Servaaslegende

[p. 83]

Hendrik van Veldeke: Servaaslegende

Tweede boek

Attila, de gesel gods

U hebt nu uitgebreid kunnen vernemen hoe de heilige Sint Servaas in Maastricht terecht kwam en hoe zijn leven verliep en eindigde. Luister nu naar het vervolg. <2,6>

Al snel na de voorgaande gebeurtenissen trokken de Hunnen door het land en met hun legermacht richtten ze grote schade aan. Attila en de zijnen belegerden Agrippina, dat naderhand Keulen werd genoemd. Daar kwamen op dat moment de Elfduizend Maagden¹³⁰ langs, door God daarheen geleid. Zonder ook maar iemand te sparen brachten de Hunnen allen om het leven. Vervolgens verwoestten zij ook de vermaarde stad Tongeren. Hoe machtig ook, zij moest het onderspit wel delven. Van de gevangen genomen christenen lieten zij niemand in leven. Veel leed berokkenden zij mannen en vrouwen. <2,27>

Daarna vertrokken zij zo snel mogelijk naar Metz. Op paasavond bereikten de koning en zijn kornuiten de stad en sloegen er het beleg omheen. Hoewel de inwoners de angst om het hart sloeg, slaagden de soldaten van de heidense koning er niet in de prachtige burcht te veroveren, hoe graag ze dat ook wilden. Tenslotte, toen de belegering hun te lang duurde, begonnen ze te twijfelen: ze waren woedend. Uiteindelijk kregen ze genoeg van de belegering en ze besloten weg te trekken. Toen zij echter op het punt stonden te vertrekken, geschiedde de ramp: tot intens genoegen van de Hunnen vielen de muren, poorten en torens om. Zodra de muren gevallen waren, wilde geen der christenen zich nog verdedigen. Terstond trok het heidense leger hoogmoedig de stad binnen en doodde jong en oud. Nadat ze de overwinning behaald hadden, staken ze alles in brand, met uitzondering van de Stefanuskerk; Jezus zelf behoedde de kerk daarvoor ter ere van Sint Stefanus, omdat diens bloed daar bewaard werd. Men zag Hem op het koor staan waar Hij de vlammen neersloeg en zodoende de kerk van de ondergang redde. <2,66>

Toen Metz aldus verwoest was, trokken de Hunnen naar Reims. Wat ze onderweg tegenkwamen, verwoestten, roofden

130 Elfduizend Maagden: volgens de legende ondernam Ursula, de dochter van een Brits christenkoning, met 11,000 gezellinnen een bedevaart naar Rome; tijdens de terugreis werden ze in Keulen koelbloedig door de Hunnen vermoord, omdat Ursula weigerde met Attila in het huwelijk te treden.
Literatuur: Jacobus de Voragine 807-812 & Goosen (1992b) 312-314.

[p. 84]

en plunderden ze. Toen ze in Reims aangekomen waren, troffen ze daar de duivel aan, Satan genaamd. Ze zagen hem op de poort staan; hij wachtte hen op en leidde hen onmiddellijk de stad binnen. Zonder ook maar iemand te sparen brachten zij meedogenloos iedereen om het leven: mannen, vrouwen en kinderen. De toenmalige bisschop, Sint Nicasius, werd door hen gemarteld, en een maagd, Eutropia geheten, werd eveneens van het leven beroofd.¹³¹ <2,88>

Na de overwinning aldaar gingen ze naar Troyes. Bij hun aankomst stond de bisschop, Sint Lupus, boven op de muur, in een wachthuisje boven de poort. Toen Attila erheen reed, vergezeld door een grote schare goddeloze soldaten die Gods dienaren veel ellende bezorgden, richtte Lupus zich tot de boosaardige koning:

- ‘Heer, wat voor koning bent u dat u christenen gevangen neemt, hen doodt en ons land volledig verwoest?’

Zonder aarzelen antwoordde de koning:

- ‘Ik ben Attila, Gods vlegel, gesel en roede. Maar wie ben jij? Waarom vraag je dit?’

Sint Lupus, een heilig en oprecht bisschop, zei:

- ‘Ik ben een dienaar Gods en een volgeling van Christus.’ Hierop reageerde Attila, Botelungs zoon,¹³² met:

- ‘Mijn gesel zou je zeker kunnen treffen. Laat de poorten voor mij openen, dan toon ik je vandaag nog - als je er een bevestiging van wilt zien - hoe de vlegel Gods vrouwen en mannen zal dorsen!’ <2,120>

De bisschop willigde zijn eis in; de poorten werden geopend en hij liet de koning naar binnen trekken. Op dat moment werd het in de hele stad - voorwaar - pikkedonker, zodat men niets kon zien. Buiten de stad was het klaarlichte dag, binnen aardedonker. Dit bewerkstelligde de almachtige God. Wees er zeker van, dat de Hunnen meenden dat de inktzwarte duisternis die hen aan weerszijden van de weg omgaf, hoge muren waren. Zij verlieten de stad zoals zij hem binnengekomen waren, zonder iets te hebben geplunderd of schade te hebben aangericht; God had het niet willen toestaan. Gods Zoon behoedde de stad ter ere van Sint Lupus, omdat de vrome man veelvuldig zijn smeekbeden tot God richtte.¹³³ <2,146>

Terstond vertrok Attila met zijn mannen. Zij lieten de stad met rust, die dankzij Gods genade gespaard bleef van de heidense vorst. Vervolgens viel het leger uiteen: ze gingen allerlei kanten uit en roofden alles waarmee zij zich in leven konden houden. Onophoudelijk brandden de door God vervloekten alles plat; ze spaarden niemand en martelden en doodden mannen en vrouwen. Ze maakten iedereen het leven zuur: vrome mensen en priesters behandelden zij als beesten; ze mishandelden hen en wierpen hen op mestvaalten. Ze verwoestten het gehele land en brandden alles plat, met uitzondering van Maastricht waar de heilige Sint Servaas begraven lag; Onze Lieve Heer beschermde die stad. In Metz bleef de kerk onaangetast, beschermd door Sint Stefanus. De stad Troyes werd gespaard dankzij de gebeden van Sint Lupus; de Hunnen moesten zich er wel in schikken de stad met rust te laten. Dat was weliswaar tegen hun zin, maar God dwong hen daartoe. <2,180>

De Hunnen waren destijds overmoedig, want zij hadden de macht zeer veel kwaad aan te richten. Zij hadden er hun zinnen op gezet met groot machtsvertoon de hele wereld door te trekken en iedereen te onderwerpen. Maar de almachtige God wilde dat niet toestaan. Zodra Hij de tijd gekomen achtte, veranderde Hij van opzet, zoals u aanstonds van mij zult vernemen. Koning Karel [Martel],¹³⁴ zijn zoon Pepijn [de Korte] en alle overige vorsten van Frankrijk stelden zich te weer met het grootste leger dat ze verzamelen konden. Veel mannen verloren het leven in de strijd tegen de Hunnen; maar de Hunnen behaalden de overwinning niet. <2,204>

Een groot aantal Hunnen werd overmeesterd en gedood; daarover heb ik nooit horen klagen. Men dankte God daarvoor. Attila's overmoed werd zodoende afgestraft. Het was niet te danken aan zijn goede optreden dat hij zo ver gekomen was; het liep immers slecht met hem af.¹³⁵ Is het niet zo, dat wie zichzelf verhoogt, vernederd zal worden?¹³⁶ Pakken wij de draad weer op van de ware gebeurtenissen. <2,219>

131 De toenmalige [...] beroofd: Volgens Jacob van Maerlant (Spiegel historiael Derde Partie, vierde boek, hoofdstuk 2-4) stierven Nicasius en zijn zus Eutropia de marteldood in Reims tijdens invallen van de Vandalen. Vgl. Goosen (1902b) 247-249.

132 Botelungs zoon: zo wordt Attila o.a. in het Nibelungenlied aangeduid.

133 Net zoals God een heilige (of diens dienaren) kan bijstaan met licht (zie noot 101), kan Hij de vijanden van een heilige tegenwerken door een bepaalde streek plotseling in diepe duisternis te hullen. Een soortgelijk wonder vertelt Veldeke later <2,1492-1515> bij de ‘herovering’ van Servaas' stoffelijke resten door Maastrichtenaren uit Quedlinburg.
De historische Lupus (± 395-478) wist in 451 Attila ervan le weerhouden het bisdom Troyes te verwoesten; Lupus begeleidde de koning der Hunnen als gijzelaar naar de Rijn; later werd hij ervan beschuldigd Attila - ná diens nederlaag - te hebben geholpen te ontsnappen; daarom trok hij zich twee jaar lang als kluizenaar terug in de bergen
Literatuur: LexMA 6,15.

134 Karel [Martel]: letterlijk ‘koning Karloman’<2,194>.
In middeleeuwse teksten worden wel vaker de daden van een bepaalde vorst toegeschreven aan een andere, beroemdere vorst (epische concentratie). Het mag dan ook niet uitgesloten worden, dat Veldeke en zijn publiek meenden dat met deze koning Karel de Grote werd bedoeld.
Daarnaast blijken de invallen van de Hunnen (5e eeuw) zo'n indruk gemaakt te hebben, dat later binnenvallende volksstammen Hunnen genoemd worden. Veldeke doet dat in dit ‘hoofdstuk’ - overigens in navolging van zijn Latijnse bron - zowel met de Saracenen als met de Longobarden: de eersten werden in 732 bij Poitiers door Karel Martel verslagen; met de laatsten werd in 754 door Pepijn III de Korte in Italië afgerekend.
Literatuur: Jansen (1978) 71-77 & De BoEK/van Herwaarden/Scheurkogel (1989) 44-60. Voor het verschijnsel van de epische concentratie zie Stuip (1988), Voorwinden (1989) & van DEN BERG/BEsAMUSCA (1992).

135 het liep [...] af: de historische Attila stierf in 453 een natuurlijke dood. In Oudnoorse teksten wordt hij echter vermoord. Hoogstwaarschijnlijk verwijst Veldeke naar een dergelijke, mondeling overgeleverde traditie omtrent Attila's dood; zie ook noot 78.
Literatuur: Huisman (1990).

136 wie [...] worden: vgl. Matteüs 23,12 & Lucas 14,11 & 18,14.

[p. 85]

Verplaatsing van de bisschopszetel

Het christendom was in heel Gallië danig verzwakt. Na de tocht van de Hunnen duurde het zeer lang voordat in Tongeren een bisschop werd gekozen; Gods toorn had haar zo hard getroffen. Degenen die het hadden overleefd, hadden zich ver weg teruggetrokken; bisschoppen, geleerden, monniken, kloosterlingen, priesters en leraren durfden zich niet in het openbaar te vertonen, want het boosaardige volk zou hun geen hulp bieden. In tegendeel, zij lieten hen niet met rust: ze mishandelden hen en verdreven hen uit hun omgeving, zodat ze een goed heenkomen moesten zoeken in de woestenij en in holen. Dag en nacht moesten zij armoede lijden, totdat God medelijden kreeg met het geweeklaag van die arme mensen. <2,246>

Toen het de immer geprezen God behaagde, zond Hij troost aan de herderloze kinderen in het bisdom Tongeren. De leiders der kerken begonnen gewaar te worden dat de goede Sint Servaas zeer vereerd werd; hij was de christenheid tot steun en God had hem rijkelijk voor zijn arbeid beloond, toen Sint Petrus hem in Rome de sleutelmacht verleende. Vol ijver en vol vertrouwen gingen ze zijn graf en kerk bezoeken. Zij baden tot de heilige voorspreker, Sint Servaas, om hun boodschapper bij God in de hemel te zijn zodat Hij genadig hun ellende zou inzien en hun vrede zou zenden; daartoe was Hij zeker in staat. Zij smeekten Sint Servaas als bode op te treden bij God, Onze Lieve Heer, opdat hij door toedoen van Gods erbarmen hun grote nood zou lenigen. <2,278>

Terwijl ze daarmee bezig waren, had zich een grote menigte in Maastricht verzameld: het was immers de feestdag van Sint Servaas [13 mei]. Van heinde en verre stroomde men toe. Ootmoedig waakte en bad men dag en nacht tot Sint Servaas en men schonk allerlei offergaves en kunstwerken ter verfraaiing van zijn kerk. De almachtige God liet daarom ter ere van Sint Servaas een prachtig wonder geschieden; want 's avonds - toen de dag voorbij was en het donker geworden was - werd men Gods macht gewaar. In de kerk van Maastricht scheen een mooi hemels licht, angstaanjagend fel, veel helderder dan de zon: het

Reliekentoning van het Andreaskruis door twee engelen op een kapiteel in de Servaaskerk.

[p. 86]

Een kapel met op de voorgrond twee vrouwen met een bloedende doek (Blokboek van Sint Servaas).

Toning van lijkwade en pelgrimsstaf van Servatius vanaf de dwerggalerij van de Servaaskerk (Blokboek van Sint Servaas).

[p. 87]

leek op bliksem. Daarmee wilde God ongetwijfeld Sint Servaas eer betuigen. Het licht scheen dwars door het dak van de kerk, net alsof het door glas viel. Het leek op een gloeiende vuurzuil, het was buitengewoon mooi. God gaf aldus blijk van Zijn almacht: de hele nacht scheen dat licht voor iedereen zichtbaar, tot aan zonsopgang, wanneer men de metten¹³⁷ bidt. Zó wilde de hoog geprezen God van de hemel Zijn dierbare vriend Servaas eren. Het licht scheen vanaf de aarde tot hoog in de hemel.¹³⁸ Alle christenen die op dat moment in gebed bijeenwaren, waren daarover zeer verheugd. Ze vergaten hun verdriet, omdat ze zich geestelijk getroost voelden; ze loofden de Allerhoogste de hele nacht met hymnen en gezang, zonder te slapen. Zij riepen God aan en baden tot Sint Servaas om hun boodschap aan God over te brengen en hun zaak voor God te bepleiten. De ootmoedige Sint Servaas was Gode immers welgevallig: Hij vergrootte zijn eer en roem door dit teken voor hem te laten plaatsvinden. Daarop verhoorde God genadig hun gebeden: Hij zond vreugde, genade en vrede naar het aardrijk. Het gerucht verspreidde zich door het hele land dat God op dat tijdstip Sint Servaas zo'n grote eer had bewezen. Vele mensen kwamen daarom tot inkeer. <2,350>

De boze geest die zich het meest in het kwade verlustigt, was afgunstig op de eer die aldus aan de goede Sint Servaas bewezen werd. De duivel stelde eertijds de heilige man Job op de proef door zijn gezondheid te ondermijnen en zijn goederen te vernietigen, maar Jobs standvastig gemoed kon hij niet aan het wankelen brengen, noch diens ziel in verwarring brengen. Nu wilde de duivel ook Sint Servaas schade toebrengen. Maar God wilde niet meer toestaan dan dat hij het dak van de houten Servaaskerk vernielde die burgers en dienstmannen gebouwd hadden. Satan rukte het dak eraf en wierp het naar beneden. Het duurde een hele tijd, voordat er een nieuw dak op werd gelegd. Men nam fraaie wonderen boven Servaas' graf waar: al was het dak naar beneden gevallen, God beschutte de kerk aan de bovenkant. Hij moet erom geprezen worden, dat Hij erop

Bronzen draagplaquette ter gelegenheid van de Heiligdomsvaart 1976, ontworpen door T. van Noorden-Heine.

137 metten: getijden die worden gezongen vóór het aanbreken van de dag (in de regel omstreeks 3 uur 's nachts).

138 De almachtige God [...] hemel: zie noot 101.

[p. 88]

Historisch-religieuze optocht op de Markt, juli 1909.

