Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 1

⁺ Van steden van Arabien ende Phinecee. xij.

Arabien was wout ende niet el⁷¹¹
Doen die kinder van Israel
Daer in lagen .xl. der jare,
Ende dat manna aten aldare.
Arabien hetet nu dat lant^+715-716
Dat doen was harde onbecant.
Daer es oec in dat dal⁷¹⁷
Daer Moyses proefde sijn geval,⁷¹⁸
Daer hi .ij. werf die roede sloech
Ende .ij. borne sprongen na sijn gevoech,⁺
Daer af rivieren vloyen vor waer^721-722
Die int lant lopen daer.
Over die zee daer Moyses quam^723-726
Eest nu al wout, alsict vernam;

+ [Vinc. B. xxxii, c. 60.]

711 Vinc. is hier door Velthem wat bekort: Arabia tempore filiorum israel erat desertum . terra scilicet invia et inaquosa.

+ (5)

715-716 Niet bij Vinc., die daarentegen iets heeft dat Velthem tot zijn schade weggelaten heeft: ubi filii israel manna xl. annis manducaverunt. Ac de rupe aquam scaturiente potati sunt.

717 Men weze er op bedacht dat in niet voorzetsel, maar bijwoord is. Vinc.: Ibi est vallis in qua enz.

718 Niet bij Vinc.

+ (10)

721-722 Vinc.: duo fontes quorum rivis rigatur terra illa.

723-726 De twee eerste dezer verzen staan eigenlijk niet bij Vinc., die alleen zegt: in deserto est locus ubi post transitum maris rubri moyses invenit .xij. fontes . et .lxxii. palmas.

[p. 46]

725

Daer vant hi .xij. bornen gerede⁺

 

Ende .lxxij. palmen mede.

 

In Arabien es die berch Syna,

 

Daer Moyses op vaste, alsict versta,

 

.xl. dage ende nachte daer naer,

730

Om die wet te leerne daer,⁺⁷³⁰

 

Die hem onse here scrivende sceen⁷³¹

 

Met sinen vinger in enen steen.

 

Daer es oec [Or], dat bergelijn,^733-735

 

Daer Aron in gegraven wilde sijn,

735

Ende Arim, ende Moyses.⁺

 

Daer staet oec in, sijt seker des,^736-745

 

Die steen Oreb, daer coninc Baudewijn⁷³⁷

 

Van Jherusalem eerst quam in scijn,

+ (15)

+ (20)

730 Om die wet te leerne. Vinc.: ut legem acciperet. Leeren staat hier dus in de ruimere opvatting van vernemen, die ook bij Maerlant voorkomt. Zie Verdam, Mnl. Wdb. op Leren, 4) (dl. 4, kol. 386).

731 scrivende sceen. Vinc.: scripsit.

733-735 Vinc.: Ibi etiam est mons or. in quo aaron sepultus est. et abarim. in quo similiter moyses. Vermoedelijk heeft Velthem dat niet begrepen: waarschijnlijk ten gevolge van het enkelvoud mons zal hij niet ingezien hebben dat ook abarim de naam van een berg is.

+ (25)

736-745 Deze verzen vooral leveren een aardig staaltje van Velthem's geringe kennis van het Latijn. Vinc. heeft: Ibi et petra oreb. ubi rex hierusalem balduinus. de francis primo veniens. regnaturus in hierusalem castrum edificavit. quod et montem regalem vocavit. Ibi est sedes archiepiscopi petracensis. Velthem heeft er iets van gemaakt dat er nog nauwelijks op lijkt, doordien hij blijkbaar niet begreep dat petracensis een bijvoeglijk naamwoord is afgeleid van Petra (zie de aanteekening op de vss. 1214-1225), en waarschijnlijk, ten gevolge zijner geringe bekendheid met de topographie van het H. Land, de stad Petra zelf niet eens kende.

737 coninc Baudewijn, d.i. Boudewijn 1 van Jerusalem, broeder van Godfried van Bouillon, na diens dood eerste koning van Jerusalem, van 1100 tot 1118.

[p. 47]

 

Die van Vrancrike was geboren

740

Ende dirste was, als wijt horen,⁺

 

Die daer te regneerne began.

 

Hi maecte enen casteel bat an,

 

Diemen regael berch hort noemen;

 

Daer es die biscopstoel nu comen

745

Van Pe[t]rasensis ende gesat.⁺

 

Arabien lant, verstaet wel dat,^746-750

 

⁺ Es rechte een omganc oec mede

 

Alse van Ydumea der stede

 

Tote der martsen van Borel,

750

Diemen nu heet Bisserel.⁺

 

Ydumea es een lant, sonder waen,^751-754

 

Dat in Damassene es gestaen

 

Onder Surie, want Damascus

 

Es thoeft van Sirien, wi lesent dus.

