Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 1

[p. 108]

tekstkritische noten

1589 pensen hs.: prisen De verbetering is afkomstig van C. van de Water: zie het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 9, 32. 1592 Alse hs.: Alst reeds verbeterd door C. van de Water t.a.p. 1600 vuren hs.: wren Lelong had hier gelezen werren wat Verdam voorgesteld heeft te verbeteren in berueren (zie het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 6, 66). Maar die verandering is volmaakt overbodig, zooals reeds uitvoerig betoogd is door C. van de Water in het genoemde tijdschrift 9, 31 vlg. Daar is alleen nog bij te voegen, dat niet alleen in dit handschrift, maar in de geheele middeleeuwsche palaeographie het gebruik van w voor vu gewoon is.

Broeder Alebrecht vanden sacramente. xxiiij.⁺

Alse alle dinge sijn gedaen
Ende ane dinde dan moet gaen,
So es te pensen dan vor al
Hoe hi den genen ontfaen sal,¹⁵⁹⁰
Dien van niewete gemaect heeft.⁺
Alse dat al es toten inde geleeft,
Sone diet u leven clene no groet,
Hi en si in dinde van uwer doet.¹⁵⁹⁴
Gereidi dan, minsee, saen
Dattu den Here machs ontfaen⁺
Die di na dit corte leven
Die lange bliscap mach geven,
Die emmermere sal geduren.
Hoe sal hi hem daer toe vuren^{1600,1601,1602,1604}
Dat hi daer toe yet gedoge,⁺
Dat hi den Here ontfaen moge?
Hier na te sine es boven al,
Hoe dat hine ontfaen sal,¹⁶⁰⁴

+ Cap. 24. Broeder Alebrecht vanden sacramente. Onder dit opschrift vertaalt Velthem een gedeelte van een hoofdstuk van Albrecht den Groote's werk De Eucharistia, t.w. van het eerste caput van tractatus IV uit de distinctio III (zie aldaar, p. 77a), met dien verstande echter dat de vertaling ingelijst is in een inleiding en een slot, vss. 1587-1610 en vss. 1656-1669, die Velthem's eigen werk zijn, en niet van Albrecht den Groote, zooals het eenigszins den schijn heeft.

1590 hi = de mensch in 't algemeen, men.

+ (5)

1594 Hi = hij die den mensch geschapen heeft, God.

+ (10)

1600,1601,1602,1604 hi = de mensch.

+ (15)

1604 te sine = te zien.

[p. 110]

1605

Die om ons hem crucen liet,

 

Ende daer na, alst was gesciet,⁺

 

Hem selven ons liet tere spise.

 

Nu verstant hier in welker wise

 

Dattuse nemen sout bestaen.

1610

Ic saelt di leren, hort hier saen.

 

Dese spise soutu begripen mede^+1611-1618

 

In ere getrouweger waerhede;

 

In een hope der godliker milthede;

 

In karitaten der kerken enichede;

1615

Met enen betterliken rouwe;

 

In ere weldeliker trouwe;⁺

 

In een gebruken salichlike

 

Daer met te bliven ewelike.

 

Hoe saltu dese dinge verstaen,

1620

Waer ward dattie sin mach gaen?

 

Alse in getrouweger waerhede,^[phone]

 

Watmen daer verstaen sal mede,

 

Dats dattu yegewelken dan,

 

Die dat heylige sacrament vaet an,

1625

Getrouwe te sine sculdich bes,

 

Gelijc dat .i. hem selven es.⁺

 

In .i. hope der godliker melthede,^1627-1632

 

Alse inden [sacramente] altoes mede,

+ (20)

+ (25)

1611-1618 Alb. Magn.: Iste igitur cibus sumendus est in fide veritatis, in spe divinae largitatis, in charitate Ecclesiasticae unitatis, in compunctione amaritudinis, et in delectatione et deliciis beatae perfruitionis. Daarin is, zooals men ziet, niets dat overeenkomt met vs. 1616 van Velthem: 't is een bijvoegsel, waarschijnlijk uit rijmnood, dat verder in het hoofdstuk dan ook niet nader wordt verklaard.