[p. 89]

toezag dat er nooit een druppel regen naar binnen viel. Daarom liet men de kerk zonder dak. Dat God met dit teken Zijn vriend wilde eren, was zonneklaar. En het gerucht daarover verspreidde zich heinde en ver, door heel het land. <2,385>

Terzelfder tijd werd het land geteisterd door een verschrikkelijke en door arme mensen betreurde sneeuwval: de sneeuw lag kniehoog. Maar wederom beschutte God Servaas' graf waar Hij eerder het licht op liet schijnen: er viel geen vlokje sneeuw op. God wilde dat men 's ochtends duidelijk zou kunnen zien hoe hoog de sneeuw overal in het land - op bergen en in dalen - lag, behalve op de plaats waar de onberispelijke bisschop ter aarde was besteld. Omwille van de zalige Sint Servaas liet God dit wonder juist op die plek geschieden, en dat deed Hij nog vele malen daarna. Hierom moet God geprezen worden.¹³⁹ <2,406>

Het is mij niet bekend hoe lang het land in deze onzekere toestand verkeerde, omdat - let wel - niemand tot bisschop werd gekozen als opvolger van Sint Servaas. De bisschopskeuze werd steeds weer uitgesteld, totdat men in Orléans bijeenkwam. God wilde en gebood dat men zich juist daarover zou beraden. Menig vroom man ging daarheen uit waarachtige godsvrucht. Immers, de heilige kerk was in grote verwarring gebracht, zoals u hiervoor hebt gehoord. Ze beraadslaagden over hetgeen men onder dergelijke omstandigheden het beste kon doen; daarna bespraken leermeesters en leerlingen in het bijzonder de situatie in het bisdom Tongeren dat het al lange tijd zonder bisschop moest stellen. Sinds de goede Sint Servaas er eertijds uit was verdreven, was het van een geestelijk leidsman verstoken gebleven. Die verdrijving van Servaas was een zeer kwalijke zaak en een grote misdaad hem aangedaan; en daarom durfde niemand het bisschopsambt in Tongeren te aanvaarden; dat was al lang heel duidelijk. <2,438>

God inspireerde deze vrome lieden toen zo, dat ze eenstemmig besloten de bisschopszetel te verplaatsen naar Maastricht waar Sint Servaas begraven lag; de Tongenaren hadden Servaas die hun door God als steun en toeverlaat was gezonden, vanwege hun ondeugden verdreven; zodoende hadden ze zichzelf beroofd van de bisschopszetel; Maastricht, waar Sint Servaas' gebeente rustte en waar men Gods wondertekenen had aanschouwd, was het waard de bisschopszetel te hebben. Dat Maastricht de zetel verdiende, werd door de vergadering aangenomen. Vervolgens koos men een bisschop voor de stad waar er tevoren geen was. Agricolaüs, een vroom man, werd de eerste bisschop van Maastricht. <2,463>

139 Gregorius van Tours is de eerste die melding maakt van een sneeuwwonder op Servaas' graf. Totdat Monulfus een stenen kerk bouwt boven het graf van de heilige Servaas (zie Inleiding 2.1), valt er op het oorspronkelijke graf nooit één vlok sneeuw. Jacob van Maerlant vertelt in de Spiegel historiael (Derde partie, vijfde boek, hoofdstuk 27, 53-60) een dergelijk voorval ná de dood van Attila: bij Maerlant is de kerk echter ingestort. Dat de graven van heiligen worden beschermd tegen weersinvloeden, is een veel voorkomend hagiografisch motief.
Literatuur: Loomis (1948) 39 & van Dam (1988) 75-67.

De bisschoppen van Maastricht

Nadat de zorg voor het bisdom op Gods ingeven aan de vrome Agricolaüs was toevertrouwd, bestuurde hij het zijn verdere leven. Hij stichtte kerken; hij leidde het bisdom op christelijke wijze; in dienst van de heilige kerk getroostte hij zich zeer veel moeite. Hij bezat de macht de Servaaskerk te herstellen waar het dak vanaf gevallen was en die daardoor vervuild en bouwvallig was. Vóór Agricolaüs was niemand in staat geweest het gebouw opnieuw te bedekken; alleen hem werd die eer vergund. <2,479>

Agricolaüs werd opgevolgd door de vrome Urcisinus;¹⁴⁰ daarvoor moet God geloofd zijn. Daarna volgden Designatus, Resignatus, Supplicius, Quirillus, Eucharius, Falco, Eucharius, Domitianus en de heilige en vermaarde Sint Monulfus en Sint Gondulfus. <2,497>

Het zou te ver voeren om over de laatste twee naar waarheid alles te vertellen wat men in hun vitae leest. We zijn niet in staat alles op te sommen, maar we mogen het ook niet helemaal achterwege laten; daarom zullen we een klein deel van hun geschiedenis aanroeren. <2,504>

Sint Monulfus stelde zijn hele leven in dienst van God; hij stichtte de eerste kerk in Luik, want hij reisde vaak tussen Maastricht en Dinant, omdat dáár zijn erfgoederen lagen. Hij schonk [de] Sint-Servaas[kerk] uit goedgunstigheid macht en rijkdom, en vermeerderde die zoveel als in zijn vermogen lag.¹⁴¹ Op zekere dag toen hij onderweg was van Maastricht naar Dinant, bereikte hij een klein gehucht dat hem zeer aangenaam was en dat Legia

140 Urcisinus: het handschrift <2,482> heeft ‘maximijn’; volgens de Vita (19,7) was Urcisinus de derde bisschop van Maastricht; hij zou op 9 maart 413 overleden zijn.
Literatuur: De la Haye (1985) 34.

141 omdat dáár [...] lag: in de Middeleeuwen mochten geestelijken in de erfenis van hun familie delen. Soms stichtten ze op hun landgoederen een klooster; soms schonken ze delen ervan aan kerkelijke instellingen, bijvoorbeeld aan een kapittel. Zo stichtte Ansfridus, bisschop van Utrecht (940/2-1010) twee abdijen, nl. in het Limburgse Thorn en in Hohorst bij Amersfoort.
Literatuur: Monna (1988).

[p. 90]

Beschilderde sarcofaag van de bisschoppen Monulphus, Gondulphus, Valentinus en Candidus (Schatkamer Sint-Servaaskerk).

[p. 91]

heette.¹⁴² Daar liet deze bisschop, de dienaar Gods Monulfus, een van belastingen vrijgestelde kerk bouwen en ter ere van de vrienden Gods Sint Cosmas en Damianus¹⁴³ wijden. Later werd Sint Lambertus in die kerk vermoord en werd die plek geheiligd door zijn bloed.¹⁴⁴ Dat vergoedde God hem ruimschoots. De heilige Sint Monulfus bestuurde de kerk op voortreffelijke wijze. Daarvoor moet hij geëerd en geprezen worden. Het zou echter te ver voeren om al de goede werken op te sommen die Monulfus verrichtte en waarvoor hij Gods loon ontving. <2,539>

Zoals we uit betrouwbare bronnen hebben kunnen opmaken, werd Monulfus opgevolgd door de heilige en wijze bisschoppen Perpetuüs, Ebregisus,¹⁴⁵ Sint Johannes [Agnus], Sint Amandus,¹⁴⁶ de heilige Remaclus, de heilige martelaar Sint Theodardus, de heilige en vermaarde martelaar Sint Lambertus en tenslotte Sint Hubertus die Maastricht de bisschopszetel ontnam.¹⁴⁷ <2,553>

142 een klein gehucht [...] heette: volgens de Vita (19) zou Monulfus - zodra hij de naam van het dorp vernomen had - opgemerkt hebben: Quam bene [...] Legia ut elegerit eam Dominus ad servitutis divine congruam privilegia [Hoe mooi, Legia! Alsof de Heer het op passende wijze zou hebben uitverkoren voor privileges ten behoeve van de godsdienst]. Veldeke heeft in zijn vertaling de woordspeling Legia-elegerit-privilegia niet kunnen opnemen.

143 Sint Cosmas en Damianus: volgens de overlevering waren deze tweelingbroers arts; zij genazen zieken - soms op miraculeuze wijze - zonder daarvoor iets in rekening te brengen; ze zouden tijdens de vervolgingen van keizer Diocletianus (284-305) in 287 zijn onthoofd.
Literatuur: Jacobus de Voragine 737-740 & Goosen (1992b) 110-113.

144 Later [...] bloed: volgens de legende keurde Lambertus de verhouding van de hofmeier Pepijn van Herstal met Alpaïs af en excommuniceerde hij hen; Alpaïs beraamde daarop een moordaanslag: op 17 september 674 werd Lambertus door Alpaïs' handlangers in de Cosmas- en Damianuskerk te Luik vermoord. Zijn lichaam zou op wonderbaarlijke wijze in een bootje naar Maastricht gevoerd worden waar het in de huidige Onze-Lieve-Vrouwekerk ter aarde werd besteld.
Literatuur: Jacobus de Voragine 719-720, De la Haye (1985) 64-71 & Goosen (1992b) 225-227.

145 Ebregisus: het handschrift heeft ‘Euergijs’ <2,542>.

146 Johannes [...] Amandus: in de tekst <2,543> worden ze omwille van het rijm in omgekeerde volgorde genoemd.

147 Sint Hubertus [...] ontnam: de verplaatsing van de bisschopszetel van Maastricht naar Luik zou hebben plaatsgevonden in 687-688.
Literatuur: De la Haye (1985) 73-79.

De elevatio¹⁴⁸ van Sint Servaas

Vele jaren later - ik weet niet precies hoeveel - werd Sint Servaas in Maastricht uit zijn graf verheven, zoals ik naar waarheid heb vernomen. Hoor nu hoe die elevatio in zijn werk ging. <2,560>

Karel [de Grote]¹⁴⁹ had met veel succes een krijgstocht tegen de heidenen ondernomen die hem veel kwaad en ellende hadden berokkend; hij nam veelvuldig wraak en tot zijn voordeel leden de heidenen grote schade tijdens de gevechten. Op zeker moment kwam hij in een benarde situatie en stond doodsangsten uit, want hij bevond zich in een land waar hij talloze heidenen tegenover zich vond. Hij kon het er niet bij laten zitten en verweerde zich. Maar het heidense leger was buitengewoon groot; er stonden zeker twintig heidenen tegenover één van zijn mannen; zodoende geraakte hij in een penibele situatie en hij was doodsbang. Toen spreidde God Zijn macht ten toon: Karel bevocht de zege; aldus redde God hem uit de nood en gaf Hij de christenen hoop. Sint Servaas had Karel bijgestaan op zijn feestdag [13 mei]. <2,589>

Nadat de machtige koning Karel vol ootmoed tijdens de mis

Afbeelding van Christus tussen Pepijn de Korte en Karel de Grote (boven), Lodewijk de Vrome, Lotharius, Lodewijk II en Karel de Kale (onder) uit het Gulden boek van Prümm, twaalfde eeuw (Stadsbibliotheek Trier.)

148 elevatio: hieronder wordt verstaan het opgraven en tentoonstellen van de stoffelijke resten van een heilige; dit werd in de vroege Middeleeuwen beschouwd als een heiligverklaring. Na de elevatio werden de relieken naar elders overgebracht (translatio) en opnieuw ter aarde besteld (depositio). In de tweede helft van twaalfde eeuw gingen de pausen het recht opeisen om heiligen te canoniseren; maar pas in 1634 werden door Urbanus VIII (1623-1644) strenge regels dienaangaande uitgevaardigd.
Literatuur: LexMA 3,707-708 & 3,1811-182, De Grijs (1983), Bredero (1987) 156-201 & Snoek (1989) 11-32 & 181-233.

149 Karel [de Grote]: wanneer de elevatio van Servaas heeft plaatsgevonden is niet bekend, maar hoogstwaarschijnlijk ten tijde van Karel Martel (overleden 741). In de loop der tijden is Karel Martel gesubstitueerd door zijn kleinzoon Karel de Grote (768-814; epische concentratie; zie noot 134). Van de laatste is bekend dat hij zowel Saksen als Saracenen bevocht: de eersten onderwierp hij in 774; de laatsten bevocht hij in 778 in Spanje (het beroemde Chanson de Roland is de literaire verwerking van die noodlottige tocht).
Literatuur: Einhard 61-65. Habets (1882) 59-64, De la Haye (1988) 108-113, Stuip (1988) & Spijker (1992).

[p. 92]

zijn offerande had gebracht en zijn gebeden had opgezegd ter ere van God en Zijn dienaar, droeg hij de verzamelde gelovigen met luider stem op zich erop toe te leggen de zalige bisschop te loven en te eren. Dat deden ze onmiddellijk, want daartoe waren ze wel verplicht. De goede Sint Servaas had van Godswege de kracht ontvangen hen te belonen: immers, zij hadden de overwinning behaald en het slagveld eervol verlaten. <2,607>

Zodra koning Karel en zijn mannen daar dankzij Gods genade de zege hadden behaald, besloot hij boodschappers te sturen naar zijn land, Frankrijk. Toen God hem uit de nood had gered, liet hij bisschoppen, klerken, geleerden, abten en kloosterlingen bijeenroepen. Oprecht vertelde hij hun in vriendelijke bewoordingen hoe het hem vergaan was en hoe God en Sint Servaas hem genadevol te hulp waren gekomen en uit de nood hadden verlost. Hij beval hen in Gods genade aan - opdat Hij hun zielen het eeuwige licht wilde geven - en riep hen op naar Maastricht te gaan teneinde de dierbare Sint Servaas te diens eer en glorie en ter vermeerdering van diens roem te verheffen; Servaas kwam die eer waarlijk toe, omdat hij Karel te hulp was geschoten toen dat noodzakelijk was. Omdat de goede Sint Servaas hem van zijn zorgen had verlost, kwam hij op dat verstandige idee. De gelovigen waren zeer verheugd over Karels opdracht. <2,64l>

Deze mare ging door het hele land en men vernam haar in vele steden. Toen kwam het bericht naar Parijs in Frankrijk bij een bisschop, Willegisus¹⁵⁰ geheten, een man die steeds het goede nastreefde. Hij vatte het plan op naar Maastricht te gaan om als geestelijk leidsman te kijken of er iets ontbrak waardoor het kerkelijk leven ontsierd werd; hij nam zich voor dat te verbeteren. Meteen vertrok de bisschop naar de stad van Sint Servaas en liet er omwille van de eeuwige glorie een kostbaar baldakijn boven het altaar bouwen. De dienaar Gods smukte dat op met zilver en goud en liet er vele edelstenen in zetten; het bouwsel glansde en flonkerde, net alsof er een spiegel hing boven het graf van Sint Servaas, die Willegisus aanwijzingen gaf.

