Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 1

[p. 118]

tekstkritische noten

1743 lach hs.: sach (met een lange s). De verbetering, die voor de hand ligt vanwege de groote overeenkomst tusschen f en l, is reeds voorgesteld door C. van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 9, 33. Verdam, Middelnederl. Woordenb. 2, 547 stelt voor te lezen was wat stellig minder verkieslijk is. 1749-1750 worden si Spreken Verg. C. van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 9, 33 vlg.

Van sinen dingen noch meer. xxvi.⁺

Ene ander spellijcheit bracht hi vort
Die ic diewile hebbe gehort.
Doen Willem van Hollant coninc was,
Ende te Colen eens lach na das,
Doen hordi seegen van desen man⁺
Dat hi vele consten can.
Ende om yet van hem te wetene,
So noetdine met hem ten elene,
Dat broeder Alebrecht gerne dede.
Over eten worden si mede⁺
Spreken vele op ende neder.
Na vele spraken, so ward weder
Die coninc pensende om die saken
Hoe hi met worden conde maken

+ Cap. 26. Volgens Quetif et Echard, Scriptores ordinis praedicatorum 1, 167 a, die natuurlijk van Velthem niet afweten, komt dit verhaal voor het eerst voor in de Chronica van Johannes de Beka (ed. Franeker 1612, blz. 69; ed. Buchelius, Utrecht 1643, blz. 79), die verhaalt dat in 1249 ‘appropinquante Epiphaniâ Domini Rex migravit ad Coloniam, ut ibidem in honorem trium Regum solemnem immolaret hostiam’. Albrecht de Groote noodigt Willem ootmoedig uit, ut in die solemni secum discumbere dignaretur. In de hoofdtrekken verhaalt Beka vervolgens hetzelfde als Velthem, met dit belangrijk verschil, dat de eerste met geen enkel woord van de door Velthem medegedeelde opheldering van de ‘spellijchede’ gewaagt. De lezing van Beka is overgegaan in de kronijk van Holland van den ‘clerc uten laghen landen bider zee’ (zie de ed. de Geer van Jutphaas, blz. 97 vlgg.). Ennen, Albertus Magnus (Kathol. Volkskalender f.d.j. 1856, 10-41) heeft dezelfde lezing, maar met een staartje: Albrecht de Groote wordt door Willem van Holland op zijn beurt uitgenoodigd, en herhaalt bij die gelegenheid de goochelarij (voor de moderne bewerkingen van de sage, zie Sighart, Albertus Magnus, s. 69, noot 2 en [N. Thoemes], Albertus Magnus in Geschichte und Sage, s. 157).

+ (5)

+ (10)

[p. 119]

 

Hem te begroetene vander dinc.⁺¹⁷⁵⁴

1755

Int leste dat hine soe bevine¹⁷⁵⁵

 

Met sconen worden daer ter stont,

 

Dat hi hem yet soude maken cont^{1757 en 1759}

 

Van siere conste ende laten sien.

 

Mar hi nam noch enen verst van dien⁺

1760

Toten avonde daer gereet.

 

Doent avont was, broeder Alebrecht geet

 

In ene siere heymeliker stat.

 

Daer vernam hi saen na dat

 

Van enen bode, die hem quam an⁺

1765

Ende seide, hoe dat menigen man

 

Die hertoge hadde van Oestrike¹⁷⁶⁶

 

Sander dages genoet tidelike,

 

Mar daer en salre een niet comen.

 

Alse dit die biscop heeft vernomen,⁺¹⁷⁶⁹

1770

Beval hi den genen sere daer naer

 

Dat hi die spise wel bewaer

 

Die daer ten hove sal sijn bereet;

 

‘Sider meer dat aldus geet

 

Dat si soude bliven verloren.⁺

1775

So willie datmense mi bringe voren

 

⁺ Margen alse ment eten sal.’

 

Dus gaet die biscop, op dit geval,

+ (15)

1754 hem = Albrecht de Groote.

1755 hi = Willem van Hollant.

1757 en 1759 hi = Albrecht de Groote. - hem = Willem van Hollant.

+ (20)

+ (25)

1766 die hertoge... van Oestrike. Het is niet duidelijk welke hertog hier door Velthem bedoeld wordt: van 1248 tot 1251 bleef de troon van Oostenrijk onbezet.

+ (30)

1769 die biscop. Ofschoon Albrecht de Groote slechts twee jaar bisschop van Regensburg geweest is, van 1260 tot Jan. 1262, wordt hij in de middeleeuwen toch algemeen met dien titel genoemd, ook als er sprake is van den tijd vóór en ná zijn bisschoppelijke waardigheid.

+ (35)

+ bl. 7 c.

[p. 120]

 

Ende node ander dages met hem

 

Ten etene den conine Willem,⁺

1780

Ende geloeft hem, dat hi daer

 

Hem doen sal dwonder sien vor waer.

