoot3294 3295[regelnummer] Int conincrike van Spaengen verre,Ga naar margenoot+ Die hertoge Jan vroech bekent Ende in alle lande daer omtrent.
[pagina 198]
Doen die spaensce vard was leden, Ende te Parijs quam in der steden 3300[regelnummer] Die coninc Philips, heeft hi saenGa naar margenoot+ Den hertoge Janne ridder gedaen, Ga naar margenoot+ Ende Godevarde sinen broeder mede, Recht na der fransoyse sede. Dese .ij. worden doe sonderlinge 3305[regelnummer] Vernaemt goet te allen dingen.Ga naar margenoot+ Daer na ward so wide becant Die hertoge Jan in menich lant, Soe dat gene dinge mochten gescien, Hine wilde emmer sijn te dien.Ga naar voetnoot3309 3310[regelnummer] In desen tiden die conincGa naar margenoot+ Karle van Cecilien ontfineGa naar voetnoot3311 Jegen Pirse van ArragoenGa naar voetnoot3312 Enen camp; mar dien ocsoen
[pagina 199]
Daert af quam. latic bliven. 3315[regelnummer] Ende sal die jeeste vord scriven.Ga naar margenoot+ Die camp ward alsoe genomen Dat si te crite souden comen Jegen een. op elke side Met .c. ridders te stride, 3320[regelnummer] Bi Borgaus op die Geronde;Ga naar margenoot+Ga naar voetnoot3320 Ende wie dat daer andren conde Met crachte daer onder bringen, Dat hi oec soude sonder dingen Siere saken sijn te voren. 3325[regelnummer] Hier ward die hertoge toe gecorenGa naar margenoot+
[pagina 200]
In Karles side daer te hant,Ga naar voetnoot3326 Ende .x. ridders ute Brabant; Dat hi blidelike daer ontfinc, Ende voer doe metten coninc 3330[regelnummer] Van Vrancrike toter Geronden,Ga naar margenoot+ Daer si den camp souden hebben vonden; Mar die camp en ginc niet vord: Daer bi so latic [n]u die word. Mar waer hi ere mochte gewinnen, 3335[regelnummer] Daer warp hem die hertoge binnen,Ga naar margenoot+ Waer dat hi toe comen mochte; Want sint dat hi te wapen dochte, Sone sochte hi niewent el Dan wijch ende tornierspel.	[tekstkritische noot][C] Opschrift: Hoe Bisscop henric van sinen bisdom ontset wert Ende hoe hi dair na heremite wert 3227 Soe 3228 vranckerike ghereet 3229 Jan als ict w. 3230 goeds Conincx 3232 oic ter stadt 3233 Bisscop d. voir d. 3235 ontboot 3236 S. moeyen s.v. Artois 3237 Greve [D] Opschrift: ‖ Hoe hertoge Jan Ende de grave vanGa naar margenoot+ artoys trocken ten lande van ludick .xlix. 3226 [H]ier na lange des g. 3230 ‖ Des conincsGa naar margenoot+ 3231 wilde hij 3232 D. hartoge w. ter stat 3233 D.h.d. bisscop d. voor d. 3235 Hij g.e. ontboot 3236 Sijnre moeyen soon v. artois 3237 D. greve die menegen fransois 3231 overdaet hs.: over daet 3236 moyen hs.: moy en margenoot+ bl. 42 a. margenoot+ bl. 42 b. voetnoot3227-3230 Jan I trouwde met Margaretha, dochter van Lodewijk IX, koning van Frankrijk, in Februari 1271. margenoot+ (5) margenoot+ (10) voetnoot3236-3237 van Artoys den grave. Robrecht II, graaf van Artois, geboren in 1250, zoon van Robrecht en van Mehaut, zuster van Hendrik III, hertog van Brabant. Welbekend als de aanvoerder van het Fransche leger in den slag bij Kortrijk, waar hij sneuvelde (11^den Juni 1302). [tekstkritische noot][C] 3239 Bisscop henric 3240 gereyde d. jeghen 3242 ten strijde n. en w. Ga naar margenoot+ 