God en Sint Servaas hadden het zo gewild. Immers, toen bisschop Willegisus in Maastricht was, had hij Gods wil te horen gekregen; in een visioen was hem een oude man verschenen die hem vriendelijk zei:

- ‘Luister naar mij, dienaar Gods. Beschouw het als onjuist, dat de dierbare Sint Servaas al zolang hier te Maastricht in de grond begraven ligt, terwijl hij stralend bij God in het hemelrijk verblijft. Dat deel ik je naar waarheid mee.’¹⁵¹ <2,683>

De rechtvaardige Willegisus ging te rade bij Sint Hubertus, de bisschop van de stad. Sint Hubertus was zeer verheugd, omdat hij ook ooit een dergelijk visioen gehad had.¹⁵² Toen hij van Willegisus' droom hoorde, beviel hem dat des te meer. Hij gaf het volk opdracht boete te doen, opdat God hen zou kunnen leiden en raad zou kunnen geven. Het volk gaf daaraan gehoor. <2,697>

Zodra dit bericht de ronde deed, stroomde veel volk, zowel mannen als vrouwen, naar Maastricht. Op de meest godvruchtige wijze bereidde men zich geestelijk voor om Sint Servaas ootmoedig en met allerlei geschenken te benaderen. Devoot en vurig richtten zij hun gebeden tot God. Lange tijd loofden zij God met vreugdevol aangeheven hymnen en gezang. Zij maakten het graf vrij, waar Sint Servaas aanvankelijk begraven was. Zij wisten echter niet dat Sint Monulfus hem had verheven [en overgebracht];¹⁵³ ze meenden dat Sint Servaas, de grote heer, nog steeds in het oorspronkelijke graf lag. Die plek was buitengewoon mooi: aan vier kanten bevonden zich - zoals men duidelijk kon waarnemen - prachtige zetels; dáár werden de relieken in met goud en zilver beslagen schrijnen bewaard die Sint Servaas, de oprechte vriend Gods, uit Tongeren had meegenomen. <2,727>

Te midden daarvan zagen zij een fraaie, marmeren sarcofaag staan. Zij dachten dat de zalige Servaas daarin lag. Geestelijk verheugden zij zich allemaal daarover. In naam van God voerden zij de sarcofaag met zich mee en plaatsten die voor iedereen zichtbaar naast het hoogaltaar. Ze keken nog niet naar de resten van de trouwe dienaar Gods, en evenmin plaatsten ze de sarcofaag op het altaar: dat deden ze niet uit angst, maar omdat

150 Willegisus: uit de tijd van Karel de Grote is geen Parijse bisschop met die naam bekend.

151 in een visioen [...] waarheid mee: in heiligenlevens komt het vaker voor dat iemand van een droomverschijning (een engel of de heilige zelf) aanwijzingen krijgt waar gezocht moet worden naar de stoffelijke resten van een heilige. Zo verschijnt in een Middelnederlands Leven van Jeroen van Noordwijk (Den Haag, Koninklijke Bibliotheek, 129G8, fol. 7Va-13Vb) de martelaar Jeroen van Noordwijk aan een zekere Nobodo: de heilige zegt exact waar zijn graf is. Vgl. van Herwaarden (1992) 53-55 & 149-150.

152 Sint Hubertus [...] gehad had: volgens de legende kreeg Hubertus in een droom opdracht het lichaam van Lambertus van Maastricht naar Luik over te brengen.
Literatuur: Doppler (1902) 181-183 & De la Haye (1985) 73-79.

153 Sint Monulfus hem had verheven [en overgebracht]: Servaas werd volgens Veldeke oorspronkelijk begraven in de door hem - ten behoeve van de Tongerense relieken - gebouwde crypte (zie 1,3074-3085 & 1,3158-3180). Volgens de zesde-eeuwse geschiedschrijver Gregorius van Tours zou Monulfus ter ere van Servaas een grote kerk hebben laten bouwen waar hij Servaas' gebeente bijzette; zie Inleiding 2.1. In zijn uitweiding over Monulfus <2,496-539> maakt Veldeke overigens geen melding van die eerdere elevatio en translatio.
Literatuur: Vlekke (1935) 119-123 & De la Haye (1985) 43-45.

[p. 93]

ze eerst een plechtige mis wilden opdragen. Ze vierden dus eerst de eucharistie. Hun geloof was zo groot, dat ze daarmee begonnen. Pas daarna maakten ze de sarcofaag open, onderwijl God krachtig aanroepend. Toen ze de zalige Servaas daarin niet aantroffen, ontstond er groot geweeklaag en gejammer. Zij konden niet anders: ze waren ontroostbaar; iedereen - arm en rijk - klaagde erover bij de allerhoogste God. Zij waren ervan overtuigd dat de vermaarde Sint Servaas hun ontstolen was. <2,763>

Men was zeer bedroefd en weende alom. Allen - mannen en vrouwen - waren begrijpelijkerwijs in diepe rouw gedompeld. Heel de dag vastten ze, oprecht weeklagend en jammerend. Ze spreidden groot misbaar tentoon; heel de nacht waakten ze, terwijl andere mensen sliepen. De rouwende Maastrichtenaren riepen steeds tot God; het licht en de vreugde die ze daarvóór in hun harten hadden gevoeld, waren zij kwijt. Hun eigen krachten ontstegen, waakten ze jammerend, tot na middernacht. <2,781>

Bij het eerste hanegekraai kwamen Sint Servaas' vrienden op de gedachte elders te gaan zoeken. Op Gods ingeven deed men dat in de kerk waarheen Sint Monulfus Servaas had doen overbrengen. Dit wisten ze toen nog niet. Voordat ze daarachter kwamen, gingen ze naar het graf en spraken hun gebeden. Zodra ze het graf openden, steeg een aangename geur op, vele malen zoeter dan wierook, mirre, balsem of aloë; zo'n geur is nooit meer waargenomen: zelfs muskaat¹⁵⁴ of een ander kruid is niet zo welriekend, als de geur die uit het graf opsteeg.¹⁵⁵ Het volk, de oprechte dienaren Gods, putte zeer veel moed uit deze aangename geur. <2,808>

Toen ze Servaas, de afgezant Gods, uit de sarcofaag wilden verheffen, hieven ze hun handen omhoog tot God en loofden en prezen Hem. Zij baden nog vuriger toen ze de vriend Gods, Sint Servaas, aantroffen, in zijde en linnen gewikkeld. Ze gingen nog dichter naar hem toe en namen een kruis van zuiver goud weg dat op de borst van de dienaar Gods lag.¹⁵⁶ Onder zijn hoofd trof men terzelfder tijd de monile¹⁵⁷ van puur goud aan die de heilige bisschop Sint Servaas vereerde, omdat die een

De grafplaats van Sint Servaas ‘in medio ecclesiae’ in de nieuwe tegelvloer van de gerestaureerde Servaas-basiliek, 1991.

154 muskaat: het handschrift heeft ‘muskus’ <2,801>; (noot)muskaat is een plantaardige reukstof (en in de Middeleeuwen een kostbaar specerij); dit in tegenstelling tot het dierlijke muskus dat nog steeds in de parfumindustrie wordt gebruikt.

155 Zodra ze het [...] opsteeg: het is een ‘gemeenplaats’ in vitae dat zodra het graf van een heilige wordt geopend, een hemelse geur opstijgt. Die geur ‘bewijst’ dat het juiste lichaam is gevonden. De genoemde reukstoffen zijn niet alleen kostbaar, maar worden ook in de bijbel genoemd (bijvoorbeeld Hooglied 4,13-14 & 5,1).
Literatuur: Jacobus de Voragine 349-358, 358-360 & 408-410 & Loomis (1948)54.

156 een kruis [...] lag: in de Schatkamer van de Sint-Servaas te Maastricht bevindt zich een borstkruis; dit kruisje werd vermoedelijk in augustus 1039 door keizer Hendrik III aan het Servaaskapittel geschonken; zie ook noot 214.
Literatuur: Koldeweij (1985) 173-194.

157 monile: een klein, rond borstsieraad; de monile werd tot circa 1800 in de Schatkamer van de Servaaskerk bewaard; hij dateerde waarschijnlijk uit de tiende of het begin van de elfde eeuw.
Literatuur: Koldeweij (1985) 161-173.

[p. 94]

Afbeeldingen van het borstkruis van Sint Servaas, tiende/elfde eeuw (Schatkamer Sint-Servaaskerk).

[p. 95]

stuk van het Heilig Kruishout des Heren bevatte. De door God gezegende lag er vreedzaam bij. Aan zijn rechterzijde lag de bisschopsstaf¹⁵⁸ en aan zijn linker de sleutel die Sint Petrus hem in Rome had gegeven. Die sleutel van hemels vakwerk wordt nog steeds in de Servaaskerk bewaard¹⁵⁹ en strekt heel het land tot eer. Ook de schrijnen met kostbare relieken waarmee zijn kerk werd verfraaid, vond men in zijn graf. <2,843>

Vóór ze het lichaam uit het graf hieven, verwijderden ze het zijden kleed dat de engelen van Godswege eigenhandig over hem die ze nu met zekerheid herkenden, hadden uitgespreid toen hij van deze wereld scheidde voor zijn tocht naar de hemel, en waarin hij begraven was. Dankzij Gods genade zag en herkende iedereen deze doek. Zodra men de zweetdoek¹⁶⁰ van zijn gezicht nam, zag men zijn gelaat schitteren als de zon. Dat leek alle toeschouwers een groot wonder; niemand durfde ernaar te vragen waarom dat gebeurde. Omdat zijn gezicht net zo straalde als de zon rond het middaguur, kon niemand er rechtstreeks naar kijken. De dienaren Gods vielen op hun knieën en kusten de aarde vanwege de grote liefde die ze in hun hart voelden; ze sloegen zich op de borst en hete tranen maakten hun kleren nat; ze baden:

- ‘Heer en redder, voor wie naar u kijkt, lijkt u niet dood: naar het vlees bent u overleden, maar God Die u schiep, zou u gemakkelijk het leven kunnen teruggeven en kunnen laten verrijzen. Heer, kunt u nu opstaan? Zo ziet u er wel uit.’ <2,885>

Men schikte zich in Gods wil; uit naam van Onze Heer Jezus Christus en met Diens toestemming wilde men het gezegende lichaam uit het graf tillen. Maar - voorwaar - op dat moment werden zijn ledematen zo heet als gloeiend ijzer dat in het vuur ligt; daarom konden ze het niet aanvatten en moesten ze het laten liggen zoals ze het gevonden hadden. Dat deed hun opnieuw veel pijn en verdriet. Ze waren buitengewoon bang, totdat de prelaten hen troostten. Ze prezen God, de Allerhoogste, met hart en ziel en hieven mooie psalmen aan om Hem te eren. Met name het Exsurge Domine - wat in het Diets zoveel betekent als ‘Sta op, heer, en slaap niet meer!’¹⁶¹ - schonk

De reliekentrein uit de kluis in de oude schatkamer van de Sint-Servaaskerk, ca. 1955.

158 bisschopsstaf: de staf, die in de Schatkamer van de Sint-Servaas wordt tentoongesteld, dateert uit het einde van de twaalfde eeuw. De ‘echte’ staf zou door keizer Hendrik I de Vogelaar (919-936) aan de stiftskerk in Quedlinburg zijn geschonken, zoals Veldeke later <2,1134-115> verhaalt; vgl. noot 173.
Literatuur: Koldeweij (1985) 132-144.

159 de sleutel [...] bewaard: de Servatiussleutel in de Schatkamer van de Sint-Servaas dateert uit het begin van de negende eeuw.
Literatuur: Koldeweij (1985) 61-128.

160 het zijden kleed [...] zweetdoek: in de Servaaskerk werd - naast het lijkkleed en de zweetdoek - nog een derde hemelse doek bewaard (vgl. Jacob van Maerlant: Spiegel historiael, Derde partie, vijfde boek, hoofdstuk 27, 61-64); alle drie de doeken zijn ná 1579 zoek geraakt.
Literatuur: Koldeweij (1985) 197-207.

161 Exsurge [...] niet meer!: deze zinsnede is ontleend aan Psalm 44,24; ‘O. ontwaak! waarom sluimert Gij, Heer? ontwaak - verwerp ons niet voor immer’.

[p. 96]

hun enerzijds voldoening, anderzijds verdriet; ze waren tegelijk bedroefd en verheugd. <2,913>

God verhoorde hun smeekbeden onmiddellijk: de grote hitte verdween. Dit vatte men terecht op als een teken. Daarop legde men het heilige gebeente van Sint Servaas in een zilveren kist die van buiten met goud beslagen was. Deze eer was de ware vriend Gods zeker waard. Aldus werd Sint Servaas verheven. De goede man was zó heilig dat zodra men de stoffelijke resten aanraakte, er een zo aangename geur vanaf kwam, als nog niemand had geroken; balsem noch kaneel kunnen daarmee vergeleken worden. Daarvoor moet God, Onze Schepper, geprezen worden. Een helder licht scheen overal, binnen en buiten de kerk; terecht verbaasden de aanwezigen zich over dit ongewone verschijnsel, maar ze loofden uiteraard God vanwege dit wonder.¹⁶² Aldus vond de elevatio van Sint Servaas, de door God gezegende, in de zomer plaats. Te uwer informatie: een en ander geschiedde op 7 juni.¹⁶³ Daarna kon men vele fraaie wonderen waarnemen. <2,947>

Zodra de elevatio van de goede Sint Servaas met gepaste eer had plaatsgevonden, kwamen de wonderen de machtige koning Karel [de Grote] ter ore. Hij luisterde er met veel genoegen naar en prees God. Korte tijd later liet hij op Pasen een hofdag¹⁶⁴ bijeenroepen in Maastricht; daarmee wilde hij Sint Servaas eren. En wederom gaf God blijk van Zijn almacht door middel van wonderen. Terwijl men in de paasnacht epistel en evangelie las, werd een aantal zieken genezen: een vrouw¹⁶⁵ die al lang verlamd was, kon dankzij Gods genade weer lopen; een gebochelde kreeg - overeenkomstig Gods wil - een rechte rug; een man die door jicht gekweld was en verlamd in het hospitaal lag, werd plotseling beter; een bezetene die met twee ketens vastgebonden was en van wiens gezicht men voortdurend de grote kwellingen kon aflezen, werd - tot grote vreugde van een ieder - door God en Sint Servaas van de boze geest verlost.¹⁶⁶ <2,981>

De goede koning Karel was zeer verheugd over de wonderbaarlijke genezingen die God daar ter plaatse bewerkstelligde. Hij liet zich de vita van Sint Servaas voorlezen en luisterde er met zeer veel genoegen en met grote aandacht naar. Telkens als hij hoorde vertellen over Sint Servaas' leven, stemde hem dat gelukkig. Hij nam nauwlettend kennis van de goede werken die Servaas verricht had; en hij kon heel goed begrijpen dat Servaas daarvoor was beloond. Hij liet een en ander goed tot zich doordringen en was zeer blij dat Servaas zo geëerd werd. Servaas was zijn steun en toeverlaat: hij had hem immers ooit geholpen in zijn strijd tegen de heidenen. Daarom was Karel Servaas tot op de dag van zijn dood onderdanig, want Servaas had hem uit een benarde situatie gered. <2,1007>

162 Een helder licht [...] wonder: zie noot 101.

163 een en ander [...] juni: Septimo ydus junij <2,944> is weggelaten, omdat Veldekes volkstalige uitleg - en dus onze vertaling - nog volgt. Over het jaar waarin de elevatio plaatsvond, verschillen de bronnen van mening. Zie noot 149.

164 hofdag: in de Middeleeuwen riepen de vorsten (leenheren) hun vazallen (leenmannen) een aantal keren per jaar bijeen om recht te spreken en wederwijds de belofte van trouw te hernieuwen. Het ‘officiële’ gedeelte werd meestal gevolgd door allerlei feestelijkheden. In de (Arthur)literatuur worden gewoonlijk vier hofdagen per jaar gehouden: met Pasen, met Pinksteren, op Sint-Michaëlsdag (29 september) en met Kerstmis.
Literatuur: Bumke (1986) 257-295.

165 een vrouw: het handschrift heeft ‘man’ <2,963>, maar in 2,965 wordt daarnaar verwezen met ‘haer’.

166 In vitae is het genezen van zieken op of bij het graf van de heilige een traditioneel gegeven. Soms nam dit nogal bizarre vormen aan. Zo vertelt Gregorius van Tours dat mensen zelfs genazen op het graf van een vrouw die een sandaal van de martelaar Epipodius had opgeraapt. Ná de moord op Thomas Becket (29 december 1170) werd de kathedraal van Canterbury enkele dagen gesloten, opdat de kanunniken in staat waren de bloed- en hersensporen weg te poetsen; het ‘afval’ werd echter zorgvuldig bewaard en later - al dan niet vermengd met water - als (geneeskrachtige) relikwie verkocht.
Wat geesteszieken betreft nam men op grond van Matteüs 8,28-32 (Christus drijft duivels uit; vgl. Marcus 5,1-20 & Lucas H. 8,26-39) aan dat een geestelijk gestoorde door een duivel of boze geest bezeten was. De zieke was genezen, zodra de demon het lichaam verlaten had.
Literatuur: Loomis (1948) 103-106. Beek (1969) 129-138, Ward (1987) 33-30 & 89-109 & van Dam (1988) 70.