+ (30)

+ (35)

1621-1626 Alb. Magn.: In fide quidem veritatis, ut omnibus quae de sacramento tradita sunt, fides adhibeatur, wat Velthem blijkbaar geheel verkeerd verstaan heeft.

+ (40)

1627-1632 Alb. Magn.: In spe largitatis, ut divina largitas in sacramento semper ampliora donatura speretur. Velthem's tekst heeft daarmede alweer geenerlei overeenkomst. Verg. de noot bij vs. 1629.

[p. 111]

1605

⁺ Die om ons hem crucen liet,

 

Ende daer na, alst was ghesciet,

 

Hem selven ons liet tere spise.

 

Nu verstant hier in welker wise

 

Dattuse nemen soudt bestaen.

1610

Ic salt di leren, hort hier saen.

 

Dese spise soutu begripen mede

 

In ere ghetrouwer waerhede;

 

In een hopen der godliker milthede;

 

In caritaten der kerken enechede;

1615

Met enen bitterliken rouwe;

 

In ere weeldeliker trouwe;

 

In een ghebruken salechlike

 

Daer met te blivene ewelike.

 

Hoe saltu dese dinghe verstaen,

1620

Daer werd dat die sin mach gaen?

 

Als in ghetrouwegher waerhede,

 

Wat men daer verstaen sal mede,

 

Dats dattu elkerlijc dan,

 

Die dat heleghe sacrament vaet an,

1625

Ghetrouwe te sine sculdech bes,

 

Ghelijc dat een hem selven es.

 

In ene hope der godliker milthede,

 

Als inden sacramente altoes mede,

+ Fragment B, kol. f.

[p. 112]

 

Met ere sorgechteger merringe in di,

1630

⁺ Dat dit sacrament volcomen sy;

 

Ende inden hope dat herte dijn⁺

 

Blive, dat niet geminet mach sijn.

 

In caritaten der enichede:^1633-1640

 

Hier soutu verstaen ter stede,

1635

Dattu met herten ende met sinnen

 

Der kerken sout dienen ende minnen.⁺

 

Alse in enecheiden groet,

 

Bedie dat God selve geboet

 

Ende om dat heylige sacrament,

1640

Daer eerst af quam haer fondament.

 

Met enen bitterliken rouwe...^+1641-1649

 

Alse om die sake die van ons comen,

 

Wi, diet sacrament hebben genomen,

 

Dat wi altoes in onse herte

1645

Selen hebben ene bitterlike smerte

 

Ende enen rouwe van anxte sere:⁺

 

Hoe wi genoech doen den Here,

 

Die wi ter taflen hebben ontfaen

 

Ende hoe wi daer in mogen volstaen.

1650

In een gebruken salichlike:^1650-1655

 

Hier af en es gene gelike.⁺

+ bl. 6 f.

+ (45)

1633-1640 Alb. Magn.: In veritate charitatis, ut unitas ecclesiae servetur.

+ (50)

+ (55)

1641-1649 Alb. Magn.: in compunctione amaritudinis, ut tam ex parte nostra qui sumimus sacramentum, cum dolore in corde habeatur.

+ (60)

1650-1655 Alb. Magn.: In delectatione et deliciis beatae perfruitionis, ut id cujus in beata vita signum est hoc sacramentum, semper in contemplatione mentis habeatur.

+ (65)

[p. 113]

 

Met ere sorfachtegher merringen in di,

1630

Dat dit sacrament vulcomen si;

 

Ende inden hope dat therte dijn

 

Blive, dat niet geminct mach sijn.

 

In karitaten der enecheden:

 

Hier soutu verstaen ter steden

1635

Dattu met herten ende met sinnen

 

Der kerken soudtte dinen ende minnen.

