Spiegel historiael. Vijfde partie. Deel 1

⁺ Van Babilonie ende Alexandrie. x.

[...] Neuwe Babilonien ende Caycus^569-572
(Oft Cadrus heetmen mede dus),

+ [Vinc. B. xxxii, c. 58.]

569-572 Vinc.: Nova babilon et kaycus sive kadrus sunt civitates due. inter media parte tercie unius leuce. Men lette er op, dat ook Vinc. hier van twee verschillende steden spreekt: zie boven de aanteekening op vss. 501-506. De afstand tusschen de twee steden wordt intusschen door Velthem verkeerd, althans niet getrouw, vertaald.

[p. 38]

 

Dit sijn twee stede, alsict versta,

 

Ende staen op ene mile na.

 

Cadrus heeft mer ene muer,^+573-574

 

Mer hi es starc genoech ende stuer.

575

Daer wonen in joden ende kerstine

 

Ende oec mede sarrasine,

 

Ende elc hout daer oec sine wet^577-578

 

Die hi wilt ende begeert met.⁺

 

Bi desen steden sijn vele bogarde⁵⁷⁹

580

Van sconen done, van riker warde.⁵⁸⁰

 

Daer bi wast oec balsamus,

 

Daer men ave leest aldus:

 

Datmen sine scortse snidet daer^+583-584

 

Rechte inden meye vor waer,

585

Ende dan hanct mer onder, sonder waen,

 

Scone glasine vate saen,

 

Daer die droppelen in vallen dan^587-588

 

Die uter scortscen gaen vort an.⁺

 

Ende dan alse dit es gedaen,^589-592

590

So nemtmen die vate saen

 

Ende setse .i. half jaer na des

 

In drecke oft in duvenmes;

+ (5)

573-574 Vinc.: Kadro (sic; lees Kadrum) solo muro firmissime munitum. inhabitant enz.

577-578 Vinc.: deumque suum colunt. ac leges pro velle suo custodiunt.

+ (10)

579 Bi desen steden. Vinc.: Circa hanc urbem.

580 Vinc.: pomeria multa et optima.

+ (15)

583-584 Vinc.: arbor balsami. cujus cortex inciditur tempore maturitatis in fine may. Van het tempus maturitatis gewaagt Velthem niet.

587-588 Vinc.: in quibus gutte stillantes recipiuntur.

+ (20)

589-592 Vinc.: Atque in eisdem vasis per dimidium annum in stercore vel fimo columbino reconduntur.

[p. 39]

 

Ende aldus ende in deser maniere^+593-594

 

So ontfeet sine nature sciere.

595

Die borren die inden bogard staen,^595-597

 

Oft daer dore lopen, sonder waen,

 

Die eren sere die sarrasine;

 

Ende tjaers altoes, in enen termine,^+598-599

 

So wasscen si al haer lijf daer in.

600

Dit houdense over groet gewin.⁶⁰⁰

 

⁺ Bi Cadrus staet die palmboem mede,^601-606

 

Die onse vrouwe nigen dede

 

Tot haren voeten, daer si met staden⁺

 

Plucte haer genuechte van daden;

605

Ende doen si der daden had genoech.

 

Rechti hem op na sijn gevoech.

 

Doen die Egiptiene dit vernamen,⁶⁰⁷

 

Versnedense desen boem te samen⁺

 

Ende paleerden ende ondersetten daer.⁶⁰⁹

610

Noch heden desen dage vor waer

 

So openbard hem die sneden⁶¹¹

 

Die die van Egipten doen deden;

 

Ende vander uren vor ward mere⁺

 

So eerdene die van Egipten sere.

+ (25)

593-594 Zijn de nietszeggende vertaling van Vinc.: et ila defecantur.

595-597 Vinc.: Saraceni vero fontem. cujus aqua rigatur ortus balsami multum venerantur.

+ (30)

598-599 et inde singulis annis abluuntur. Velthem heeft dus inde verwaarloosd.

600 Niet bij Vinc.

+ bl. 3 c.

601-606 Vinc.: Item apud kadrum est palma. quae se ad pedes beate virginis inclinavit. De cujus dactilis sumpsit eadem virgo quid voluit. iterumque palma se sursum erexit. De smakelooze herhaling plucte haer genuechte en doen si der daden had genoech is dus van Velthem; die in vs. 602 is dus acc. enk.