Roerige tijden¹⁶⁷

Na het overlijden van Karel vielen de Vikingen¹⁶⁸ het land binnen; menigeen in Lotharingen kreeg het zwaar te verduren, toen ze het land tussen Maas en Rijn afschuimden. Er viel niets tegen hen te beginnen: rovend en plunderend liepen ze het hele land onder de voet; en zo bereikten ze Maastrich¹⁶⁹ waar de goede Sint Servaas vereerd werd. Ze wilden diens gezegende graf en kerk in vlammen doen opgaan, maar Sint Servaas wreekte dat op magistrale wijze. Met ladders klommen ze op het dak en staken de kerk in brand met behulp van plukken vlas en hennep, droog hout en stro. Dit kwam hun zeer duur te staan, want sommigen kwamen met huid en haar in hun eigen vlammen om. Ze betaalden een hoge prijs voor deze brandstichting: sommigen vielen van het dak en braken hun nek; anderen bleven - vloekend en tierend als waanzinnigen - aan de muren hangen; en weer anderen bleven met hun handen aan het dak vastzitten, totdat ze berouw toonden over hun misdaad.¹⁷⁰ Dit alles veroorzaakte de levende God. Tegenover degenen die zo verstandig waren Gods genade af te smeken en Sint Servaas' hulp in te roepen, liet Hij Zijn toorn varen; alle anderen werden verdoemd. Op deze wijze nam Sint Servaas wraak. <2,1052>

Over Lodewijk, de zoon van koning Karel, wil ik u in het kort iets vertellen. Karel heerste over heel Frankrijk en Lotharingen;

167 In dit ‘hoofdstuk’ worden iwee episodes uit de geschiedenis van Lotharingen beschreven. De eerste <2,1008-1052> gaat over de invallen van de Vikingen: tussen 880 en 892 stroopten ze het gebied tussen Maas en Rijn af. Dit geschiedde na de dood van Karel de Kale (840-877); hem was bij het Verdrag van Verdun (843) het Westfrankische Rijk ten deel gevallen; vanaf 870 (Verdrag van Meersen) voerde hij bovendien het bewind over Lotharingen; in 880 (Verdrag van Ribemont) werd Lotharingen toegewezen aan Karel de Kales kleinzoon, Lodewijk III de Jongere, die reeds over het Oostfrankische Rijk regeerde (879-882).
De tweede episode <2,1053-1123> behandelt het aan-de-macht-komen van de Saksische hertog Hendrik. In 2,1124-1171 wordt verteld dat deze Hendrik de abdij te Quedlinburg stichtte, waar hij ook begraven werd. Op grond van dit gegeven kan deze Hendrik geïdentificeerd worden met Hendrik I de Vogelaar, die in 919 koning van Duitsland werd; hij overleed op 2 juli 936. Deze gebeurtenissen hebben zich afgespeeld ná de regering van Lodewijk het Kind (899-911).
Doordat Veldeke - in navolging van zijn Latijnse bron - alleen de voornamen en niet de bijnamen van de Duitse koningen geeft <2,1053-1054; 2,1061 & 2,1106> en bovendien twee historisch te onderscheiden periodes (invallen van de Vikingen & de regering van Hendrik I) met elkaar verbindt, is zijn verhaal nogal verwarrend. Het moet bovendien niet worden uitgesloten, dat twaalfde-eeuwers Karel en Lodewijk identifeerden met Karel de Grote en zijn zoon Lodewijk de Vrome (epische concentratie; zie noot 134).
Literatuur: Jansen (1965) 45-46, Alberts (1972) 34-39, Jansen (1978) 79-87, Alberts (1979) 1-8, Linssen (1985) 1-8, De Boer/van Herwaarden/Scheurkogel (1989) 69-74 & LexMA 5,967-969.

168 Vikingen: letterlijk ‘het Deense volk’ <2,1009>.

169 Maastricht: de stad werd in 881 door de Vikingen geplunderd.
Literatuur: Alberts (1972) 34-35.

170 weer anderen [...] misdaad: dat dieven of plunderaars blijven vastzitten op de plaats van de misdaad of aan de voorwerp van hun diefstal is een bekend sprookjesmotief. In de vierde-eeuwse Historia monachorum in Aegypto [Geschiedenis van de monniken in Egypte] wordt Theon, een der woestijnvaders, 's nachts belaagd door rovers, maar dankzij zijn gebed blijven ze op de deurdrempel als vastgenageld staan; de volgende ochtend laat Theon hen weer gaan; daarop tonen alle rovers berouw en treden in een klooster in.
Literatuur: Grimm 183-184 & 478 (De gouden gans), Loomis (1948) 55-57 & 97-102 & Russell (1981) 68.

[p. 97]

zijn rijk strekte zich uit tot aan de Rijn. Zijn zoon, de gekroonde en gewijde koning Lodewijk, hield in die tijd gedurende de kerstdagen met veel pracht en praal een hofdag te Keulen. Ook Hendrik, de hertog van Saksen en een bloedverwant van de koning, was aanwezig. Lodewijk mocht hem heel graag, want Hendrik was rijk en machtig. De hertog droeg het koningszwaard, zowel in de kerk als aan het hof;¹⁷¹ hij stond in zeer hoog aanzien. Lodewijk gaf hem een vorstelijke beloning: hij beleende hem met Lotharingen, het vruchtbare land tussen Maas en Rijn. Daarmee liet Lodewijk overduidelijk blijken dat hij zijn neef beminde. Hendrik ontving die vorstelijke gave in dank; en de Franken waren er zeer mee ingenomen, dat hij het leen in ontvangst wilde nemen. <2,1087>

Het als leen verkregen land was zeer de moeite waard. Hertog Hendrik ging snel daarna naar Maastricht. Hij hield er zijn hof en bestuurde zijn hertogdom van daaruit; Maastricht was de hoofdstad van het land. Hij zond boden naar de heren van Lotharingen, die naar hem toekwamen, zodra ze de boodschap vernomen hadden. Hij bracht het land onder zijn heerschappij en men aanvaardde dit ook, al stuitte het sommigen tegen de borst. Ik zou niet weten waarom het sedertdien geschiedde dat de Franken zich zó boosaardig gedroegen, dat ze besloten Lodewijk, de zoon van Karel, te vermoorden; ze konden zich nauwelijks kwaadaardiger gedragen tegenover degene die als hun heer was geboren. Dit was hertog Hendrik een doorn in het oog. Hij stak zijn toorn niet onder stoelen of banken. Van het Roomse Rijk kreeg hij heel Lotharingen - van de Rijn tot de Saóne - in bezit, tot grote woede van de Karolingers. Dezen moesten dat echter wel toestaan, want ze waren niet bij machte het tij te keren, en hij wilde deze kans niet laten lopen. Dat was zeer smadelijk voor hen, want daarvóór behoorde Lotharingen tot hun rijk. Nu waren zij het kwijt. <2,1123>

De onderdelen waaruit het borstbeeld (zestiende eeuw) rem Sint Servaas is opgebouwd, ca. 1955.

171 De hertog [...] hof: het dragen van het koningszwaard tijdens officiële hofdagen was een ceremoniële erefunctie. Hel zwaard maakte immers deel uit van de insignia (koninklijke waardigheidstekenen); het was het symbool van de koninklijke macht.
Literatuur: Bumke (1986) 206-211.

[p. 98]

De kromstaf van Servatius.
Lotharingen, verm. tiende eeuw (Stiftskerk, Quedlinburg).

Sint Servaas en Quedlinburg

Deze hertog Hendrik¹⁷² was een wijs en lofwaardig man. Sinds hij in Maastricht op de hoogte gebracht was van het aanzien dat de daar begraven Sint Servaas genoot, was hij daar zeer mee ingenomen en hij wenste Servaas vanwege de prachtige wonderen tot patroonheilige te kiezen. De machtige heer trof voorbereidingen om in het bezit te komen van Sint Servaas' stola en staf.¹⁷³ Uiteindelijk slaagde hij daarin op slimme wijze. Toen hij die voorwerpen naar Saksen had overgebracht, stichtte de edele hertog ter ere van Sint Servaas een abdij bij de Bode; naar ik begrepen heb is dat de naam van de rivier waaraan het klooster van de adellijke nonnen ligt. Van verre kan men het al zien, want het staat op een hoge berg: het is zeer rijk, mooi en prachtig. Het ‘vrije’ Quedlinburg heet deze abdij. Veel aanzienlijke lieden staan in haar dienst. Zalig degene die het ooit heeft gesticht.¹⁷⁴ <2,1155>

Hertog Hendrik leidde een vorstelijk leven. Zijn patroonheilige Sint Servaas beloonde hem daarvoor. Toen deze vorst stierf, stond Sint Servaas hem bij met alles wat hij nodig had. Zoals het betaamde, werd de edele heer met alle eerbewijzen ter aarde besteld.¹⁷⁵ Moge God hem genade en het eeuwige leven geven. Zijn edele vrouw¹⁷⁶ en zijn geliefde kind Otto [I] die later keizer van het Roomse Rijk zou worden, leefden toen nog. <2,1171>

Nadat zijn vader begraven was, kwam Otto krachtdadig naar voren als een moedige leeuw; hij was dapper en wist - naar mijn overtuiging - voortdurend wat hij wilde. Tijdens zijn regering gedijden kerkelijke instellingen; hij zorgde voor een eerlijke rechtspraak; in zijn rijk gaf hij de armen rust en vrede en de rijken stond hij op verstandige wijze te woord. Hij ging naar Rome en slaagde erin in het openbaar tot keizer gekroond te worden. De Romeinen zeiden er blij mee te zijn, dat zo'n onberispelijk mens - door God uit Duitsland gezonden - deze grote waardigheid ten deel viel.¹⁷⁷ <2,1195>

Otto was onoverwinnelijk. Nadat hij de heerschappij verworven had, behield hij die met grote eer. Tijdens zijn bewind stichtte

172 Deze hertog Hendrik: hij kan geïdentificeerd worden met Hendrik I de Vogelaar (919-936); zie noot 167.

173 stola en staf: in de stiftskerk te Quedlinburg wordt de tiende-eeuwse ‘Sanct Cervacius Stap’ bewaard. Volgens de geschiedschrijver Thietmar van Merseburg (975-1018) zou deze staf door keizer Otto III in 999 aan zijn zus Adelheid, de abdis van het klooster, zijn geschonken. Over de stola is verder niets bekend.
Literatuur: Koldeweij (1985) 141-144, Leopold/Flemming (1988) 32 & Rienäcker (1990) 19-20.

174 Het ‘vrije’ [...] gesticht: Quedlinburg wordt in 922 voor het eerst genoemd in een oorkonde van Hendrik I de Vogelaar (919-936). Het was zijn voornaamste verblijfplaats (Palts). In 936 werd hij er begraven; zijn weduwe Mathilde stichtte er een klooster voor adellijke dames (stift); hun zoon Otto begiftigde dit klooster royaal met landerijen en zorgde ervoor dat het een vrij kerkelijk gebied bleef. In 966 werd Mathilde, de kleindochter van Hendrik I, de eerste abdis.
Literatuur: Leopold/Flemming (1988) 1-6, Rienäcker (1989) 3-7 & 28 & Rienäcker (1990) 2-8.

175 Toen deze [...] besteld: Hendrik I de Vogelaar (919-936) overleed op 2 juli 936 en werd in Quedlinburg begraven.

176 Zijn edele vrouw: Mathilde (de tweede vrouw van Hendrik I de Vogelaar en moeder van keizer Otto I) stichtte het vrouwenklooster (stift) in Quedlinburg (zie noot 174). Zij overleed in 968 en werd naast haar man in de crypte bijgezet.
Literatuur: LexMA 6,390-391.

177 zijn geliefde kind [...] viel: Otto I (912-973) werd in 936 - ná de dood van zijn vader (zie noot 175) - in Aken tot koning gekroond; in 951 trok hij Italië binnen en liet hij zich tot koning der Longobarden kronen; de paus weigerde echter hem toen tot keizer te kronen; in 961 ondernam hij wederom een krijgstocht naar Italië; op 2 februari 962 werd hij door paus Johannes XII (955-964) alsnog in Rome tot keizer gekroond.
Literatuur: LexMA 6,1563-1567.

[p. 99]

Affiche van het klooster te Quedlinburg naar een tekening uit de achttiende eeuw.

[p. 100]

Het huidige klooster te Quedlinburg.

hij bisdommen en hij bestuurde het rijk als keizer. Zijn moeder vroeg hem dikwijls haar uit liefde voor haar te helpen het heilige en kostbare gebeente van Sint Servaas te bemachtigen, want zij wilde de vriend Gods graag eer bewijzen. Zij hoopte het te mogen beleven dal hij haar Servaas' gebeente zou schenken en te diens ere kloosters en kerken zou laten bouwen. Op advies van haar zoon wilde zij kerken vrijstellen van belastingen en wijden aan Sint Servaas; Servaas zou er dan naar eigen goeddunken over kunnen beschikken. Met zeer veel overleg drong zij er zo lang bij haar zoon op aan, dat hij uit liefde voor zijn moeder niet langer kon weigeren: hij kwam aan haar wensen tegemoet en willigde haar verzoek in. <2,1225>

Koning Otto beschikte over de macht aan de wensen van zijn moeder tegemoet te komen. Daarop werd de goede Sint Servaas uit Maastricht weggevoerd. De Saksen waren er zeer mee ingenomen: Servaas was hun steun en toeverlaat; drie jaar lang plukten zij de vruchten daarvan. De Maastrichtenaren waren diep bedroefd, toen hein dit overkomen was. Tot hun grote verdriet en woede hadden zij aldus hun volmaakte helper verloren; zij hadden alle reden tot wenen. Dag en nacht hield hun geweeklaag aan; ze konden er niet mee ophouden. Maar degenen die Sint Servaas met zich meevoerden, waren zeer verheugd. Zeer snel trokken zij vreugdevol zingend door Westfalen en Saksen naar Quedlinburg, waar zij hun redder heenbrachten. Overal waar zij reisden, werden steeds talloze wonderen waargenomen die de hemelse God ter ere van Sint Servaas verrichtte. Men prees hem daarom op vele plaatsen. De wonderen waren prachtig; het eerbetoon was groots; overal in het land bracht jong en oud zeer vele offeranden aan de waarachtige God en zijn bode Sint Servaas. Luid gezang lieten zij opstijgen, opdat de christenen het zouden horen: het was te danken aan Gods genade. <2,1271>

Toen cle roemrijke heer, de goede Sint Servaas, Quedlinburg bereikte, ontstond daar grote vreugde. De ontvangst en het gezang was een heer waardig. Oprecht en met opgewekt gezang werd hij ontvangen door de edele kloostervrouwen - die

[p. 101]

kostbare juwelen en kuise bruiden Gods - en door andere oprechte mensen die naar hem hadden verlangd. De heilige Sint Servaas was al die lof zeker waard.¹⁷⁸ <2,1286>

Maastricht verkeerde echter drie jaar lang in diepe rouw; daar kan men van op aan. Naarmate in Saksen de vreugde toenam, groeide in Maastricht de droefenis. Sint Servaas' wijze en trouwe dienstmannen aan wie zo veel leed was berokkend doordat hun trooster hun was ontnomen, waren in het geheim overeengekomen Sint Servaas zo mogelijk terug te halen, indien God hen daartoe in staat zou stellen. Ik weet echter niet hoeveel mensen bij deze zaak betrokken waren. Manmoedig waren zij bereid lijf en goed in de waagschaal te stellen. <2,1309>

Zij reisden naar Saksen en verbleven er zo lang tot zij er geaccepteerd werden. Door hun doen en laten wekten ze geen argwaan, zodat zij de gewoonten en gebruiken van het land konden bestuderen. Hun grote deugdzaamheid stelde hen daartoe in staat. Toen zij erachter waren gekomen wie de schatkamer bewaakte en waar de door God gezegende Sint Servaas zich bevond, werd er toevallig een feestdag gevierd; iedereen in het land - arm en rijk - nam op luisterrijke wijze aan het feest deel, naar God hun ingaf. Zowel in het klooster als in de stad nodigden vrienden elkaar uit, zoals dat gebruikelijk is op hoogtijdagen. Het feest werd uitbundig met allerlei vertier gevierd; men ging niet naar bed; in liefde en vriendschap at en dronk men met elkaar. Twee dagen en één nacht bleven zij wakker, hun krachten overstijgend. Zij hadden plezier en maakten veel kabaal. De volgende nacht vielen ze als een blok in slaap; het werd er doodstil. De gastheren en gasten, de dames in het klooster, de dienaren en de koster konden zich niet tegen de slaap verzetten; ze lieten de lichten uitgaan.¹⁷⁹ <2,1348>

De Maastrichtenaren, geboortig uit het land van Sint Servaas, hadden wijselijk lange tijd daarvóór al uitgedacht hoe ze het land konden verlaten, zodra ze Sint Servaas in handen hadden. Om middernacht werd hun de gelegenheid geboden; ze betreurden hun geleden verlies en zetten hun leven op het spel: ze sneden de touwen van de klokken door en gingen naar het altaar. Daar namen ze de schrijn waarin Sint Servaas rustte, die hun zoveel licht gaf alsof het dag was.¹⁸⁰ Toen ze weer buiten waren, sloten ze de deuren. Angstig en bezorgd verzuchtten ze: - ‘Moge God ons beschermen.’

