Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 1

⁺ Van alden steden van Judee. xvij.⁺

Bi Jherusalem es geseten, wel na¹⁰⁸⁶
Op ene mile, Betania,

+ [Vinc. B. xxxii, c. 65.]

+ Cap. 17, opschrift. Bij Vinc.: De ceteris urbibus ac locis judee.

1086 es geseten... Betania. Bij Vinc.: est betania. Verg. boven de noot op vs. 1055. - wel na Op ene mile. Vinc.: Ad unam leucam.

[p. 68]

 

Onder den berch van Oliveten,

 

Ter doder zee ward, als wijt weten.

1090

In Bethania die stede⁺

 

Verwecte onse here Lazarus mede,¹⁰⁹¹

 

bl. 5 a. Ende vergaf Marien hare sonden^1092-1093

 

In Symoens huus, optier stonden.

 

Ende vier milen van Jherusalem

1095

So staet die stat Bethleem.⁺

 

Van dane quam Helena die coninginne,^1096-1099

 

Die God verboet in verhoelne sinne

 

Te dragene te Rome in die stat,

 

Ende te gravene tonser vrouwen na dat.

1100

In Bethleem ward begraven daer na⁺

 

Paula ende Eust[.]ocia.

 

Ende vandaer over ene mile vord

 

Ward Rachel begraven, alsment hord,

 

Biden wege van Jherusalem mede;^1104-1109

1105

Daer dede Jacob bringen ter stede⁺

 

xij. grote stene ant graf,

 

Om datmen gedinken soude daer af

+ (5)

1091 Vinc. zegt: lazarum quadriduanum (lezing der uitgave van 1494; die van 1473 heeft quaterduanum) suscitavit.

1092-1093 Vinc.: et marie magdalene in domo symonis leprosi peccata remisit.

+ (10)

1096-1099 Velthem zegt hier ongeveer glad het tegenovergestelde van 't geen bij Vinc. staat, t.w.: Ad hanc [civitatem] veniens helena regina presepe domini fecit romam portari . et in ecclesiam beate marie maioris reponi. Waarschijnlijk heeft Velthem het woord presepe (praesaepe of praesaepes), dat kribbe beteekent, niet herkend, en toen van de geheele plaats maar wat gemaakt, zooals C.J.M. van Gelder-van de Water reeds zeer terecht heeft opgemerkt (zie Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 235).

+ (15)

1104-1109 Vinc.: Juxta cuius sepulcrum fecit jacob apponi .xii. lapides pregrandes in monimentum .xii. filiorum israel. quod incolis est manifestum.

+ (20)

[p. 69]

 

Der .xij. kinder van Israel;

 

Dese sietmen daer harde wel.

1110

Van Jherusalem .xvi. milen,^[phone].

 

Te Ramatha ward sonder gilen,

 

Staet een berch, daer ene stede

 

Op steet, die Modius hetet mede;

 

Daer leget der Machabeuse vader

1115

Ende si was oec sine altegader.⁺

 

Ende vandaer .viij. milen vord^1116-1119

 

Staet Lidda, dat was .i. pord;

 

Mer nu eest een casteel daer

 

Ende heet Dyospolis vor waer.

1120

Drie milen van Bethleem na⁺

 

Staet die casteel Cavea;

 

Danen was Amos die prophete,

 

Ende ward daer begraven bi sinen behete.¹¹²³

 

Van Jherusalem ene mile wel^1124-1127

1125

Daer es gestaen die castel⁺

 

Daer Zacharias in menigen dach

 

Hier voer in te woenne plach.

 

xiij. milen van Jherusalem, soe

 

Es gestaen nu Jericoe;

+ (25)

1110-1115. Hier heeft Velthem het Latijn weer verkeerd vertaald. Vinc. zegt: Ad .xv. leucas a hierusalem versus ramatha mons est in quo quondam civitas modin erat sita . que fuit mathatie patris machabeorum ibidem sepultorum.

+ (30)

1116-1119 Velthem laat iets onvertaald en vertaalt iets anders slecht. Vinc. zegt nl.: Ab illo monte ad octo leucas in via que ducit joppen . sita est lidda quondam civitas sed modo castrum et dicitur diospolus (lees: diospolis).

+ (35)

1123 bi sinen behete staat niet bij Vinc.