755

In Ydumea es Phenicea, een lant^+755-760

 

Daer Tyrus hoft of es genant.

+ (30)

+ (35)

746-750 Deze verzen zijn zeker niet overduidelijk, maar tot verontschuldiging van Velthem dient gezegd te worden, dat Vinc. zelf niet veel duidelijker is. Deze zegt nl: Est autem arabia in gyro ab ydumea extensa ad marchias de bosra. que vulgariter dicitur bosseroel (in hs. Brussel 9151 staat: bessoroel). Vinc. bedoelt zeker, dat Arabië zich uitstrekt van Idumea af tot de grenzen van Bosra. Maar dat is niet al te helder. Natuurlijk wordt hier alleen Petreïsch Arabië bedoeld, dat zich nagenoeg van het in 't zuiden van Palestina gelegen Idumea uitstrekte tot aan de grenzen van het land van Bosra (of Bostra) ten oosten van het meer van Tiberias (niet Bozra ten zuid-oosten van de Doode Zee. Cfr. Jacob. de Vitr., blz. 1074: Bostrum civitas antiquissima primae Arabiae Metropolis, quae hodie vulgari appellatione Bussereth dicitur, continens sub se Traconitidem regionem). Verg. de opmerkingen van C.J.M. van Gelder-van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 165, die er zeer terecht op wijst dat uit dit geheele caput blijkt dat Vinc. met Idumea iets anders bedoelt dan wat wij er onder verstaan. Idumea schijnt te zijn, volgens hem, het geheele kustland aan de Middellandsche Zee, nagenoeg wat wij onder Idumea verstaan met Phenicië er bij.

+ bl. 3 f.

+ (40)

751-754 Vinc: Ydumea est quaedam terra damascena sub syria. quia damascus est caput syrie.

+ (45)

755-760 In de oudste uitgave leest men bij Vinc.: Ydumea continet pheniceam. in qua caput est tyrus civitas. metropolis. acon. sydon. et sarepta et bericus. (l. beritus) et mons libani. In de uitgave a^o 1494 staat hetzelfde met een klein verschil: tusschen civitas en metropolis staat geen punt; in beide dus ontbreekt Tripolis, dat door Velthem wel degelijk wordt vermeld. Naar aanleiding daarvan vraagt C.J.M. van Gelder-van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 166: ‘Zou in metropolis niet et Tripolis verborgen zijn? Of heeft omgekeerd Velthem hier Tripolis uit metropolis gelezen, en dus eigenlijk bij ongeluk eene stad genoemd, die werkelijk in Phoenicië ligt?’. Het eerste lijkt het waarschijnlijkste, en toch is het laatste het naast bij de werkelijkheid. Vincentius heeft zeker Tripolis niet vermeld: hij heeft wel degelijk metropolis geschreven en als gezegde van Tyrus gebruikt. Dit blijkt uit de lezing der handschriften, maar vooral uit Jac. de Vitr. die zegt (blz. 1127): Prope Idumeam est quaedam terra quae Phoenicia appellatur, id est, Baruth. In Phoenicia est Tyrus, Acchon, Sarepta, Berithus, Biblium et Agaby, mons Libani ... Tyrus nobilissima est Phoenicis metropolis. Velthem moet dus op de een of andere wijze met het bestaan en de gelegenheid van Tripolis bekend geweest zijn.

[p. 48]

 

Daer es oec in Tripolis

 

Ende Akers, ende Sydonis,

 

Ende Serepta, ende Beritus,⁷⁵⁹

760

Ende oec die berch Libanus.⁺

 

Yn Tyrus staet Origenes graf,

 

Daer men vele seget af.⁷⁶²

 

Vor Tyren leget die marbersteen

 

Daer onse here op sat, alst sceen;

765

Daer op staet nu ene kerke vermeten^+765-766

 

Die Salvators es geheten.

 

Van Tiren over .viij. milen^767-771

 

So staet Seth nu ter wilen.

759 Serepta = Sarepta = Sarfente = Sarâfend = Zarphath, gelegen aan de Middellandsche Zee tusschen Sidon en Tyrus. - Beritus, thans Beyrouth; zie de noot op vs. 778.

+ (50)

762 Niet bij Vinc.

+ (55)

765-766 Vinc.: et super eam fundata est ecclesia in honore salvatoris.