Daarop verlieten ze het land. Ze waren op de hoogte van de gewoonten der mensen, en hadden de kortste weg door het land uitgezocht. Ze trokken het land uit en namen de stoffelijke resten van Sint Servaas mee naar huis.¹⁸¹ <2,1378>

De nonnen in het klooster merkten dat hun schade berokkend was, nl. dat Sint Servaas hun ontstolen was. Overal in het land heerste er veel verdriet, met name de inwoners van Quedlinburg jammerden toen ze het vreselijke bericht over deze catastrofe vernomen hadden; gewapend zetten ze de achtervolging in. Het was echter te laat: vóór ze een besluit hadden kunnen nemen om bijeen te komen en hun wapens hadden gepakt, waren de ‘rovers’ al uit het zicht; ze konden hen niet meer inhalen. Daarover waren ze woedend. Maar de goede Sint Servaas en de almachtige God wilden hel zo. <2,1399>

Dal beseften de Maastrichtenaren ook: hoe hadden ze anders kunnen ontkomen en door het land kunnen trekken, als God hen niet onder Zijn hoede had genomen en hen had begeleid? Na langdurige inspanningen bereikten ze tenslotte hun vaderland. Toen de inwoners van Maastricht hen in het oog kregen, waren ze buitengewoon blij en verheugd dat God hen op deze wijze wilde bijstaan. <2,1411>

Zodra men in Maastricht vernam dat hun steun en toeverlaat, de edele Sint Servaas, teruggekeerd was, was men zeer verheugd. Terecht gaven ze openlijk uiting aan hun blijdschap. Een grote menigte - zowel armen als rijken - dromde hen op straten en wegen tegemoet: priesters en leken namen de stoffelijke resten met genoegen in ontvangst. Omwille van Zijn dienaar Sint Servaas liet God fraaie wonderen gebeuren: kreupelen konden lopen en gebochelden strekten hun rug; dankzij hun geloof konden stommen terzelfder tijd spreken en doven horen. Een bezetene werd eveneens door God geholpen: Sint Servaas verloste

178 Kennelijk geschiedt deze translatio van Servaas' stoffelijke resten naar Quedlinburg met instemming van de heilige: enerzijds gebeuren er onderweg allerlei wonderen ten gunste van de ‘rovers’; anderzijds blijkt elders in het tweede boek dat Servaas zeer wel in staat was zijn eigendommen te beschermen (vgl. van Herwaarden (1992) 138 & 173). Wellicht is het ‘overbrengen’ van de relieken naar Quedlinburg door Jocundus opgenomen om daarna de gerechtvaardigde diefstal van de relieken door de Maastrichtenaren uitvoerig te kunnen beschrijven. In de negende en tiende eeuw ‘steeg’ een heilige ‘in waarde’ als zijn stoffelijke resten gestolen waren. Binnen de hagiografische traditie ontstonden zelfs ‘regels’ voor dergelijke furta sacra (heilige diefstallen). Daar Veldeke zijn Latijnse bron nauwkeurig volgt, is zijn beschrijving van de herovering van de Servaasrelieken ‘klassiek’ te noemen.
Literatuur: Geary (1990).

179 koster [...] uitgaan: tot de taken van de koster (van het Latijnse custos, bewaker) behoorde o.a. het bewaken van de kerkschatten (boeken, liturgische gewaden, relieken en reliekhouders) en de zorg voor de verlichting (kaarsen en olielampen).
Literatuur: Tagage (1984) 419-422.

180 die hun zoveel licht gaf alsof het dag was: het handschrift heeft ‘Die haer herte verlichte als der dach’ <2,1367: die hun harten verlichtte net als overdag>. Eerder (nl. in 2,1348) heeft Veldeke verteld dat alle lichten uit waren. Het lijkt dientengevolge logischer dat Servaas zijn dienstmannen met licht bijstaat, zodat ze uit Quedlinburg kunnen ontsnappen. Vgl. Frings/Schieb (1956); ‘de hen luchte alse der dach’ (vs. 4620). Zie ook noot 101.

181 en namen de stoffelijke resten van Sint Saraas mee naar buis: letterlijk ‘Ze lieten hetgeen waarvoor ze gekomen waren, niet na’ <2,1377-1378>.

[p. 102]

Het openen van de Noodkist en bezichtigen van de relieken in 1958 (boven) en l983 (onder).

hem van de boze geest die hem kwelde, en troostte zo zijn vrienden. Dit was voor iedereen waarneembaar. Iemand die aan waterzucht of hydropsie leed, werd door God en Sint Servaas genezen. Toen men de stoffelijke resten van de heilige Sint Servaas plechtig in ontvangst nam, begonnen alle klokken spontaan - door goddelijk ingrijpen - te luiden.¹⁸² Dit waren prachtige tekenen. <2,1445>

Gods genade viel toen velen ten deel. Iedereen die aanwezig was en deze wonderen waarnam, begon van harte en uit volle borst God lof te zingen. Toen ze op het Vrijthof voor de ingang van de kerk aankwamen, wachtte een grote menigte, zowel binnen als buiten de kerk. Die mensen ontvingen Sint Servaas met liefde en hieven lofzangen aan; dat waren ze hun bisschop schuldig, toen hij in zijn eigen kerk te Maastricht terugkeerde. Het zuivere licht van God Die daarmee Servaas in stilte wilde eren, ontstak de kaarsen die men in de hand hield, en hetzelfde goddelijke vuur deed de kaarsen aan de muur, in de kroonluchters en in de kandelaars ontbranden. Dit was een waarachtig teken van God.¹⁸³ Terecht herdenkt men deze gebeurtenis op de zevende juni, zoals in boeken beschreven staat. Zoals hiervóór is verteld, viert men op deze dag ook plechtig het feest van Sint Servaas' translatio, d.w.z. de dag waarop zijn lichaam tiit het graf werd geheven. Dat deze gebeurtenissen op dezelfde dag plaatsvonden, was door de almachtige God beschikt. <2,1484>

De dienstmannen van Sint Servaas die hem met Gods hulp uit Saksen hadden teruggebracht - maar die ik niet allemaal kan noemen - gingen bij de lessenaar staan en vertelden naar waarheid over de grote inspanningen die ze verricht hadden. Hoe ze de heilige heer uit het verre Saksen hadden gehaald; hoe ze aan de verbolgen Saksen waren ontsnapt; hoe God hen had beschermd tegen een grote schare gewapende mannen die hen achtervolgde; hoe een grote wolk over de Saksen neerdaalde, zodat die de weg kwijtraakten en niet meer wisten waar ze waren: het werd immers zo ontzettend donker dat niemand de juiste weg kon vinden; op dat moment wisten ze waarachtig niet meer waai ze heen moesten gaan.¹⁸⁴ Zo konden Servaas' mannen

182 Toen men [...] luiden: naast lichtwonderen komen ook regelmatig geluidswonderen (vooral klokgelui) voor in hagiografische geschriften.
Literatuur: Loomis (1948) 52-54.

183 Het zuivere licht [...] God: zie noot 101.

184 Hoe ze de heilige [...] gaan: zie noot 133.

[p. 103]

met het gebeente van hun heilige onder Gods geleide huiswaarts keren. Bovendien kregen de Saksen loodzware benen.¹⁸⁵ Over Sint Servaas en diens trouwe, Maastrichtse dienstmannen scheen echter een hemels licht, zodat zijn toegewijde reisgenoten zich snel uit de voeten konden maken. De goede God stond hen op alle mogelijke manieren bij, net zoals Hij eertijds het volk van Israël snel en voorspoedig uit Egypte leidde.¹⁸⁶ Dit alles vertelden ze in het openbaar aan mensen, arm of rijk, en ze zeiden: - ‘In nomine Domini [In naam des Heren], de ware God zij geloofd.’

De door God geleide terugkeer van de goede Sint Servaas naar Maastricht verblijdde menigeen aldaar buitengewoon. <2,154l>

Vlak daarna verloor het [Roomse] Rijk zijn keizer,¹⁸⁷ toen de zoon van keizer Otto [I] stierf. Deze Otto [II] had het rijk zo voortreffelijk geregeerd, dat men zijn naam met ere mag noemen. Met Gods genade bestuurde hij het land op eervolle wijze; hij stichtte bisdommen en vocht in Calabrië tegen de Grieken.¹⁸⁸ <2,1554>

185 Bovendien [...] benen: zie noot 170 & 196.

186 net zoals [...] leidde: zie Exodus 13,17-14,31.

187 keizer: letterlijk ‘koning’ <2,1544>. Ofschoon niet alle Duitse koningen tot keizer gekroond zijn (zie noot 4), hebben we - zoals gebruikelijk is - hier (evenals in 2,1547, 1555 & 1563) het woord ‘koning’ vervangen door ‘keizer’.

188 Deze Otto [...] Grieken: Otto II (955-983) leidde - overigens met weinig succes - in juli 982 een veldtocht tegen de Saracenen en Byzantijnen in Apulië (Zuid-Italië); vandaar dat Veldeke hier spreekt over ‘Grieken’.
Literatuur: LexMA 6,1567-1568.

Sint Servaas als beschermer van zijn eigendommen

Na het overlijden van de keizer bleef het rijk - wees daarvan overtuigd - lange tijd onbeschermd,¹⁸⁹ zodat vele lieden ten onrechte de goeden veel ongemak bezorgden. Maar het was duidelijk dat er niemand was om dat te bestraffen. Vóórdat de vorsten een nieuwe koning hadden gekozen,¹⁹⁰ had Sint Servaas reeds een landgoed aan de Moezel verloren dat al heel lang zijn eigendom was en heden ten dage nog is.¹⁹¹ Kwaadaardige en onrechtvaardige lieden uit de buurt van Koblenz namen hem dat met geweld af; sommigen van hen zouden daar echter zwaar voor moeten boeten. Op deze wijze werd Sint Servaas onrechtmatig van zijn bezittingen beroofd. Daarover waren zijn oprechte vrienden zeer bedroefd en verbolgen. Ze bedachten dat het goed zou zijn Servaas' waardevolle schrijn en relieken daarheen te brengen. In het bijzonder de rovers die zich niet wilden beteren, zouden het ontgelden.

Zodra Sint Servaas daar aangekomen was, raakten de rovers

De nieuwe bronzen toegangsdeuren van de Servaaskerk aan de Vrijthofzijde, vervaardigd door de beeldbouwers P. Killaars (links) en A. Drielsma (rechts), 1990. Onder het hek voor de nieuwe schatkamer.

189 bleef [...] onbeschermd: een toespeling op het feit dat Otto III (983-1002) pas 3 jaar was toen zijn vader overleed.

190 Vóórdat [...] gekozen: in principe was de Duitse koning de primus inter pares, gekozen door de vorsten (de keizerkroning vond pas later plaats; zie noot 4). Veelal liet een koning bijtijds een van zijn zonen tot opvolger kiezen; dat lukte telkens vier of vijf generaties; clan werd er weer een telg uit een ander ‘huis’ gekozen.
Literatuur:Jansen (1978) 150-172 & 200-204 & De Boer/van Herwaarden/Scheurkogel (1989) 79-85 & 97-101.

191 een landgoed [...] is: uit oorkonden van het Servaaskapittel blijkt dat het kapittel beschikte over verschillende landgoederen en wijngaarden aan de Moezel, o.a. bij het dorpje Güls; zie noot 195.

[p. 104]

meer kwijt dan ze hadden genomen: niet alleen ziel en lichaam, maar ook goederen en hun eer.¹⁹² Ze waanden zich veilig, en opgewekt aten en dronken ze. Dat leidde tot hun ondergang: de duivel voerde sommigen met ziel en lichaam ter helle. Anderen schonk God genade en zij behielden het leven: zodra ze beseften wat er aan de hand was, gingen ze ootmoedig naar Sint Servaas. Ze smeekten hem om genade; ze losten hun schuld in door Servaas niet alleen zijn eigendom terug te geven, maar ook een schadevergoeding te betalen. Zo verwierven ze Servaas' genade en kwam een verzoening tot stand.¹⁹³ <2,1606>

Het bericht over de wonderbaarlijke wijze waarop de heilige en machtige Sint Servaas zijn eigendom had herwonnen, verspreidde zich door heel het land. De heren van Koblenz vroegen - vanwege de geestelijke vriendschap - daarop om het lichaam van Sint Servaas naar hun stad te brengen. Servaas' priesters en dienaren voldeden graag aan dit verzoek.¹⁹⁴ Zodra men dit hoorde, stroomden veel mensen samen, uit de stad Koblenz en uit de omgeving, zowel geleerden als leken. De duizenden mensen voerden vele relieken en kruisen met zich mee; ze ontvingen Servaas op eervolle wijze met gezang op een groot veld ten zuiden van de stad bij een mooie, hoge berg. De hemelse God liet ter ere van Sint Servaas die veel goede werken verrichtte, blijken dat diens relieken daadwerkelijk aanwezig waren; cle schrijn richtte zich vanzelf op en boog driemaal, alsof hij zeggen wilde: ‘Blijf gezond’. De edele Sint Servaas, de vriend Gods, deed dat om afscheid te nemen. Daarna werd hij op eervolle wijze weggedragen. Het was een schitterend afscheid. <2,1650>

Luister nu naar de ware gebeurtenissen in het nabijgelegen Güls.¹⁹⁵ Daar bezat Sint Servaas landerijen en bovendien wijngaarden; die werden grondig verwoest, maar dat bracht hij weer in orde. Kinderen uit de buurt gingen 's nachts naar de wijngaard en stalen druiven; dat zou hun opbreken. Sint Servaas stak er immers een stokje voor. De druiven waren rijp en konden onmiddellijk gegeten worden. Het was in de herfst, toen de kinderen de wijngaard waren binnengedrongen, en veel druiven hadden geplukt; niemand kon hen daarvan weerhouden. Sommigen liepen ermee te sjouwen, anderen plukten ze; ze rukten ze af en aten ze op: ze richtten een ravage aan waar niemand iets mee opschoot. <2,1673>

Er kwam een oude man naar hen toe, schoon van gestalte en voornaam. Hij leek precies op Sint Servaas, wiens wijngaard ze waren binnengedrongen. Tegen de kinderen zei hij:

- ‘Waarom stelen jullie mijn bezit? Wat jullie doen is verkeerd. Moge degene die jullie ertoe heeft aangezet, gestraft worden. Als jullie geen kinderen waren, zou het slecht met jullie aflopen. Hoe dan ook, ofschoon jullie kinderen zijn, zal niemand jullie hieruit kunnen leiden; jullie zullen moeten wachten tot de dageraad en je vrienden jullie hier zullen vinden.’¹⁹⁶

Dit zei hij tegen de kinderen die zich daarna afvroegen waar deze heer vandaankwam. Onmiddellijk na zijn woorden stonden allen, groot en klein, als levende doden vastgekleefd aan de wijnstokken. Ze maakten misbaar alsof ze waanzinnig waren; het was verschrikkelijk om te zien: ze wrongen zich in allerlei bochten en verloren het bewustzijn. De hele nacht en de daaropvolgende dag tot laat in de middag stonden ze zo, totdat iedereen ze zag. <2,1707>

Ouders die een kind hadden verloren, waren diep bezorgd over hen; lange tijd zochten ze, tot ná drie uur 's middags.¹⁹⁷ Zo wilde Sint Servaas het. Tegen de avond kwamen zij bij de plaats waar ze de kinderen aantroffen; tot hun grote ellende zaten ze vastgekleefd aan de wijnstokken. Tot groot verdriet van hun familie gaven ze taal noch teken; hun ogen waren weggedraaid. Vaders, moeders, broers en zusters waren volledig van slag. Hun lichamen waren stijf; ze stonden net als de vrouw van Lot die eertijds in een steen¹⁹⁸ veranderde. Toen konden ze de tocht naar de wijngaard wel betreuren! <2,1726>

De familieleden waren verbijsterd toen ze hun geliefde kinderen in zo'n treurige toestand aantroffen. Met veel misbaar beklaagden ze hen. Tijdens hun geweeklaag viel hun in te bidden tot God en Sint Servaas, opdat God hen in Zijn naam genadig mocht zijn; de vermaarde heilige zou zijn macht moeten

192 eer: in de Middeleeuwen heerste aan de adellijke hoven een schaamte-cultuur: men was beducht om in opspraak te komen en zo doende zijn goede naam (= eer) te verliezen.
Literatuur: Van Oostrom (1987) 282-293.