+ (35)

607 die egiptiene. Bij Vinc., praegnanter: egyptii tunc presentes.

+ (40)

609 Vinc. heeft heel iets anders: et in mane rursum erectam repererunt.

611 sneden. Een meervoudsvorm om 't rijm? Vinc.: succisio apparet.

+ (45)

[p. 40]

615

Drie Babilonien hebben gewesen.

 

Dierste was, als wijt lesen,

 

Daer Nabugodonosor af was here

 

Ende van Caldee coninc mere.⁺

 

Ende dit Babilonien stoet

620

Op Thabor die flume goet.⁶²⁰

 

Dander daer in regneerde alsoe

 

Van Egipten coninc Pharo.

 

Ende dese .ij., in ware lessen,^+623-624

 

Sijn algader wildernessen.

625

Dat derde es dat bi Cadrus

 

Nu ter tijt staet aldus,

 

Daer in gestaen was wilen ere

 

Des conincs stoel, des conincs ere.⁺⁶²⁸

 

Alexandrie die stat, sonder waen,^629-630

630

Houtmen van Babilonien den soudaen,

+ (50)

620 Thabor. Dat geeft natuurlijk geen zin. Vinc. heeft dan ook: sita super chobar fluvium; Jac de Vitr., blz. 1128: Cobar.

+ (55)

623-624 Vinc: et ille due modo sunt deserte, wat Velthem toch niet al te best vertaald heeft.

+ (60)

628 Velthem heeft hier heel iets anders dan Vinc.: Tercia... in qua fuit olim regia sedes et horrea ioseph. Van Joseph's schuren is niets terecht gekomen. Vgl. boven de noot op dit vers.

629-630 De beteekenis van hout is niet zeer duidelijk. Bij Vinc. staat: Alexandria civitas est soldani babylonis. Terecht zegt C.J.M. van Gelder-van de Water: ‘Houden kan hier op twee wijzen worden opgevat, nl. of als in leen hebben (zie Mnl. Wdb. 3, 632, 7, b), doch dan is het vreemd, dat er zoo in 't algemeen wordt gesproken en niet de naam van den leenman wordt genoemd, of als beschouwen, dus: ‘Alexandrië beschouwt men (te zijn) van den sultan van Babylon’ (zie het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 162). Met het oog op het Latijn, voldoet de laatste opvatting het best; de eerste schijnt anders de minst gewrongen.

[p. 41]

 

Ende si staet bi Nylus der riviere,⁶³¹

 

Mer sute water es haer diere.⁶³²

 

Die staet an enen casteel rike,^+633-637

 

Daer men in alle nachtelike⁶³⁴

635

Bernet groet licht vor waer,

 

Om dat sijt sien selen aldaer

 

Die met scepe daer willen comen.

 

Vele kerken heeftmen vernomen^+638-642

 

Daer in staende in Cristus name;

640

Daer af es daer ene daer sere bequame

 

Hem allen, daer sente Marc in lach

 

Ende sine ewangelien te scriven plach.

 

Daer was sine passie ende sine sepulture.⁺

 

Mer daer na up ene ander ure^644-646

645

Ward hi gestolen ende sijn lichaem mede

 

Bracht te Venegien in die stede.

 

Daer was oec in dese stat

 

Des[.] patriarken stoel gesat.⁺

 

Daer lammen .ij. werf oec int jaer

650

Die scaep entie geite vor waer.

631 Vinc.: aliquantulum a nilo distans.

632 Vinc.: nec aquam dulcem nisi per meatus ducticios habens. De vertaling van Velthem is dus nogal vrij.

+ (65)

633-637 Vinc.: In cuius portu sita est turris in qua de nocte accenditur ignis . ut videatur portus a navigantibus . quoniam egiptus terra est humilis. Duidelijk blijkt weer, dat Velthem met portus geen weg wist.

634 alle nachtelike. Zie Verdam, Mnl. Wdb., op Nachtelike.

+ (70)

638-642 zijn de uitbreiding van de volgende eenvoudige mededecling bij Vinc.: In hac urbe sunt plures ecclesie christianorum . Inter quas ecclesia sancti marci evangeliste . capella in qua scripsit evangelium suum.