3243 ‖ = tekst 3244 Manne te sint t. 3245 totten 3246 by sint t. 3247 gereet 3248 Int sbisscops landt 3249 boitscap d.w. doot [D] 3239 D. bisscop heinrijc 3240 E. en ger. hem d.j. niet 3241 Want hij hem so geliet 3242 ‖ D. hij te strijde n. en w.c.Ga naar margenoot+ 3243 N.v. hij metten vromen 3244 Te sente truden inne 3245 toten winne 3246 bij sint t. (vss. 3246 en 3247 in omgekeerde volgorde, maar met de letters b en a is aangewezen dat die volgorde verkeerd is) 3247 gereet 3248 Int lant doe quam hem bootscap bloot 3249 Dat sijn moeder ware doot 3239 Heinrick hs.: heinrich 3244 sente en 3246 sent in het hs. voluit. 3247 reet niet aangevuld tot gereet ofschoon de interpolaties in de hss. C en D der Brabantsche Yeesten beide gereet en Heelu vs. 692 bereet heeft: niet alleen komt reet in 't Middelnederlandsch meermalen voor (zie mettertijd Verdam, Middelnederl. Woordenb. i.v.), maar ook kent ons teksths. nog meer vormen zonder ge-, waarover zie beneden bij vs. 3596 en verder de inleiding. margenoot+ bl. 66 c. margenoot+ bl. 42 c. margenoot+ (15) margenoot+ (20) voetnoot3245 toten vinne, Dat daer bi sent Truden steet. In Heelu's Slag van Woeringen, vs. 690-691, heet het: toten vinne tusschen Leeuwe ende Sentruden wat door Willems zeer goed wordt toegelicht uit het Chronicon Ms. Abbatiae Sti Trudonis: Eodem anno (1273) Johannes, dux Brabantiae, cum multitudine armatorum ad invadendum Leodiensem episcopatum usque oppidum Leewis progressus, super vadum, vulgariter tvenne nuncupatum, tentoria fixit. Voor de beteekenis van vinne zie nog Kiliaan op venne, en verg. Van Wijn op Heelu vs. 690. voetnoot3249-3250 dat waer doet Sijn moeder. Adelheid van Bourgondië stierf den 23^sten October 1273. [tekstkritische noot][C] 3251 oic boitscap 3252 Dat die Coninc 3253 Doirloge daer (sic) 3256 lieden 3257 Vrihouthem sij 3258 leight ints bisscops land 3259 sij alte 3260 sint 3261 Bisscop 3262 werdt oic niet 3263 oic zoene aff [D] 3250, 3251 en 3252 ontbreken 3253 Hier om liet hij dorloge staen 3254 sijnre m.t. erden s. 3255 ontbr. 3256 Maer eer sine lieden henen traken 3257 Vrihoudem sij ontstaken 3258 en 3259 ontbreken 3260 Datmen den brant sint truden sach 3261 bisscop 3262 D. en wart nie g. 3263 ooc 3251 [oec] boetscap Het bijwoord is ingevoegd in overeenstemming met de variant uit hs. C der Brabantsche Yeesten. Heelu vs. 701 heeft ook het bijwoord, ofschoon in een ander verband: Velthem heeft hier zeer bekort. 3260 sente in het hs. voluit. margenoot+ (25) margenoot+ bl. 12 c. margenoot+ (30) voetnoot3255 Ende voer tAken Niet te Aken, maar te Kamerijk beleende de koning van Duitschland, Richard van Cornwallis, Jan I met het hertogdom Brabant (1268, 16 Augustus): zie Jan van Heelu's Slag van Woeringen, ed. Willems, Codex diplom., blz. 394. Maar toen in 1273 Rudolf van Habsburg te Aken tot Roomsch-koning gekroond werd, ging Jan I daarheen om hem de bekrachtiging van zijne rechten, privilegiën en immuniteiten te vragen (Butkens, Trophées du Brabant, I, preuves, p. 105; De Ram, Dynteri Chronica Brabantiae, II, 431). voetnoot3257 Vrihoutem = Vrij-Houthem (Houtain-l'Évêque), op 4 kilometer ten