193 ze lusten [...] stand: in de middeleeuwse rechtspraktijk moest als er een misdrijf gepleegd was (ook na geweldsdelicten), een verzoening tot stand komen. Het was dan niet voldoende dat een benadeelde partij haar eigendommen terugkreeg; er moest ook zoen- of smartegeld betaald worden.
Literatuur: Hermesdorf (1947) 76-85 & Berents (1985) 95-104.

194 De heren [...] verzoek: het lichaam van Sint Servaas werd in 944 naar Duisburg gebracht om de klacht, die de kanunniken van het Servaaskapittel tegen een opdringerige graaf hadden, voor Otto I (936-973) kracht bij te zetten.
Literatuur: Deeters (1970) 31-32 & 39.

195 Güls: in de oorkonden van het Servaaskapittel wordt enkele malen melding gemaakt van het dorpje Güls. Zo ruilden de kanunniken van Sint-Servaas in 1126 hun landgoederen in Monesheim en Dienheim tegen de kerk in Güls, met al wat daarbij hoorde.
Literatuur: Doppler (1930) 224, 230, 239-242, 254-257, 305 & 307.

196 Als jullie [...] vinden: dat misdadigers de plaats van het misdrijf niet kunnen verlaten, is een wijd verbreid sprookjesmotief (zie noot 170). Veldeke zelf vergelijkt de straf van de kinderen met die van Lots vrouw (zie ook noot 198).

197 tot ná drie uur 's middags: letterlijk ‘totdat de noen (d.w.z. het negende uur van de dag) voorbij was’. Vgl. noot 124.

198 in een steen: volgens Genesis (19,26) veranderde Lots vrouw in een zoutpilaar, toen ze - tegen het uitdrukkelijke bevel van God in - toch omkeek naar de verwoesting van Sodom en Gomorra.

[p. 105]

aanwenden om de kinderen te bevrijden, rekening houdend met hun jonge leeftijd. Hij zou ervoor kunnen zorgen dat de kinderen er goed af kwamen en dat hun lichamen bevrijd zouden worden. Ze beloofden hem dat zijn bezittingen door hen nooit meer geschaad zouden worden en - mits hij het toestond - zijn graf barrevoets zouden bezoeken. Daarop liet de genadige Sint Servaas zijn macht gelden: hij verloste de kinderen en troostte de ouders die de aangerichte schade vergoedden. Zo bleef Sint Servaas rechtmatig eigenaar van zijn bezittingen. <2,1759>

Er was eens een hertog, Gijsbrecht¹⁹⁹ genaamd: hij was heer van Lotharingen, werd alom geprezen en was zeer dapper. Hij had de hooggeprezen dochter van keizer²⁰⁰ Otto [I] tot vrouw genomen.²⁰¹ Hij wilde niets dan goed doen. Hij had zich voorgenomen te gaan wonen in zijn hoofdstad Maastricht, in de buurt van het graf van Sint Servaas, Gods vriend. Nadat de keizer hem toestemming daartoe had gegeven, begon hij er [een paleis]²⁰² te bouwen; het land bestuurde hij voortvarend. <2,1777>

Vervolgens vatte de eerzame hertog het plan op met grote stenen een stevige, hoge muur rond de Sint-Servaaskerk te zetten. Maar zover zou het niet komen: toen zijn besluit vaststond, verscheen Sint Servaas, vriendelijk en prachtig, hem in zijn slaap. De hertog dacht hem te herkennen in een visioen; de herinnering aan een gouden beeld van Servaas had hem op het spoor gezet. Sint Servaas sprak tot hem:

- ‘Mijn vriend, hertog Gijsbrecht, ik waarschuw je met recht en reden. Je bent iets van plan dat je beter niet kunt doen: je wilt immers een grote muur om mijn kerk zetten. Ik waarschuw je uit liefde: ik wil dat je het achterwege laat en ervan afziet, zolang je de heerschappij bezit, opdat je het eeuwige leven zeker deelachtig zult worden. De waarachtige Heiland heeft de kerk met Zijn almacht gegrondvest en gevrijwaard,²⁰³ omheind en gewijd.’

- ‘Omdat ik het beste met je voor heb.’ vervolgde de heilige man, ‘waarschuw ik je hiervoor. Voorwaar ik zeg je: ik bad tot God, de Opperrechter en de Opperheerser, geboren uit de heilige

Mozes en de stenen tafelen (boven) en de doortocht door de Rode Zee Fragment uit een einde dertiende eeuwus bandschrift
(Koninklijke Bibliotheek Den Haag).

199 Gijsbrecht: hij is te identificeren met de historische Giselbert (overl. 939); in 928 kwam de Servaaskerk te Maastricht in zijn bezit; zie ook Inleiding 1.1.
Literatuur: Doppler (1930) 224-225, Linssen (1985) 14-25, van Leusden (1986) 145-147 & LexMA 4,1466.

200 keizer: letterlijk ‘koning’ <2,1765>. Vgl. 2,1767 (keyser) & 2,1774 (coninck). Vgl. noot 187.

201 de hooggeprezen [...] genomen: Giselbert was niet gehuwd met een dochter, maar met een zuster van keizer Otto I (936-973). Veldeke volgt hier de Vita (34,12) waar Giselbert de schoonzoon van Otto de Grote (Ottonis Maioris gener) wordt genoemd en van zijn keizerlijke schoonvader (socero imperatore) Maastricht als leen omvangt.
Gerberga (ca. 913-968) was de dochter van Hendrik I de Vogelaar (919-936). Ná de dood van Giselbert (oktober 939) huwde zij met koning Lodewijk IV van Frankrijk. In oorkonden van het Servaaskapittel wordt zij genoemd als schenkster van het dorp Echt aan het kapittel.
Literatuur: Doppler (1930) 225 & LexMA 4,1300 & 4,1466.

202 [een paleis]: in de tekst <2,1775> worden Gijsbrechts bouwactiviteiten niet nader gespecificeerd.

203 gevrijwaard: namelijk van belastingen. Zie noot 77.

[p. 106]

Maria; Hij zal mijn residentie behoeden en beschermen. Deze plaats zal voortdurend sterk genoeg zijn, tot op de Dag des Oordeels: niemand zal erin slagen haar te verwoesten. Laat degenen die ertoe behoren, er naar recht en billijkheid acht op slaan; anders begaan ze een doodzonde. Dat moet u hun kond doen.’ <2,1832>

Na deze woorden verdween Sint Servaas van de plek waar de hertog lag te slapen, zodat deze hem niet meer zag; Servaas beval hem in Gods genade aan; de hertog nam de woorden ter harte, want het was voor zijn bestwil. Daarover was hij bijzonder verheugd. <2,184l>

Het gebeurde eens dat de vrouw van de hertog, die hij liefhad als zichzelf, uit de gewijde Servaaskerk onrechtmatig iets meenam. Zij verzocht de koster de schatkamer²⁰⁴ voor haar te openen; dat kwam haar later duur te staan. Dat kwam door haar slechte inborst. De hertogin ging naar binnen om de kerkelijke ornamenten te bekijken. Op het moment dat zij de kerkschatten aanschouwde, vergat zij haar plichten en hebzucht kreeg haar in haar macht omwille van een kostbare en prachtige zijden stof die in de schatkamer lag. Ze zette haar zinnen daarop; haar grote zondigheid deed haar de zijden stof wegnemen. In het geheim nam ze die mee. De gedachte alleen al was een grote misdaad! Na thuiskomst liet de machtige hertogin - ingeblazen door de duivel - van die kostbare stof een schitterend gewaad²⁰⁵ maken; het werd bijzonder fraai met gouddraad geborduurd, omdat het zo'n kostbare stof was. Als zij er op rechtmatige wijze aan was gekomen, had niemand het haar durven misgunnen. <2,1876>

Luister nu naar de ware afloop van dit verhaal: zodra dit mooie en kostbare gewaad gereed was, wilde de rijke hertogin het dragen op hoogtijdagen en andere feestdagen; dat zinde Sint Servaas allerminst. Op Sint Servaasdag [13 mei] ging ze naar de kerk in dat uiterst kostbare gewaad. Zodra ze in de kerk was en men met de mis begon, werd ze overmand door een onaangename slaap, terwijl iedereen toekeek. Slapend lag ze op de grond. Na een tijdje begon ze vreselijk te krijsen, want ze was aan het dromen:

- ‘Genade, Sint Servaas!’, riep ze luidkeels.

- ‘Help me, lieve vriend!’, en ten derden male schreeuwde ze:

- ‘Red mij, mijn beschermer, mijn lieve heer!’. <2,1900>

Toen de mensen dit hoorden, schrokken ze van haar woorden. Zodra de hertog het vernam, liep hij snel naar zijn vrouw en nam haar in zijn armen. Ze kwam weer bij en begon onmiddellijk bitter te wenen. De hertog vroeg haar vriendelijk hem te vertellen wat ze gezien had, waarvoor ze zo bang was en waarom ze zo tekeerging. Dit vroeg hij haar uit medeleven. De machtige hertogin antwoordde;

- ‘Heer, omwille van uw eer schaam ik me diep, maar ik zal het u vertellen. Het komt allemaal door mijn zondige gedrag; dat heb ik terdege ondervonden. Een tijdje geleden was ik in de schatkamer en toen stal ik het gewaad dat ik aanheb; dat betreur ik nu, mijn teerbeminde echtgenoot, en daarvoor moet ik nu boeten. Bij het binnenkomen van de kerk werd ik door slaap overmand; in mijn droom zag ik Sint Servaas voor het hoogaltaar zitten: omringd door een grote schare heiligen zat de vriend Gods prachtig en stralend op een fraai gemaakte gouden zetel. Ik wilde naar hem toegaan en me aan zijn voeten werpen; ik wilde om genade vragen en boete doen. Maar toen ik naderbij kwam, kwam er een zwarte man op me af; hij zag er woest, angstaanjagend, afgrijselijk en afschuwelijk uit; hij begon me op mijn rug te slaan en me in mijn zij te stompen. Ik kon er niets tegen doen, en vluchten was niet mogelijk. Hij wilde het gewaad van mijn lijf scheuren, zodat ik naakt zou zijn. Ik was verschrikkelijk bang dat hij me zou uitkleden; bijna was ik, ellendige zondares, doodgegaan. Ik zou zeker gestorven zijn, als de genadige Sint Servaas mij, onwaardige, niet de helpende hand geboden had. Dat is de waarheid, lieve vriend. Ik betreur ten zeerste het moment waarop ik deze zijden stof zag en stal, want dat is de bron van mijn ellende.’ <2,1966>

De wijze hertog Gijsbrecht werd zeer bedroefd bij het aanhoren van dit verhaal, want hij besefte dat dit een grote zonde en

204 schatkamer: ten tijde van Veldeke bevond zich de schatkamer waarschijnlijk op dezelfde plaats als heden ten dage, nl. in een dubbelkapel tegen de noordelijke transept arm van de Sint-Servaas.
Literatuur: Koldeweij (1990b) 138-142.

205 gewaad: uit 2,1878 & 2,1885 blijkt dat de hertogin een ‘rock’ van de zijden stof laat vervaardigen. Roc(k) is in het Middelnederlands de algemene benaming voor een kledingstuk. Daarom vertalen we het woord met het neutrale ‘gewaad’. Over kleding en kostbare stoffen in de Middeleeuwen zie Bumke (1986) 160-196, met name 167-168.

[p. 107]

Textielfragmenten met Byzantijnse motieven uit de schatkamer van de Servaaskerk; de motieven zijn verwerkt in door broeder Heribert (van de Beyart) ontworpen kazuivels, 1990.

[p. 108]

De zg. Dioskurenstof afkomstig uit het schrijn van Sint Servaas, zevende/achtste eeuw
(Schatkamer Sint-Servaaskerk).

een schande was, en daarom was hij zeer verdrietig.²⁰⁶ Desondanks troostte hij zijn vrouw en gal haar uit de grond van zijn hart de volgende raad:

- ‘Vrouwe, wanhoop niet. Het beste is dat we nu oprecht boete doen voor deze misdaad.’

- ‘Moge God ons daartoe in de gelegenheid stellen,’ antwoordde de hertogin.

- ‘Mijn hartsvriendin,’ zei hertog Gijsbrecht, ‘we moeten een verzoening aanbieden, zo is het recht nu eenmaal. Ik adviseer u als volgt te werk te gaan: laten we Onze Lieve Heer Jezus en de goedertieren Servaas die u vandaag te hulp schoot, eren.’