1124-1127 Vinc.: Ad .iiii. leucas a hierusalem versus austrum. est castrum in quo mansit zacharias propheta, waaraan Vinc. nog toevoegt: quando beata virgo post annunciacionem angelicam abiit in montana.

+ (40)

[p. 70]

1130

Ende over die slinke side van daer⁺

 

Soe staet [dat] bosch vor waer¹¹³¹

 

Daer onse here in vaste mede

 

xl. dage, ende daerne ter stede

 

Die duvel wilde becoren saen

1135

Alse van ghertheiden sonder waen.⁺¹¹³⁵

 

Ende twee milen van desen woude

 

Dat Quarantena heten soude,

 

Optie side van Galilee,¹¹³⁸

 

Es een ander berch noch mee

1140

Die utermaten hoge es;⁺

 

Daer ward onse here oec na des

 

⁺ Getemteert van girichede.

 

Een borne van groter bitterhede^1143-1144

 

Sprinct int wout van Quarantenen.

1145

Engaddi staet oec na tgene^+1145-1151

+ (45)

1131 [dat] bosch. Vinc. zegt: desertum.

+ (50)

1135 ghertheiden, d.i. geëertheiden, hetzelfde als mnl. wereltere (zie Verdam, Mnl. Wdb. op Geëertheit). Vinc. zegt: gula, en dacht dus aan Matth. 4, 2-4, terwijl Velthem veeleer Matth. 4, 5 vlgg. op het oog heeft.

1138 Vinc.: Ex opposito galilee . est alius mons. ‘Er is sprake van een berg, die even noordelijk in Palestina ligt als Galilea, maar aan den overkant van den Jordaan; ex opposito Galileae zegt daarom Vincentius. Evenwel die berg wordt genoemd daar, waar sprake is van Jericho en omstreken, en zoo is het volkomen goed, wanneer men, van die stad uitgaande, zegt: “Naar den kant van Galilea ligt die berg”, Velthem: Optie side van Galilee, wat ongeveer gelijk staat met in noordelijke richting’ (C.J.M. van Gelder-van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 235 vlg.).

+ (55)

+ bl. 5 b.

1143-1144 Deze verzen geven allerminst de bedoeling van Vinc. weer, die zegt: In ipso deserto quarantene fons existit. cuius aquam amaram per apposicionem salis helyseus potabilem fecit.

+ (60)

1145-1151 Velthem heeft hier zijn origineel weer niet begrepen, en er maar wat van gemaakt. Vinc. zegt: Engaddi locus est iericontinus in quo fuit quondam vinea balsami. cuius plantas egipcii tulerunt . et in egipto plantaverunt. Ad dimidiam leucam a babilone nova . in quodam orto dimidii mansi. Velthem zal een hs. van Vinc. gebruikt hebben waarin ad ná plantaverunt een hoofdletter had (in hs. Brussel 9151 heeft eerst een hoofdletter gestaan, die daarna vervangen werd door een kleine): vandaar dat hij in vs. 1150 een nieuwen zin begint en zelfs een geheel nieuwe mededeeling inleidt. Na de aangehaalde zinnen uit Vinc. volgen nog deze, welke Velthem onvertaald heeft gelaten: Huius arbor similis est vinee triennii . eiusque folium videtur esse trifolii parvi.

[p. 71]

 

Daer wilen wies, seitmen mi,

 

Wijn die hiet Balsami;

 

Vander welker planten oec daer naer

 

DEgipten in haer lant vor waer.

1150

Een halve mile van niwe Babilone⁺

 

Staet .i. hof, hiet halve wone.

 

In dien hof .i. borre es,¹¹⁵²

 

Daer onse vrouwe plach vor des

 

Te wasscene in haer docke alsoe,¹¹⁵⁴

1155

Doen si na Egipten vloe⁺

 

Om des quaets Herodes wille.¹¹⁵⁶

 

Ende dese hof leget altoes stille;¹¹⁵⁷

 

Ende ward datmen eerde oft wonne,^1158-1163

 

Nemmermere droege hi gene behoeve,

1160

Mer bulen comen souden ute gonen,⁺

 

Die den sarrasinen te pinen comen

+ (65)

1152 Vinc.: Ortus autem irrigatur aqua fontis in quo enz.

1154 haer doeke Vinc.: pannos salvatoris.