Zuiden van Landen. margenoot+ (35) [tekstkritische noot][C] 3264 dair na werdt 3265 Eene c.d.m.b. 3266 leeken e.v.p. beyde 3267 D. quamen 3268 heeren e.d. prelaten 3269 D. werdt d.o. sijn ommate (om- in het hs. voluit) 3270 Bisscop henrie 3271 Bisdomme 3272 werdt hi sbisdoms 3273 woenen a. een h. 3274 Op eenen berch te montfort 3275 E. leydde d.s.l. voirt [D] 3264 wart gehouden 3265 Een concielie 3266 V.l. was 3267 alle k. 3268 prelaten 3269 D. wart d. om s. onmaten 3270 bisscop 3271 sinen bisdom 3272 E. wart sijns bisdoms q. 3273 een yrmite 3274 Op eenen berch te montfoort 3275 Ende leide daer s.l. voort 3265 daer [quam] menich baroen het werkwoord is ingevoegd in overeenstemming met Heelu vs. 726; het ontbreken van dit quam ook in hs. C der Brabantsche Yeesten (dat beter is dan hs. D) zou daartegen een beletsel zijn, indien dit hs. twee verzen verder niet overeenstemde met Heelu. 3267 quam[en] hs.: quam verbeterd in overeenstemming met de lezing van Heelu vs. 729 en met de variant uit hs. C der Brabantsche Yeesten. 3269 onmate in het hs. voluit. 3274 borch hs.: b'ch wat kan ontstaan zijn door 't verkeerd verstaan van een afkorting b^och; verbeterd in overeenstemming met de lezing van Heelu vs. 739. Reeds door Van Wijn op Heelu, blz. 154 noot, is de foutieve lezing opgemerkt en verbeterd. - te Montfort hs.: van verbeterd in overeenstemming met Heelu vs. 739 en met de variant uit de hss. C en D der Brabantsche Yeesten. 3275 Ende [leide] daer het werkwoord is onmisbaar. De voor de hand liggende aanvulling is in overeenstemming met de variant uit de hss. C en D der Brabantsche Yeesten en met de lezing van Heelu vs. 740. Reeds Van Wijn op Heelu, blz. 154 noot, heeft opgemerkt dat ‘leidde zal overgeslagen zijn’. voetnoot3264 Lyoen = Lyon. margenoot+ (40) voetnoot3269-3271 De elect van Luik, Hendrik van Gelre, werd den 3^den Juli 1274 door het concilie van Lyon uit zijn waardigheid ontzet. Zie over de ‘onmate’ van den elect den brief, dien paus Gregorius nog vóór het concilie tot hem richtte (bij Labbe, t. XI, pars l, p. 930) en verg. de aanteekening van Willems op Heelu vs. 730. margenoot+ (45) voetnoot3274 Monfort = Montfort, gelegen bij Roermond (zie Van Wijn op Heelu vs. 759). Hendrik van Gelre liet steenen van den toren en van de brug te Wijk naar zijn kasteel van Montfort voeren om het er mede te versterken. Bij Heelu vs. 481 (= Velthem I, 3096) teekent Willems aan uit Jean d'Outremeuse: Et adoncq l'evesques s'en allat a Treit, et fist deffaire le pont des arches que le duc avoit fait faire. Et en despit du duc fist emmener les pieres en la duchet de Gheldres, et en fist rensforchier le chesteil de Monsfort. margenoot+ (50) [tekstkritische noot][C] 3276 Op d.t. sterff te handt 3277 wijff v. Brab. 3278 Coninc 3279 oic 3280 Graven d.v. my 3281 Vlaenderen dair hi kijnder aen w. 3283 oic soe is te huwelic 3284 Jonffrouwe m. desgelike 3285 Aenden Con. v. vranckerike [D] Opschrift: ‖ Hoe de coninc van vrancrijc ridderGa naar margenoot+ sloech hertoge Janne ende Godevaerde sinen broeder 3276 [I]n d. tijden 3277 Tsertogen 3279 E. hij n. te hant na d. 3280 ‖ D. greven d.v. danGa naar