 

Als in enecheden

[p. 114]

 

Want dits .i. teken der volmaec[t]hede,

 

Alse emmermere te bliven mede.

 

Want int gebruken salichlike

1655

Dat hord allene te hemelrike.

 

Dit machstu altemale volbringen⁺

 

Mettesen vorseiden dingen.

 

Aldus ende in deser manieren

 

Sone mogedi niet faelgieren

1660

Vanden heyligen sacramente,

 

Op dat gi hout dese attente.⁺

 

Onse Here geve mi den spoet,

 

Dat ic hier in bliven moet

 

Mijn leven lane, sonder verkeren!

1665

Dit was broeder Alebrechts leren.

 

Nu salic u siere spillechede⁺¹⁶⁶⁶

 

Een lettel hier nu seegen mede,

 

Also alst mi seiden vor desen

 

Die van siere conscap hadden gewesen.

+ (70)

+ (75)

+ (80)

1666 vlgg. Zie over de ‘spellicheden’ van Albrecht den Groote: Quetif et Echard, Scriptores ordinis praedicatorum, I, p. 162 sqq.; Sighart, Albertus Magnus (Regensburg 1857), s. 67 ff. en vooral [N. Thoemes], Albertus Magnus in Geschichte und Sage (Köln 1880), ss. 151-170, waar de oudere bronnen worden vermeld.

1614 kerken: ker- in het hs. voluit. 1620 Waer in het hs. voluit. 1621 getrouweger in het hs. op ratuur. 1628 inden [sacramente]: aangevuld in overeenstemming met het Budinger fragment.

1605 crucen afschr.: cruren 1606 In het afschr. tusschen alst en was een vraagteeken. 1609 Dattuse afschr.: da..use - soudt: in het afschr. boven de o een vraagteeken. 1611 soutu: in het afschr. boven de u een vraagteeken. 1614 kerken: ker- in het afschr. voluit. 1618 en 1620 Daer in het afschr. voluit. 1623 dattu afschr.: darcu met een vraagteeken boven de r. 1628 altoes afschr.: alt..s

1629 In het hs. tusschen sorgechteger en merringe: h' maar op staanden voet door den kopiïst zelven doorgehaald. - In de plaats van merringe wil Verdam lezen meninge (Middelnederl. Woordenb. 4, 1469), wat ongetwijfeld een beteren zin zou opleveren. Daar staat echter tegenover 1^o dat ook het Budinger fragment merringe heeft, en 2^o dat Velthem zijn voorbeeld zoo hopeloos slecht begrepen heeft, dat het ons niet meer verwondert als we iets te lezen krijgen dat ons haast onbegrijpelijk voorkomt. 1636 kerken: ker- in het hs. voluit. 1641 Uit de rijmen blijkt dat hier een vers is overgestagen. 1648 genoech doen: in het hs. doen aan het einde van het vers, en wat kleiner geschreven, met verwijzingteekens dat het na genoech behoort te staan.

1632 geminct afschr.: geminet 1635 Dattu: in het afschr. boven elke t een vraagteeken. 1636 kerken in het afschrift voluit. - soudtte afschr.: soudt te en boven de o een vraagteeken. 1637 In het afschr. na enecheden een viertal puntjes.

1657 vorseiden hs.: vor seiden 1661 attente hs.: actente Door Verdam, Middelnederl. Woordenb. 1, 483, reeds stilzwijgend verbeterd. 1667 Een lettel hier: in het hs. de tien eerste letters op ratuur. 1668 mi hs.: nv De verbetering is afkomstig van Verdam, Middelnederl. Woordenb. 3, 1827. 1669 conscap hs.: cōscap door Lelong gelezen als comscap hoeft toch niet veranderd te worden in contscap zooals De Vries, Mnl. Taalzuivering 130 noot en Verdam, Middelnederl. Woordenb. 3, 1827 voorstellen, daar conscap een gewone vorm is.