767-771 Bij vergelijking met den gedrukten tekst van Vinc. heeft men zich terecht afgevraagd hoe Velthem aan de stad Seth gekomen is, en allerlei onderstellingen en pogingen tot verklaring gewaagd (zie C.J.M. van Gelder-van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 166). Immers men leest in de uitgaven: Porro a tyro ad octo miliaria ex parte orientis supra mare sita est sarphati. que prius dicta est sarepta et mons seeth in qua helyas propheta mansit et jonam vidue filium resuscitavit. Maar hs. Brussel 9151 heeft niet et mons seeth, maar et modo seeth, wat alles opheldert. Jac. de Vitr. spreekt alleen van Sarepta; Vinc. heeft dus iets bijgevoegd dat volkomen onjuist is: hij verwart Sarepta met Sidon (seeth = Saïda [in 't Fransch: Saiette], in Grieksche spelling: Sidon). Velthem nu heeft den eersten naam Sarepta weggelaten, waarschijnlijk omdat hij hem reeds vermeld had, en den tweeden behouden.

[p. 49]

 

Rechte torienten ward na das,

770

Daer woende die prophete Elyas,^+770-771

 

Ende daer verwecti Jonam mede.

 

Ende .vij. milen vander stede

 

Staet Sydon, daer in [...] Dydo,

 

Die maken dede Kartago,⁷⁷⁴

775

Dat in Affrike es gestaen.⁺

 

Van Sydone oec, sonder waen,

 

.vi. milen, staet Baruth over zide^777-778

 

Dart overvloyende es van tide.

 

In dese stat stoet .i. beelde geraect^779-785

780

Na sente Salvatore gemaect,⁺

 

Daer die joden, in onwerdicheden, na das

 

Niet lanc doen Cristus verresen was,

 

Met ere glavien staken in [die] side

 

In versmeetheit; enten selven tide

785

Ran daer uut water ende bloet,⁺

 

Daer sint menigen af quam goet:⁷⁸⁶

 

Want alle die hem bestreken met desen^787-790

 

Worden gesont ende genesen,

 

Ende die joden bekeerden mede

790

Van dier stat optie stede.⁺

+ (60)

770-771 Zie 1 Kon. 17, 9.

774 Vinc.: que cartaginem condidit in affrica.

+ (65)

777-778 Vinc.: Bericus . (lees Beritus) civitas abundans que vulgariter dicitur baruth. - Baruth = Bairut = Fransch Beyrouth.

779-785 Vinc.: In qua imago salvatoris est depicta. cuius indigene judei non post multum temporis a christi passione latus in contemptum illius apperuerunt lancea . et exivit sanguis et aqua.

+ (70)

+ (75)

786 Niet bij Vinc.

787-790 Vinc.: Quibus infirmi plures liniti sanitati sunt restituti . et judei credentes effecti.

+ (80)

729 naer in het hs. voluit. 731 hem in het hs. voluit. 733 [Or] Ingevoegd 1^o omdat voor al de andere bergen, die ter sprake komen, de naam wordt opgegeven; 2^o omdat die naam zoowel als de andere bij Vinc. staat, waar men leest: Ibi est etiam mons or. in quo aaron sepultus est. De verbetering is reeds aangewezen door C.J.M. van Gelder-van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 164. 734 Ook dit vers heeft C.J.M. van Gelder-van de Water willen emendeeren, en lezen: Ende in Abarim oec Moyses (zie het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 164), op grond dat Velthem wel zal geweten hebben dat Abarim de naam van een berg of heuvel is, en niet van een persoon. Me dunkt, dat is al te gunstig gedacht over Velthem's geleerdheid; zie verder de aanteekening hieronder. 737 steen hs.: sceen

744 biscopstoel hs.: biscop stoel 745 Pe[t]racensis Zie de aanteekening hieronder. 747 omganc hs.: om ganc 755 Phenicea hs.: pheincea zeer duidelijk, met een streepje op de i.

763 marbersteen: mar- in het hs. voluit.

773 daer in [...] Dydo hs.: daer in Dydo Het is duidelijk dat de kopiïst een werkwoord overgeslagen heeft; Vinc. zegt: unde oriunda fuit Dido. Lees daer in geboren ward Dydo? Verg. C.J.M. van Gelder-van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 166. 777 Baruth hs.: baruch Zie de aanhaling uit Jac. de Vitr. in de aanteek. op vss. 755-760 alsook de aanteek. hieronder op vss. 777-778. 778 Dart in het hs. voluit. - overvloyende hs.: over vloyende 780 sente in het hs. voluit. 783 in [die] side De verbetering is reeds aangewezen door C.J.M. van Gelder-van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 166.