Op deze wijze gaf hij zijn vrouw uit het diepst van zijn hart troost. Vervolgens nam hij haar - ten overstaan van al het volk - bij de hand en leidde haar naar het altaar, naar het graf van Sint Servaas. Hij schonk de heilige een groot landgoed met lijfeigenen en horigen, zowel mannen, vrouwen als kinderen; het hertogelijke paar was Sint Servaas sindsdien onderdanig. Hieruit blijkt weer eens hoe groot Gods almacht is. De gave die de Gode welgevallige Sint Servaas ontving, was zeer royaal. <2,2005>

Ten tijde van ene koning Koenraad woonde er in de stad Hoei een horige van Sint Servaas. Deze man raakte uit hoogmoed op het slechte pad. Een heer, Zwentibold genaamd, had hem als horige weggeschonken samen met een landgoed, waarvan Sint Servaas de belastingopbrengsten ontving. Deze heer wilde zijn verplichtingen niet meer nakomen en dus niet meer betalen;²⁰⁷ hij moest namelijk persoonlijk een bepaalde belasting betalen; ten onrechte beroofde hij Sint Servaas van diens geld, maar daar zou hij zwaar voor boeten. Hij hield het geld hardnekkig achter. Van vaders kant was hij van ridderlijke afkomst. Daarom werd hij steeds geweldig kwaad, wanneer iemand erover begon, want dat vond hij zeer smadelijk.²⁰⁸ Het zou hem echter nog zwaar opbreken. Eens zwoer hij een dure eed: hij zou nooit ofte nimmer ook maar een cent²⁰⁹ betalen, zolang hij nog op zijn eigen benen en voeten kon staan; daaraan hoefde niemand te twijfelen. Zeer korte tijd later ging zijn ‘wens’ in vervulling, want al

206 want hij [..] verdrietig: de hertogin heeft ten overstaan van alle aanwezigen haar zonde opgebiecht. Naar onze, twintigste-eeuwse, maatstaven zou de zaak daar in principe mee zijn afgedaan: de openlijke schuldbekentenis en vooral het berouw over het gepleegde misdrijf doen ons ertoe neigen haar haar misstap te vergeven (uiteraard na teruggave van het gestolene en eventueel een schadeloosstelling) In de Middeleeuwen heerste een zogenaamde schaamte-cultuur (zie noot 192): er werd niet zo zeer naar de innerlijke beweegredenen (het geweten) gekeken, als wel naar de uiterlijke verschijningsvormen. Doordat de hertogin een ordinaire dievegge blijkt te zijn, wordt ook haar echtgenoot in zijn eer en goede naam aangetast: hij is te schande gemaakt. Daarom zullen ze samen openlijk boete moeten doen: ze lopen ‘hand in hand’ naar het altaar <2,1992-1995> en bieden Servaas een zoen aan (zie noot 193).

207 Een heer [...] betalen: in het handschrift is deze passage <2,2012-2017> niet erg duidelijk; het lijkt erop dat Zwentibold een dienstman was en dat hij het landgoed heeft gekregen, waarvan de opbrengst naar Sint Servaas moet gaan. De Vita (35,16-18) meldt het volgende: Tempore Conradi imperatoris in familia Hojensi, quam olim Sancto Domini rex obtuleret Cendebaldus, juvenis erat spurius, a quo pauculorum pro capite suo ad altare nummulorum exigebatur census [Ten tijde van keizer Koenraad leefde er een jongeling, een bastaard, in een familie te Hoei; die familie had koning Cendebolt eertijds aan de heilige des Heren (= Servaas) geschonken; die jongeling moest persoonlijk een belasting van enkele ‘penningen’ op het altaar leggen]. Vgl. Habets (1882) 49-50.

208 Van vaders [...] smadelijk: uit de Vita (31,17) blijkt dat deze man een bastaard was. Zie noot 207.

209 cent: letterlijk ‘penning’ <2,2031>.

[p. 109]

Kalender met aanduiding van heiligenfeesten door middel run een kopje of attribuut; op de tweede strook van boven, gebeel rechts, het feest van Sint Servaas, rond 1500
(Koninklijke Bibliotheek Den Haag).

[p. 110]

Het borstbeeld van Servatius en Paus JOhannes Paulus II tijdens de H.Mis op het vliegveld Maastricht, mei 1985.

[p. 111]

in de daarop volgende nacht werd hij geveld door een ernstige ziekte: God bezocht hein met jicht in benen en voeten. Toen wilde hij graag - op aanraden van rechtschapen mensen - boete doen, maar het was te laat. Ofschoon hij lichamelijk niet meer kon genezen, kon zijn ziel behouden blijven, mits hij zijn kwaal geduldig zou ondergaan als straf voor zijn zonden.²¹⁰ <2,2048>

210 Eens zwoer [...] zonden: in de middeleeuwse samenleving was het afleggen van een eed een zeer gewichtige zaak: God (of een heilige) kon een meinedige zwaar straffen.
Literatuur: Loomis (1948) 98-99 & van Dam (1988) 42 & 95-97.

‘Kijk, ik ben scheel!’

Over sint Servaas zijn ons veel mooie verhalen overgeleverd. Zo is bekend dat de goede keizer Hendrik [III] zeer grote eerbied had voor Sint Servaas; hij was zo'n vurig vereerder dat hij de heilige zijn hele leven ten dienste stond: God had hem geïnspireerd om Servaas' dienaar te zijn, zowel achter de schermen als voor iedereen zichtbaar. Daardoor nam zijn macht steeds toe. De vriend Gods beloonde de keizer voor het feit dat hij hem boven alle andere heilige bisschoppen als patroon- en beschermheilige had uitverkoren: dikwijls had Sint Servaas hem beschermd, wanneer dat van node was. Vele malen had de keizer ondervonden dat Sint Servaas hem uit benarde omstandigheden redde. Keizer Hendrik was zich daar terdege van bewust, en daarom stichtte hij in Goslar een prachtige kerk, die men nog steeds kan zien.²¹¹ Hij voorzag dit godshuis van inkomsten en bepaalde dat de kerk gevrijwaard was. De kerk liet deze voortreffelijke keizer wijden aan de apostelen Judas en Simon²¹² én aan zijn patroonheilige, de genadige Sint Servaas. In naam van deze drie heiligen liet hij de kerk wijden. Aan Sint Servaas hechtte hij zich zeer, omdat die hem vaak had beschermd wanneer hij in nood was. Servaas verlichtte zijn hart. <2,2093>

Daarna zond de keizer zijn boden naar Maastricht, de hoofdstad van Sint Servaas. Om Servaas' naam te verbreiden vroeg hij de proost, de deken, de koster en alle andere kloosterbroeders om hem een deel van het gebeente van de heilige belijder en bisschop²¹³ te zenden; daarmee wilde hij zijn nieuwe kerk verfraaien ter meerdere eer en glorie van de heilige Sint Servaas. Hij wilde dat nog tijdens zijn leven verwezenlijken. Men durfde het hem echter niet te geven, en dat verdroot de keizer. Daarom

Tijdens het Pausbezoek moest het borstbeeld run Servatius naar en van het vliegveld worden gebracht, 1985

211 Goslar [...] zie: deze kerk werd in 1051 gewijd. In de achttiende eeuw raakte Goslars Dom in verval, zodat ze in 1820 werd afgebroken: alleen de Domvorhalle (ca. 1150) bleef bewaard. De kostbare voorwerpen zijn vrijwel allemaal verdwenen, zo ook het Servaasborstbeeld van Hendrik III (1039-1056).
Literatuur: LexMA 4,1569-1570, Koldeweij (1985) 181-183 & Goslar (1989) 13-15 & 22.

212 Judas en Simon: Judas Taddeüs en Simon de Zeloot predikten het evangelie in Perzië; beiden stierven daar de marteldood; feestdag: 28 oktober.
Literatuur: Jacobus de Voragine 812-820 & Goosen (1992b) 158-159 & 272.

213 belijder en bisschop: ten tijde van de christenvervolgingen maakte men ondderscheid tussen martelaren en belijders; de laatsten waren heiligen die een natuurlijke dood gestorven waren; later werd de term ‘belijder’ ook gebruikt voor bisschoppen en andere mannelijke heiligen die bijgedragen hadden aan de verbreiding of instandhouding van het geloof.
Literatuur: Goosen (1992b) 63-65.

[p. 112]

Paneel met afbeelding vun bisschop Servatius in vol ornaat en met leesbril, vijftiende/zestiende eeuw
(Germanisches National Museum Neurenberg).

ging hij korte tijd later zelf naar Maastricht.²¹⁴ Hij kreeg het bij de kloosterlingen voor elkaar dat ze hem de onderkin van zijn patroonheilige gaven. Die liet de vorst in een prachtig gouden borstbeeld zetten, tot steun van zijn kerk. <2,2122>

Nu kunt u nog een mooi verhaal horen! De keizer²¹⁵ liet zeer kundige goudsmeden ontbieden. Hij groette hen vriendelijk en nam ze aan zijn hof op; hij vertelde hun dat hij een gouden borstbeeld wilde laten maken:

- ‘Moge God me dit toestaan, want ik begeer niets anders!’

De goudsmeden antwoordden dat ze de opdracht met liefde aannamen, mits Gods Zoon en de goede Sint Servaas hun dit vergunden. Omdat de keizer het graag wilde, kwamen ze aan zijn wensen tegemoet. Het goud werd afgewogen en de mannen togen aan het werk. Van 's ochtends vroeg tot 's avonds laat waren ze bezig, waarbij Sint Servaas hun behulpzaam was. Tenslotte was het borstbeeld af. Het was - zo vertelt ons de vita - prachtig: neus, mond, kin en keel waren perfect; alleen de ogen die van edelstenen gemaakt waren, stonden scheel. De goudsmeden meenden dat de ene steen kleiner was dan de andere, en daarover waren ze hogelijk verbaasd, want ze waren precies even groot. Met goede moed haalden ze de stenen eruit om ze er beter in te zetten, want ze vreesden de keizer. Maar toen ze dat gedaan hadden, stonden de ogen weer net als daarvoor: het ene keek omlaag, het andere omhoog. De goudsmeden voelden zich ongelukkig en het werd hun zwaar te moede. Ze konden er echter niets aan doen. Het was zonneklaar dat Sint Servaas tijdens zijn aardse leven scheel was geweest; daarom was dit gebeurd... Toen wilde de keizer het borstbeeld zien. Zodra hij de ogen zo scheef zag staan, liet hij de goudsmeden in de boeien slaan en dreigde hen met zware straffen. Ten onrechte wierp men hen in een kerker. <2,2178>

Terwijl de goudsmeden 's nachts in de gevangenis zaten, verscheen Sint Servaas aan de slapende keizer, zodat deze hem goed kon zien. Vriendelijk sprak hij hem toe:

- ‘Majesteit, je moet die arme goudsmeden niet langer kwellen. Laat hen met rust! Je moet het hun niet aanrekenen: zij hoeven

214 Daarom [...] Maastricht: Hendrik III is minstens vijf keer in Maastricht geweest, o.a. in augustus 1039 bij de wijding van de verbouwde Servaaskerk.
Literatuur: Koldeweij (1985) 183 & De la Haye (1988) 99-104.

215 keizer: letterlijk ‘koning’ <2,2124>. Ook in 2,2138, 2161, 2172, 2182, 2186, 2200, 2201 & 2223 is het Middelnederlandse ‘coninc’ weergegeven door ‘keizer’. Vgl. noot 187.

[p. 113]

toch geen boete te doen voor mij. Jij bent zeer verstandig: kijk me aan en zie hoe scheel ik ben. Daarom moet het borstbeeld dat naar mijn gelijkenis is gemaakt, scheel zijn. Wees tevreden: de goudsmeden treft geen blaam. Laten ze profijt hebben van mijn scheelheid, en wees er niet bedroefd over.’

Aldus sprak de goede Sint Servaas, tot grote vreugde van de keizer. <2,2200>

Toen de koning dit gehoord had, liet hij, nadat hij was opgestaan, de goudsmeden uit de kerker halen. Als vergelding voor het aangedane onrecht stelde hij hen op royale wijze schadeloos²¹⁶ en overlaadde hen met prachtige geschenken, zodat ze blij en opgelucht van het hof vertrokken. <2,2209>

Daarop liet de keizer zijn vertrouwelingen roepen. Zodra priesters en leken aanwezig waren, vertelde hij hun zijn droom: hoe Sint Servaas hem was verschenen en hem had laten zien dat hij scheel was, net zoals het gouden borstbeeld. Onmiddellijk daarop ging de edele en machtige keizer Hendrik persoonlijk het borstbeeld halen (hij had er God vaak genoeg om gebeden) en droeg het eigenhandig, maar met ootmoed naar de kerk waar men het kostbare reliek met een plechtige processie in ontvangst nam. De ontvangst was schitterend: keizer Hendrik zelf droeg de reliek tijdens de plechtigheid.²¹⁷ Ze loofden God en brachten Sint Servaas - terecht - grote eer. <2,2234>

Luister nu aandachtig naar het volgende: ten tijde van diezelfde keizer²¹⁸ [Hendrik III] deed Sint Servaas nog een keer iets bijzonders en zeer wonderbaarlijks. Ergens in het [Roomse] Rijk²¹⁹ stond een armoedige, oude kerk waar niemand naar omkeek. Ze verkeerde in een zeer vervallen staat en daarom werd er bijna nooit een mis opgedragen. Lang geleden was ze aan Sint Servaas gewijd, maar ze was zeer verarmd; daar er zelden iemand kwam, werd dat niet opgemerkt. Sint Servaas, de patroonheilige, wilde dat in orde brengen. <2,2252>

Eens naderde de dag waarop men eigenlijk het wijdingsfeest van die kerk had moeten vieren, maar men schonk er nauwelijks aandacht aan: slechts weinig mensen kwamen er om het feest te vieren, en die mensen kregen een zodanig teken dat ze de rest van hun leven dit wijdingsfeest beter in ere hielden. Van de weinige aanwezigen gingen sommigen liever feesten of werken dan naar de kerk. Er waren dus bijzonder weinig kerkgangers. Tijdens de mis kwamen twee vrouwen opdagen, die helemaal onder het bloed zaten.²²⁰ Men kan zich voorstellen dat dit tweetal er beroerd aan toe was; overal zat bloed, op hun kleren, op hun handen en op hun hoofd. Men vroeg hun wat er gebeurd was. Daarop verklaarden de twee vrouwen het volgende:

- ‘Het komt door onze zonden: we hebben God vergeten door thuis te blijven. Het was verkeerd om het wijdingsfeest niet te vieren: om niet naar Gods woord te luisteren, de mis bij te wonen en aalmoezen te geven. Terwijl we thuis op het weefgetouw bezigwaren, braken plots alle draden. Dat was zeer onplezierig, want waar een draad brak, spoot rood bloed tevoorschijn; en dat doet het nog steeds, net alsof het regent. Als Gods genade ons niet helpt, zijn we onder een kwaad gesternte geboren en zullen we ziel en lichaam erbij inschieten.’

Mannen en vrouwen verbaasden zich er ten zeerste over. Men haalde het ongewone weefsel waar het bloed uitstroomde, en hing het voor de kerk. Het was een groot wonder dat men het bloed er tot de volgende dag vanaf zag druipen. Vele mensen namen zich voor nimmer meer thuis te blijven op het wijdingsfeest. Men betaalde de twee vrouwen voor hun weefsel. Dit wonder verrichtte Sint Servaas met Gods instemming, opdat men eerder een wijdingsfeest zou bezoeken, waar of wanneer dat ook plaatsvond.²²¹ <2,2324>

216 Als vergelding [...] schadeloos: ook hier <2,2204-227> wordt een zoenprocedure beschreven; zie noot 193.

217 Onmiddellijkf [...] plechtigheid: van keizer Hendrik III is bekend dat hij bij de consecratie van de Gertrudiskerk te Nijvel in 1046 propriis humeris (op zijn eigen schouders) het gebeente van de heilige de kerk binnen droeg.
Literatuur: Madou (1975) 30-31.

218 keizer: letterlijk ‘koning’ <2,2236>; vgl. 2,2240 (keysers), en zie noot 187.

219 [Roomse] Rijk: letterlijk ‘het koninkrijk van de keizer’ <2,2240>.

220 twee vrouwen [...] zaten: in het handschrift lijkt slechts één van de vrouwen bebloed te zijn <2,2272: Denen>. Het is echter logischer dat beide vrouwen onder het bloed zitten. Daarom volgen wij Frings/Schieb (1956): den was al here lif (vs. 5524). Vgl. Habets (1882) 71-72.

221 Een soortgelijk wonder als het hier beschrevene <2,2235-2324> vertelt Pierre Kemp ter verklaring voor het ontstaan van de naam Spilstraat in Maastricht: op de feestdag ter ere van de heilige Petrus de Martelaar (overl. 7 april 1252) riepen de dominicanen de gelovigen op naar hun kerk te komen; enkele spinnende vrouwen gaven daaraan geen gehoor, waarop bloed uit de draden begon te stromen. Ook van andere heiligen wordt verteld dat ze degenen bestraffen, die hun feest dag niet vieren.
Literatuur: Jacobus de Voragine 331-332, Kemp (1925) 44 & Loomis (1948) 99-100.