margenoot+ 3281 V. vlaenderen d. hij hijnder an w. 3282 Vrome e. stout 3283 ooc 3284 Jonefrouwe 3285 Aen 3276 starf in het hs. voluit. margenoot+ bl. 43 a. margenoot+ bl. 43 b. voetnoot3276-3278 De vrouw van Jan I, Margaretha, dochter van Lodewijk IX, koning van Frankrijk, stierf te Parijs in September 1272. Verg. boven bij vs. 3227. margenoot+ (55) voetnoot3280 des graven dochter...van Vlaendren, t.w. Margaretha, dochter van Gwij van Dampierre en van Mathilde, vrouwe van Bethune en Dendermonde. Deze Margaretha werd geboren in 1247; het huwelijk had plaats in Augustus 1273. voetnoot3284-3286 Joncfrouwe Marie, d.i. Maria van Brabant, zuster van Jan I, die huwde met Philips III den Stoute, koning van Frankrijk. margenoot+ (60) [tekstkritische noot][C] 3286 by soe bleeff 3287 zeere 3288 Tusschen vranckerike 3289 naer 3290 Con. p. te spaengien waert 3291 vaert 3292 eere Ga naar margenoot+ 3293 ‖ Coninc 3294 soe wert in saveterre 3295 Con. v. spaengien 3296 vroech bekint 3297 landen d. omtrint [D] 3286 Phijlips daer bleef mede 3287 seer ter stede 3288 Tusschen 3290 te spaengien waert 3291 vaert 3292 eer 3293 ‖ D. hij bl. 43 c 3294 Aldus was te saveterre 3295 spaengien 3296 vroech bekent 3297 E. in allen landen d. omtrint 3287 sere in het hs. voluit. 3291 vard in het hs. voluit. 3293 Daer in het hs. voluit. 3294 in in het hs. op ratuur. - Saveterre hs.: sane terre waarvan sa- op ratuur en terre voluit. De fout is reeds verbeterd door M. De Vries, Middelnederl. Taalzuivering, blz. 135. De verbetering wordt bevestigd door de variant uit de hss. C en D der Brabantsche Yeesten. Verg. de aanteekening hieronder. 3295 conincrike hs.: .cō. rike 3296 vroech hs.: vroet verbeterd in ovcreenstemming met de lezing van Heelu vs. 787 en met die van de hss. C en D der Brabantsche Yeesten beide. Trouwens vroet bekent is geene Dietsche constructie; indien Velthem bedoelde: dat in 't verre Spanje hertog Jan ‘als vroed, wijs bekend’ werd, dan zou er behooren gelezen te worden over vroet bekent. Maar bekent moet hier zeker beteekenen: beroemd, waarbij een bijwoord vroet ongetwijfeld kwalijk, maar vroech des te beter past. 3297 omtrent: om- in het hs. voluit. margenoot+ bl. 66 d. margenoot+ (65) voetnoot3294 Saveterre = de Spaansche stad Salvatierra, in een dal van de Pyreneën gelegen, ten Noorden van Zaragoza. Deze tochten van Philips III naar Spanje werden volbracht in de jaren 1276 tot en met 1278. margenoot+ (70) [tekstkritische noot][C] 3298 spaensche vaert 3299 inder 3300 Con. p.h. hij 3301 jan 3302 godevaert 3303 nader fransoyser 3304 Dese twee w. doen 3305 goedt tot a. dinghen 3306 werdt soe wijde 3308 gheen dinghen m. geschien 3310 tide d. Con. 3311 Kaerle v. Cicilien 3312 Jeghen den prince 3313 Eenen c. maer [D] 3298 spaensche vaert 3299 inde stede 3300 hevet saen 3302 godevaert 3303 fransoysen 3304 Dese worden doen sonderlingen 3305 tallen dingen 3306 en 3307 ontbreken. 3308 dinc mocht g. 3310 tot 3333 ontbreken. 3300 coninc het is duidelijk bemerkbaar dat de kopiïst aanvankelijk schreef . maar de verkortingstreep zoo dicht bij co trok, dat ze samensmolt met het bovenste gedeelte dezer letters, waarna hij besloot het woord verder voluit te schrijven (althans conīc), maar de punt behoorende bij de oorspronkelijke verkorting bleef staan. 