+ (70)

1156 Vinc.: a facie herodis.

1157 Niet bij Vinc.

1158-1163 Velthem heeft het origineel hier nogal vrij vertaald en voor de helft zeer slecht verstaan. Men leest bij Vinc.: Qui scilicet ortus si a non christianis extollatur. (lees excolatur, zooals in de uitgave van 1494) aut perpetua sterilitate damnatur . aut in penam saracenorum inestimabilis ulcio infertur. Verdam heeft reeds terecht opgemerkt dat de bulen van Velthem ontstaan zijn door het verkeerd verstaan van ulcio, d.i. wraak, straf, dat hij verward heeft met ulcus, zweer (zie Mnl. Wdb. 1, 748, Aanm.). Nu werd ulcio geschreven ulcō, en wellicht heeft Velthem een hs. van Vincentius gebruikt, waarin verkeerdelijk stond ulco.

+ (75)

[p. 72]

 

Souden, enten kerstinen ongelet,

 

Op dat si dit bestoeden met.

 

Niegeren oec die werelt dore^1164-1167

1165

Ne vintmen van gerechter natore⁺

 

En gene balseme wassen gemene,

 

Dan in dit Egipten allene.

 

Vier milen van Nazaret

 

Es Cayn die berch geset,

1170

Daer Lamech Cayn in scoet vor das.⁺¹¹⁷⁰

 

Over .ix. milen vanden berge Cayphas^1171-1172

 

Oft vanden berge Carmelia,

 

So es die stat Cesaria,

 

Die staet in Palestine alsoe;¹¹⁷⁴

1175

Danen was Cornelius Centurio,^[phone]

 

Dien Peter doepte daer,

 

Ende ward biscop indie stat daer naer.

 

Ende Akers es inden hoec van al,^1178-1183

 

Daer ment al met besluten sal.

1164-1167 Vinc.: Nec alicubi verum invenitur crescere balsamum in mundo . nam tamen in predicto egipti loco.

+ (80)

+ (85)

1170 Vinc.: in cuius pede lamech sagittavit cayn.

1171-1172 Het is niet heel duidelijk of Velthem bedoelt dat Cayphas en Carmelia twee verschillende namen van één berg zijn. Vinc.: Ad .ix. leucas a monte cayphas. vel carmeli ad austrum enz.

1174 Moet de vertaling zijn van: quondam metropolis palestinorum bij Vinc.!

+ (90)

1175-1177 Vinc.: ex qua fuit cornelius centurio . vel quem baptizavit petrus . et fecit eiusdem civitatis episcopum.

1178-1183 Waarschijnlijk heeft Velthem het Latijn alweer verkeerd verstaan; Vinc zegt althans niet, dat Akers aan alle zijden door de zee omringd is, maar het volgende: Acon civitas est in angulo sita tota patens ab oriente ac meridie. totaque mari clausa a septentrione et occidente.

[p. 73]

1180

Van orienten al toten middage⁺

 

So eest besloten, sonder sage,

 

Metter zee tot septentrione,

 

Ende tot occidente oec na tgone

 

Ende van Akers tote Kayphas^1184-1185

1185

Sijn .ij. milen; ende na das⁺

 

So secgic dat .v. milen sijn

 

Toten castele Pelegrijn.¹¹⁸⁷

 

Ende van desen castele ter wilen^1188-1189

 

Sijn tot Cesarea .v. milen.

1190

Ende van Cesarea tote Joppa⁺

 

So [es] ene dachvard, alsict versta,

 

⁺ Ende van Joppe tote Ascaleon

 

Es .vi. milen in sijn doen.¹¹⁹³

 

Daer es Gaza bi gestaen,^1194-1196

1195

Daer Samsoen die porte brac saen,⁺

 

Ende droechse daer op enen berch hoe.

 

Dese stede, die ic nu noemde alsoe,^1197-1201

 

Cesarea, Joppe, ende Ascoline,

 

Ende Gaza, die hieten der Philistine.

1200

Daer omtrent es nu al wout,⁺

 

Ende staet gewassen lanc hout.

 

Van Jherusalem ten berge Synay

 

Sijn .xij. dachvard, seitmen mi.

+ (95)

1184-1185 Vinc. heeft nog deze nadere bepaling: contra meridiem.