 

Dus lovet die conine Willem nu.

 

Des ander dages, dat secgic u,

 

Doemen messe hadde gedaen,⁺

1785

Sijn som sine cnapen vore gegaen

 

Toter herberge, daer men soude eten,

 

Daert broeder Alebrecht had beheten.

 

Dese cnapen gingen in die zale,

 

Si sagen op, si sagen dale,⁺

1790

Si gingen weder, si gingen vord,

 

Mar sine sagen no hebben verhord

 

Noch van vire noch van spisen

 

Diemen daer in gere wisen

 

Yegeren gereiden doet.⁺

1795

Si keerden weder over voet

 

Toten coninc harde saen,

 

Ende deden hem dese dinc verstaen.

 

Die selve quam ende daer na versochte,

 

So hi behendelijcste mochte.⁺

1800

Waer hijt dede soeken, no waer hi quam,

 

Noch vier no spise men daer vernam.

 

Dit ne behagede hem niet wel.

 

Daer na niet lanc dat dit gevel,

 

Quam Aelbrecht uut siere camer gegaen⁺

1805

Toten coninc Willem, dien hi sach staen

 

Onder sine baroene in die zale.

 

Hi ontfinckene met blider tale

+ (40)

+ (45)

+ (50)

+ (55)

+ (60)

+ (65)

[p. 121]

 

Ende seide: ‘Here, laet ons gaen dwaer,

 

Die taflen sijn gerecht saen!’⁺

1810

Daer na leidi den coninc ter vard

 

In enen sconen bogard

 

Daer taflen gerecht stoeden genoech.

 

Dit dochte den cnapen ongevoech,

 

Want het was cout sere,⁺

1815

Ende spraken aldus tharen here:

 

‘Hoe salmen hier gedienen mogen?

 

Wine connen coude niet gedogen;

 

Het worde ons besich in dien sale

 

Ende bi viere, wet oec wale.’⁺

1820

Die coninc hietse swigen stille:

 

‘Wi mogen volgen nu sijns wille,

 

Hine doet sonder sake niet.’

 

Aldus es dese dinc gesciet

 

Also, datmen soude gaen eten.⁺

1825

Mar [des] coninc cnapen niene weten

 

⁺ Waer men die spise halet boude

 

Diemen ter taflen bringen soude,

 

Ende stoeden daer al verdort.

 

Doen sagen si daer comen vord⁺

1830

Knapen scone ende wel gedaen,

 

Bloets hoefts, ende in haer rocke saen,

 

Ende brachten dierste gerechte ter vard.

 

Alse vollike alse dat geset ward,

 

So sachmen daer alse vollike staen⁺

1835

Enen wijngard wel gedaen,

+ (70)

+ (75)

+ (80)

+ (85)

+ bl. 7 d.

+ (90)

+ (95)

[p. 122]

 

Geloverd ende met besien mede;

 

Ende vogele saten daer op ter stede,

 

Die songen meniger tieren sanc.

 

Die sonne sceen daer eer yet lanc⁺

1840

So scone ende so hete ter stat,

 

Dat elken dochte die daer sat

 

Dat recht inden somer ware.

 

Die daer van couden waren in vare,

 

Des coninc dienres, si moeten daer⁺

1845

Haer cleder ute doen vor waer

 

Van groter hitten die hem quam ane.

 

Ten andren gerechte begondense te gane,

 

Ende wilden dienen met biscops cnapen.

 

Doen geviel alsoe die saken,⁺

1850

Dat si te[n] dretsore sijn comen,

 

Dat si daer niemen hebben vernomen,

 

Noch spise, no gerechte, no niet.

 

Dus al idel elc henen sciet.

 

Mar Albrechts cnapen brachten tgerechte.⁺

1855

Doen wouden des oec mede plechten

 

Des coninc cnapen, ende namen daer

 

Den andren die scotelen over waer.

 

Mar tehans, optie selve ure,

 

So werd hem dit wel sere te sure,⁺

1860

Want ute dien scotelen quamen gegangen

 

Te hem ward crupend[.]e grote slangen;

+ (100)

+ (105)

+ (110)

+ (115)

+ (120)

[p. 123]

 

So dat si worden so vervard

 

Dat si liepen ten taflen ward,

 

Ende lieten die scotelen vallen tsamen.⁺

1865

Mar die ander diese op namen.

 

Doe ward die spise verwandelt weder,

 

Ende brachtense ter taflen seder.

 

Doen dit geruechte ut quam

 

Ent die coninc Willem vernam,⁺

1870

En dorsti der spise nemmer eten.