3302 godevarde in het hs. voluit. 3311 Karle in het hs. voluit. margenoot+ (75) margenoot+ bl. 12 d. margenoot+ (80) voetnoot3309 In desen tiden = omstrecks 1282. margenoot+ (85) voetnoot3311 Karle van Cecilien = Karel van Anjou, zoon van Lodewijk VIII van Frankrijk, geboren in 1220, werd koning van Napels en Sicilië in 1266 (6^den Januari); hij stierf in 1285. voetnoot3312 Pirse van Arragoen = Pieter III de Groote, geboren in 1236, huwde met de dochter van Manfred, koning van Arragon en Valencia en graaf van Barcelona (1276, 27^sten November), werd koning van Sicilië in 1282 (2^den September); hij stierf in 1285 (10^den November). [tekstkritische noot]3315 gesten voirt 3316 werdt 3317 sij te Crite 3318 Jeghen een op e. zijde 3319 Met .M. Ridders te strijde 3320 By Borgons opte gheronde 3321 dat den anderen 3323 oic 3325 werdt 3314 Daert in het hs. voluit. - in het hs. vóór bliven: blid maar blijkbaar op staanden voet door den kopiïst doorgehaald. 3318 Jegen een hs.: Jegen C^m wat zinloos is. De fout is reeds verbeterd door C. van de Water, steunende op Heelu vs. 863 (Tijdschr. voor Nedert. Taal- en Letterk. 9, 216 vlg.). De emendatie wordt bevestigd door de variant uit hs. C der Brabantsche Yeesten. 3320 Borgaus Men zou geneigd zijn Bordaus te lezen, maar het stemt tot nadenken, dat de variant uit hs. C der Brabantsche Yeesten Borgons en dat Heelu vs. 865 Borgeaes heeft. Het lijkt niet onwaarschijnlijk dat Velthem zelf een vorm met g uit het hem ten dienste staande Heelu-hs. heeft overgenomen. Verg. verder de aanteekening hieronder. margenoot+ (90) margenoot+ (95) voetnoot3320 Borgaus op de Geronde = Bordeaux op de Gironde (zie de noot hierboven). De Middelnederlandsche naam van Bordeaux luidt óf Bordeas, zooals in de Lorreinen (ed. Jonckbloet, I 9; II 34; 1585; 2945; 3998 enz.); óf Bordeus, zooals in de berijmde vertaling van den roman Huon de Bordeaux (b.v. vs. 277, 483, 503 enz.) en in het proza-volksboek Huyge van Bordeus. De eerste vorm behoort tot het Noordfransch, de laatste tot het Zuidfransch. Ook in het latere Nederlandsch is de vorm Bordeeus nog in gebruik geweest: zie het Woordenboek der Nederlandsche Taal III¹, 529. margenoot+ (100) [tekstkritische noot][C] 3326 In karels zijde d. te handt 3327 uut Brab. 3329 Coninc 3330 vranckerike totter gheronden 3331 sij d. kamp 3332 Maer d.c. en ghinc n. voirt 3333 by soe latic nu d. woirt 3334 Maer w. hij eere 3335 werp 3336 toecomen 3337 wapene 3338 nyeuwent 3339 tornyer spel [D] 3334 Waer hij eer mocht gewinnen 3335 Daer warp hem die hertoginne 3336 en 3337 ontbreken. 3338 Ende sij en socht ooc niet el 3339 Dan strijt ende tornier spel 3333 [n]u De voor de hand liggende emendatie wordt gesteund door de variant uit hs. C der Brabantsche Yeesten en door Heelu vs. 886. 3339 torhierspel hs.: tornier spel voetnoot3326 In Karles side, t.w. van Karel van Anjon. margenoot+ (105) margenoot+ (110)

Vorige Volgende

Vanden hertoge Janne ende biscop Heinric, ende ander dinge. xliiij.