+ (75)

644-646 Vinc.: sed inde furati sunt veneciani corpus.

+ (80)

[p. 42]

 

⁺ Inden lande so es .i. sede,^651-655

 

Om sente Mertijns messe gerede

 

Datmen erweten ende veetsen snijd,⁺

 

Ende dies gelike tote der tijt

655

Dat merte begint na haer gevoech.

 

Dit donct mi te wonderne genoech.⁶⁵⁶

+ bl. 3 d.

651-655 Vinc.: Pisa et legumina et huiusmodi a festo sancti martini colliguntur. usque ad mensem marcii. ‘Sente Mertijns messe’ valt den 11^den November.

+ (85)

656 Niet bij Vinc.

574 starc in het hs. voluit. 576 sarrasine in het hs. voluit. 585 hanct mer op ratuur, maar door den kop.; mer voluit. 588 gaen hs.: gaet 591 setse hs.: sette De verbetering is reeds aangewezen door De Vries, Mnl. Taalzuivering, blz. 45; vgl. ook C.J.M. van Gelder-van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 161. 592 duvenmes hs.: duven mes; verg. De Vries, Mnl. Taalzuivering, blz. 44 vlg.

597 sarrasine in het hs. voluit. 598 enen termine hs.: enē t'mine: de verkortingsteekens zijn haast heelemaal afgesleten. 608 boem: de o is door den kop. verbeterd uit e.

620 Thabor het hs. heeft wezenlijk thabor, niet chabor b.v. Zie de aant. hieronder. 625 derde in het hs. voluit. 628 Het eerste conincs in het hs. voluit, het tweede afgekort tot .cō. Zooals men in de aanteekening hieronder zien kan, wijkt Velthem's vertaling hier op een vreemde wijze van zijn voorbeeld af. Vandaar de vraag, of het vers niet corrupt is, en verschillende pogingen om het zóó te emendeeren dat het een dragelijke vertaling van Vinc. wordt (zie C.J.M. van Gelder-van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 161 vlg.). Het eenvoudigste en waarschijnlijkste zal wel zijn, dat Velthem horrea Joseph niet zal begrepen en onvertaald gelaten hebben. Men bedenke dat Joseph geen enkelen naamvalsuitgang heeft, en dat kan Velthem van de wijs gebracht hebben.

632 haer in het hs. voluit; in de aanhaling bij Verdam, Mnl. Woordenb. 2, 174, verkeerdelijk hoer 635 bernet in het hs. voluit. 644 daer in het hs. voluit. 648 Des[.] hs.: Dese wat geen zin geeft. 649 lammen Lelong had gelezen kommen maar ofschoon de inkt wat afgesleten is, is het woord lammen nog zeer goed te onderscheiden. Verg. C.J.M. van Gelder-van de Water in het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 162 en Verdam, Mnl. Wdb., op Lammen. 650 scaep Niet scaepe zooals Lelong heeft alsook Verdam, Mnl. Wdb., in de aanhaling op Lammen.

651 so es Beide woordjes staan in het hs. zoo dicht opeen, dat er veeleer soes staat. 652 sente Mertijns in het hs. voluit. 655 merte in het hs. voluit. c. 11, opschrift. Vinc. heeft: De situ Ebron principalis urbis palestine. Men zou dus een opschrift verwachten als: Van Ebron, die principael stede van Palestine en C.J.M. van Gelder-van de Water wil dan ook een dergelijke verandering aanbrengen (zie het Tijdschr. voor Nederl. Taal- en Letterk. 12, 163); maar feitelijk wordt in dit caput over meer dan ééne ‘stede’ gesproken, het is dus niet zoo vreemd, dat Velthem hier van zijn voorbeeld eenigszins afwijkt. 660 Adaem in het hs. voluit. 662 sarrasine in het hs. voluit. 665 virestede hs.: vire stede 666 .iiij. De eerste i is nagenoeg geheel uitgekrast, waarschijnlijk niet door den kopiïst, maar naderhand door iemand die er aanstoot aan nam dat Adam onder de aartsvaders genoemd werd. 668 naer in het hs. voluit.