+ (100)

1187 Vinc.: usque ad castrum peregrinum quod destrictum dicitur. Verg Jac. de Vitr. (blz. 1119): Tertia autem pars Syriae, ... habens ... finem vero ad Lapidem incisum, qui dicitur Districtum (elders, blz. 1131: Destrictum), hodie vero Castrum Peregrinum nominatur. In plaats van Lapis incisus vindt men ook Petra incisa. Zoo bij Jac. de Vitr. (blz. 1071): Petra incisa, sive Districtum, inter Doram et Capharnaum; evenzoo bij Will. Tyr., ed. cit., blzz. 440, 482 en vooral 558.

1188-1189 Vinc.: A destricto usque ad cesaream sunt quatuor ampla miliaria.

+ (105)

+ bl. 5 c.

1193 in sijn doen natuurlijk een stoplap van Velthem.

1194-1196 Vinc.: Ibique prope est gaza . cuius portas sampson fregit et in montem tulil.

+ (110)

1197-1201 Vinc.: At lye quatuor scilicet cesarea . joppe . ascalona . gaza philistinorum deserte sunt.

+ (115)

1091 here boven den regel bijgeschreven, maar niet zeer duidelijk, ook naar het oordeel van den kopiist, die het woord met een verwijzingsteeken nog eens herhaalde naast vs. 1090. 1093 huus in het hs. voluit. 1095 Bethleem hs.: bethelem 1101 Eust[.]ocia hs.: eustrocia Vinc.: In bethleem sepulte sunt paula et eustochium. Jac. de Vitr. (blz. 1079): Paula et Eustochium filia eius Verg. Maerlant's Sp. III³, 26-28. 1103 Rachel hs.: iachel zonder streepje op de i

1108 Het geheele vers staat op ratuur. 1114 Machabeuse hs.: mathabeuse 1117 Lidda hs.: bidda Het is niet noodig Lydda te lezen, zooals C.J.M. van Gelder-van de Water voorstelt (zie Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 235), aangezien ook Vinc. lidda heeft. 1121 Cavea hs.: canea Vinc.: castrum quod dicitur cavea. De verbetering is reeds aangewezen door C.J.M. van Gelder-van de Water, t.a.p. 1122 Amos hs.: auios Vinc.: unde fuit amos propheta. De verbetering is reeds aangewezen door C.J.M. van Gelder-van de Water, t.a.p.

1131 [dat] bosch De aanvulling is reeds aangewezen door C.J.M. van Gelder-van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 235. - waer in het hs. voluit. 1133 daerne hs.: daer na De verbetering werd reeds aangewezen door Verdam, Mnl. Wdb. 2, 1093, en door C.J.M. van Gelder-van de Water, t.a.p. 1139 noch mee op ratuur. 1145 Engaddi hs.: Eugardi Zie de aanteekening hieronder.

1146 wilen: wi- op ratuur. 1151 Vóór hof: born doch door den kopiist doorgehaald. 1154 haer in het hs. voluit. 1155 na Egipten hs.: van egipten Vinc.: quando in egiptum fugit. De kopiist heeft waarschijnlijk een voorbeeld gehad, waarin n en u niet scherp van elkander onderscheiden waren: hij heeft ua gelezen waar na stond, en gemeend dit ua in vā te moeten verbeteren. 1158 Het rijm kan hersteld worden door te lezen groeve in de plaats van wonne zooals door Verdam voorgesteld is (zie Mnl. Wdb. 1, 748; 1, 1475; 2, 691 en 3, 489). Het blijkt echter niet, dat graven met de aarde of den grond als voorwerp een gewone constructie is. 1159 behoeve Verg. de aanteekening hieronder. 1161 Die den hs.: Dieden - sarrasinen: sar- in het hs. voluit.

1165 natore in het hs. voluit. 1169 Cayn hs.: cayv (niet cayu) maar de rechter helft van de v is uitgekrast. Vinc.: Ad iiii. leucas a nazareth est mons cayn enz. 1170 Lamech Er staat in het hs. veeleer lameth - Cayn hs.: cayu - das De kopiist heeft eerst geschreven deas maar door het oog der e met inkt te vullen heeft hij getracht de fout te verbeteren, wat hij te eer meende te kunnen doen, daar het tweede been der d tezelfdertijd de stok der e was. 1172 Carmelia hs.: earmelia 1176 daer in het hs. voluit. 1178 hoec hs.: hoet Zie den tekst van Vinc. in de aanteekening hieronder. De verbetering is reeds aangewezen door Verdam, Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 10, 262.

1199 Philistine hs.: phifistine 1203 dachvard in het hs. veeleer dathuard voluit.