 

Doen liet hem broeder Aelbrecht weten

 

Hoet metter spisen waer gevaren,

 

Ende vertrac hem al daer naren:

 

Hoe die hertoge dede gereiden⁺¹⁸⁷⁴

1875

Diere spise van werdicheiden;

 

⁺ ‘Alden nacht hi coken dede

 

Om smargens te hebben goede gerede;

 

Ende des margens quam hem ene mare,

 

So dat hi hene moeste van vare;⁺

1880

Ende alsoe bleef die spise daer

 

Die wi hier nu eten vor waer.

 

Nu hebbie u, here! hier terstont

 

Vander spisen geseit den gront.

 

Nu doet u enapen mede gaen,⁺

1885

Si selen die spise wel sien staen

 

Die si tote nu niene vonden.’

 

Dus dien[den] vord ten selven stonden

+ (125)

+ (130)

+ (135)

1874 die hertoge namelijk van Oostenrijk.

+ bl. 7 e.

+ (140)

+ (145)

[p. 124]

 

Des coninc Willems cnapen gereet

 

Dien etentijt lanc ende breet.⁺

1890

Ende doen dat eten was gedaen

 

Ende ment water vortbracht saen,

 

Entie coninc dwoech daer naren,

 

So waest tgene al vervaren:

 

Banke, taflen, scragen, wijngard.⁺

1895

En wiste niemen waerward;

 

Ende dat weder ward cout na das,

 

Gelijc dattet te voren was.

+ (150)

+ (155)

1759 verst in het hs. voluit. 1761 Vanwege de lengte van het vers staat geet in het hs. boven Alcbrecht dus op dezelfde hoogte als het voorgaande vers, maar met aanwijzing dat het woord bij vs. 1761 behoort. 1768 daer in het hs. voluit. 1770 naer in het hs. voluit. 1776 Margen in het hs. voluit.

1786 herberge in het hs. -ber- voluit. 1787 Daert in het hs. voluit. 1800 Waer hijt in het hs. op ratuur. 1807 ontfinckene hs.: ontfinckenē

1810 vard in het hs. voluit. 1811 bogard in het hs. voluit. 1812 Daer hs.: T' vermoedelijk fout in de plaats van D' De verbetering is reeds aangewezen door C. van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 9, 35. 1815 tharen in het hs. voluit. 1816 gedienen mogen in het hs. -enē en het eerste been der volgende m op ratuur. 1825 [des] coninc cnapen het in het hs. ontbrekende lidwoord is onmisbaar; verg. beneden vss. 1844, 1856, 1888.

1848 met biscops enapen = * met dbiscops cnapen: zie beneden vs. 2073 dbisscops saken; invoeging van 't lidwoord des is dus onnoodig. 1850 te[n] dretsore hs.: te reeds verbeterd door Verdam, Middelnederl. Woordenb. 2, 398, i.v. ‘Dretsoor’. 1859 werd hem beide in het hs. voluit. 1861 crupend[.]e hs.: crupen die De verbetering is reeds voorgesteld door C. van de Water, die terecht zegt: ‘Wel kan ter aanvulling van comen, als verbum finitum, even goed een infinitief als een participium dienen (zie [Verdam], Tekstcritiek pag. 80 en 81), maar toch komt het mij voor, dat wij hier crupende moeten lezen, als de juiste lezing waaruit crupen die verbasterd is. Het bepalend lidwoord kan hier niet staan, daar er nog niet van slangen sprake is geweest’ (Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 9, 34). Daarbij is nog te voegen dat comen hier reeds gevolgd wordt door een verleden deelwoord, waarop toch niets anders kan volgen dan een tegenwoordig deelwoord (verg. Verdam, Middelnederl. Woordenb. 3, 1716, i.v. ‘Comen’), zoodat de noodzakelijkheid en de juistheid der verbetering boven allen twijfel verheven zijn. 1862 vervard in het hs. voluit. 1877 smargens: -mar- in het hs. voluit. 1887 dien[den] hs.: dien De fout is reeds verbeterd door Verdam, Middelnederl. Woordenb. 2, 740 i.v. ‘Etentijt’ en door C. van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 9, 35.

Varianten van hs. Brussel 15589-15623, bl. 66 c.

Opschrift: Van enen scoemakere een selsenhede 1898 scoesittere e.s. sergant 1899 woenende 1900 Colene in die st. 1901 ghehoert 1902 v.b. aelberechten segghen grot w. 1903 Des peinsde hi 1904 desen dinghen 1903 Dat men al dus seit v.d.

1889 etentijt hs.: eten tijt 1895 waerward: - ward in het hs. voluit. 1899 woen[en]de hs.: woende Verg. beneden vs. 1910. De verbetering is reeds aangewezen door C. van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 9, 36 en wordt bevestigd door de lezing van 't Brusselsche hs. 1903 Des hs.: D's d.i. dus Daers Verbeterd in overeenstemming met de lezing van het Brusselsche handschrift.