Sint Servaas helpt verstokte zondaren

Uit vele landstreken zijn wonderen bekend die God ter wille van Sint Servaas liet geschieden. Zo leefde er eens in Brabant²²² een zeer verdorven ridder²²³ die de armen voortdurend lastigviel, om kort te gaan een zeer onrechtvaardig heerschap. Het kon hem niet schelen hoe hij aan zijn goederen kwam, op onrechtmatige wijze of door roof. Hij geloofde in God noch gebod. Hij haalde vele vuige streken uit: weduwen en wezen joeg hij

222 Brabant: de graven van Leuven worden in de loop van de twaalfde eeuw hertogen van Brabant genoemd, vanaf 1235 ook officieel; Brabant maakte deel uit van het hertogdom Lotharingen; de hertogen van Brabant noemden zich graag hertog van Lotharingen.
Literatuur: Jansen (1965) 94-101 & Heymans (1983).

223 een zeer verdorven ridder: deze ridder heeft geen naam, ook niet in Veldekes bron, de Vita. Uit het feit dat Servaas hem uit de klauwen van de duivel bevrijdt, zou kunnen worden afgeleid dat hij bij zijn doop naar Servaas vernoemd is: een patroonheilige redt zijn ‘mensen’, ook al hebben ze een zondig leven geleid.

[p. 114]

regelmatig de stuipen op het lijf, en arme monniken en nonnen belaagde hij vaak zo maar. Uiteindelijk werd hij door een beroerte getroffen, een vreselijke straf; hij stierf zonder gebiecht te hebben en zonder Gods Lichaam ontvangen te hebben; hij geloofde immers nergens in, sterker nog: hij lasterde God. Midden op straat viel hij dood neer; dat was zijn verdiende loon. <2,2350>

Zijn vrienden legden hem op een baar om hem naar zijn graf te dragen. Maar toen gebeurde er een wonder. Terwijl men hem wegdroeg, keerde zijn ziel in het lichaam terug - zoals men spoedig gewaar werd - en hij kwam overeind op zijn baar. De aanwezigen vluchtten alle kanten uit; toen ze het zagen, meenden ze dat hun laatste uur geslagen had. De dragers lieten de baar pardoes neervallen. Zelfs de dappersten trokken lijkbleek weg. <2,2370>

Zodra de zondaar weer tot leven gekomen was, smeekte hij God direct om genade. Toen hij zag dat hij op een lijkbaar lag, hief hij zijn hand op en sloeg een kruisteken. Degenen die op de loop gegaan waren, vatten moed, kwamen dichterbij en vroegen hem wat er was gebeurd. Daarop vertelde de arme zondaar: - ‘Ik heb grote ellende doorstaan en vreselijk geleden sinds de dood gisteren mijn lichaam en ziel scheidde; ik heb zeer veel pijn geleden.²²⁴ Ik was naakt als een pasgeboren kind; daarom was ik vreselijk bang. Toen ik mijn naakte ziel en mijn dode lichaam aanschouwde, besefte ik voor het eerst dat de duivel mij bedrogen had en me met boosaardige inblazingen op het slechte pad geleid had. Te laat had ik berouw! Ken ontelbare schare duivels omringde me en sleepte mijn ziel ter helle. De stank, het vuur, de afschuwelijke duivels en de gruwelijkste kwellingen die ik daar waarnam, kunnen mensen onmogelijk volledig beschrijven, zelfs niet alle mensen die zullen leven tot de Jongste Dag. Arme zielen vielen in de helse afgrond om daar te branden en te sudderen in zwavel en pek. Het was één doffe ellende: het zou te ver voeren de rook en de stank te beschrijven; men kan het aan stervelingen toch niet duidelijk maken; alle mensen te zamen kunnen niet meer bevatten dan een fractie²²⁵ van de helse straffen die ik daar zag; kortom, ik kan niet alles vertellen. Ik voelde me vreselijk ongelukkig. <2,2447>

Daarop voerde men mij hoog de lucht in, naar een plek waar ik onmiddellijk tot as werd verbrand; als ik nog een keer had kunnen sterven, was ik duizend doden gestorven, zó bang was ik. De angst sloeg me om het hart. Vervolgens bracht men me naar een verschrikkelijk koude plaats; toen ik op deze wijze brandde in het helse vuur, betreurde ik mijn zonden. Op genade mocht ik echter niet rekenen; de hemelse vreugde zou ik moeten ontberen. Laten we hopen nooit in de hel terecht te komen! <2,2442>

Terwijl ik dit onderging, voerde men me voor de Allerhoogste Rechtbank.²²⁶ Niemand kan vertellen of begrijpen hoe de hemelse vreugde met haar blijdschap, schoonheid, genade en heerlijkheid er uit ziet. Ik kan alleen maar zeggen elat het te lang en te lastig en bovendien onmogelijk is dat te beschrijven, laat staan het te bevatten: geen mens kan de hemelse vreugde ten volle aanhoren of aanschouwen. Mocht God het toch iemand vergunnen erover te vertellen, dan nog zou geen oor in staat zijn ernaar te luisteren en geen hart zou het kunnen begrijpen. De heiligen zijn uitverkoren om daar te zijn: ze werden onder een gunstig gesternte geboren. De hemelse vreugde en blijdschap kent zoveel facetten, dat ik ze niet allemaal kan opsommen. <2,2469>

Toen ik, arme zondaar, deze onvergankelijke zaligheid gewaar werd, voelde ik diepe spijt dat ik ooit geboren was, want door mijn eigen schuld had ik het eeuwige leven verloren. Ik moest verantwoording afleggen van al mijn aardse daden, maar ik durfde mijn zonden niet te belijden: ze leken me, ellendige zondaar, duidelijk te groot. Niet alleen in daden, maar ook in gedachten en met woorden heb ik gezondigd: aan verraad, moord en alle andere losbandigheden heb ik me overgegeven. Waar ik ook kwaad gesproken had of wanneer ik ook boosaardige gedachten gekoesterd had, dat werd stuk voor stuk opgesomd. Niets ontbrak er. Daar werd ik tot mijn grote ongeluk mee geconfronteerd. Zonder weerwoord²²⁷ werd me Gods vrede ontzegd. Dat was een vernietigend oordeel. Maar het kwam

224 Ik heb [...] geleden: Veldekes beschrijving van de hel, haar bewoners en folteringen is traditioneel. Dat hij het vagevuur niet noemt, is niet zo vreemd. Het concept van het vagevuur als een plaats waar de ziel door boetedoening gereinigd wordt van zijn aardse zonden, was onder het volk al verbreid; eerst tussen 1170 en 1180 (dus in de tijd dat Veldeke aan zijn Servaaslegende werkte) is deze gedachte theologisch gedefinieerd.
Literatuur: De Vooys (1926) 291-305,Le Goff (1981) 157-284 & De Jong (1986) 22-23.

225 fractie: letterlijk ‘het honderdduizendste deel’ <2,2423>.

226 Allerhoogste Rechtbank: onmiddellijk na zijn dood ontvangt elk mens een zo genaamd persoonlijk of bijzonder oordeel: op grond van zijn aardse daden, woorden en gedachten krijgt hij een plaats in hemel, het of vagevuur. Op de Jongste Dag zal Christus bij het Laatste Oordeel definitief de goeden en de kwaden scheiden.
Literatuur: De Vooys (1926) 268-290.

227 weerwoord: in de (middeleeuwse) rechtspraktijk had de verdachte recht op een weerwoord; daarin kon hij het ten laste gelegde loochenen. Voor Gods rechterstoel verviel dat recht: er viel niets te ontkennen, omdat God alle daden én gedachten van de mens kent. Zie ook noot 228.

[p. 115]

door alle zonden die ik had bedreven. <2,2502>

De duivels stonden me voor de poort op te wachten; het leken wel leeuwen, gieren of afschuwelijke draken; zij wilden me meesleuren naar hum helse folterkamers. Daar was ik heel erg bang voor. Gelukkig kreeg ik op dat moment hulp van een edele heer wiens naam in ere gehouden dient te worden: de genadige Sint Servaas redde me uit de nood; de waarachtige bode van Christus kreeg het voor elkaar dat ik zeven jaar uitstel²²⁸ kreeg. Ik zeg u naar waarheid dat mijn leven - op voorspraak van de machtige Sint Servaas - met die termijn verlengd is. Dit werd me zeer duidelijk: op het moment dat ik vanwege mijn zondige levenswandel naar de helse afgrond zou worden gevoerd, werd ik door de heilige man bevrijd. Mits God me dat toestaat, wil ik nu boete doen voor mijn zonden: op mijn blote voeten zal ik het graf bezoeken van degene die dit uitstel voor mij bewerkstelligde. Zijn hulp was buitengewoon groot. De heer die me in mijn grootste ellende bijstond, moet voor altijd geprezen worden: Sint Servaas verloste me en hielp me toen ik dreigde voor eeuwig verdoemd te worden. Dat zal ik nooit vergeten; zolang ik hier op aarde²²⁹ en bij zinnen ben, zal dit voortdurend in mijn gedachten zijn: bij eten en drinken, in armoede of welstand, bij het werk, wanneer ik in nood verkeer en in het uur van mijn dood. Als God me de kracht geeft, zal ik Servaas de rest van mijn leven dienen. In een wollen boetekleed en barrevoets zal ik ootmoedig zijn graf gaan bezoeken: vandaag nog zal ik op weg gaan.’

Vele mensen waren terecht verheugd over de woorden van deze ridder en gaven er openlijk blijk van dat ze het ter harte genomen hadden: ze vergezelden hem met pelgrimsstaf en -tas naar Sint Servaas' graf te Maastricht. Mannen, vrouwen en kinderen waren Servaas' hulp indachtig en brachten tot diens lof en eer offeranden. <2,2574>

De ridder diende de voortreffelijke Sint Servaas zijn verdere leven: hij werd zijn dienstman, zoals de vita ons naar waarheid meedeelt. Hij leefde de zeven jaar die hem als uitstel waren gegeven, en beterde zijn leven: hij boette voor zijn zonden,

Miniatuur met een voorstelling van de bel; op de voorgrond de verdoemden die door duivels worden weggesleept, vijftiende eeuw
(Koninklijke Bibliotheek Albert I Brussel).

228 zeven jaar uitstel: in de middeleeuwse rechtspraktijk kon de beklaagde uitstel krijgen om zich te beraden op zijn weerwoord. Ofschoon hier geen sprake is van een echt proces (zie noot 227), krijgt de ridder een kans om zijn leven te beteren. De termijn van zeven jaar dient figuurlijk opgevat te worden: een onbepaalde tijd, d.w.z. de ridder weet niet wanneer de dood hem definitief zal komen halen (zie ook noot 49).
Literatuur: Hermesdorf (1947) 100-101.

229 hier op aarde: we vertalen 2,2545 naar Frings/Schieb (1956): ende ich in desen levene bin (vs. 5796).

[p. 116]

kwam Gods geboden na en verwierf Diens genade. Moge Onze Lieve Heer en de goede Sint Servaas die des ridders voorspraak was, geloofd en geprezen worden. <2,2587>

God Die dit wonder ter ere van Sint Servaas verrichtte, liet nog veel meer wonderen omwille van hem plaatsvinden. Verneem nu een prachtig wonder dat geschiedde ter ere van Sint Servaas die God dikwijls om genade gebeden had. <2,2594>

In de stad Nijvel wordt de heilige Gertrudis, Gods bruid, vereerd; de aan haar gewijde kerk is vrij kerkelijk gebied, omdat haar zuivere en pure gebeente daar rust. Tijdens haar aardse bestaan verwierf zij het hemelrijk: toen zij lichamelijk stierf, werd haar ziel ten hemel gevoerd en daar gekroond. Haar zuivere levenswandel werd beloond met de eeuwige zaligheid. Zo groot was haar plichtsbetrachting.²³⁰ <2,26l0>

In Nijvel leefde een non, Oda genaamd; het was een oprechte en goede vrouw die gehoorzaam was aan God en een onberispelijk leven leidde. God inspireerde haar een kuis leven te leiden. Haar levenswandel was zo puur, dat alle anderen haar intens liefhadden en haar vanwege haar deugdzame werken hadden verkozen tot abdis. Zij was van adellijke afkomst, zowel van vaders als van moeders kant. Ze had een broer, een boosaardig ridder wiens naam ik niet kan noemen. Maar naar ik vernomen heb, gehoorzaamde hij God niet; verder hoorde ik over hem vertellen dat hij alle denkbare vuige streken uithaalde; zodoende verloor hij Gods genade; hij vreesde Hem immers geenszins. Hij trok zich er niets van aan dat men hem uit Gods naam terechtwees en hij overtrad alle wetten. Hij stierf duidelijk in staat van zonde, want geen van zijn vrienden verwachtte dat zijn ziel behouden zou blijven of dat er ooit een uitweg voor hem zou zijn vanwege de grove misdaden die hij in het openbaar begaan had, zoals men dag en nacht kon horen en zien. Door zijn zonden was hij in het eeuwige verderf gestort. Daarom vreesden al zijn vrienden dat hij voor eeuwig verloren was en Gods toorn verdiende. <2,2651>

Zijn trouwe zuster liet haar droefenis de vrije loop. De heilige en devote vrouw jammerde en huilde. Ze beweende niet zo zeer zijn lichaam - daar was ook geen reden voor -, maar ze was zeer bevreesd voor zijn ziel. De gedachte aan de folteringen en de pijn die zijn ziel te wachten stonden, vervulde haar met grote angst. Dag en nacht dacht dit kind Gods aan de ziel, met aalmoezen en met vele gebeden vroeg ze om vergeving; onder het schreien van hete tranen las ze vele psalmen²³¹ en gaf ze aalmoezen, want die ziel was haar lief. Dikwijls bracht ze een bezoek aan het graf van haar vrouwe, de heilige Gertrudis, opdat haar broer enig baat bij haar trouw zou hebben. Uit haar heldere ogen liet ze vele tranen stromen voor het altaar van de heilige Gertrudis. <2,2677>

Vaak was zij treurig. Op een keer - ik weet niet hoe lang daarna - bleef ze tijdens de metten achter op de plaats waar ze zich gewoonlijk overgaf aan haar geweeklaag. Ze zei haar gebeden en las de psalmen voor Gertrudis' altaar. Terwijl zij geknield in gebed verzonken was, verscheen haar broer. Ze schrok hevig, toen ze zijn stem hoorde. Vrouwe Oda riep:

- ‘Genade, God, Lieve Heer! Genade, Lieve Vrouwe, heilige Maria, moeder Gods! Ben jij dat, broer?’

- ‘Jazeker, lieve zus,’ antwoordde hij, ‘wees daarvan overtuigd. Heb goede moed; door de genade Gods ben ik gered: mijn ziel is verlost.’

- ‘Lieve broer, hoe kon dit gebeuren?’, vroeg de vrome vrouw. ‘Heel je leven heb je kwaad bedreven en ben je je openlijk te buiten gegaan aan een zondig leven. Het kon je niets schelen dat men je berispte²³² om je misdaden en die onder je aandacht bracht.’

De ziel gaf daarop ten antwoord:

- ‘Zuster, dat is waar. Ik deed maar weinig goede dingen en mijn hart was zo versteend, dat het kwaad mij niet verdroot. Mijn misdaden waren zo zwaar dat ik door mijn eigen schuld Gods genade had verspeeld; daarnaar taalde ik nauwelijks. Na de dood van mijn lichaam, moest ik naar de hel in gezelschap van de boze geesten die mij door hun kwade inblazingen op een dwaalspoor hadden geleid; zij berokkenden mij zeer veel kwaad. Wat ik daar hoorde en zag, wil en kan ik niet zeggen.

230 Volgens de overlevering stichtte Gertrudis (ca. 626-659), de dochter van Pepijn van Landen, ná de dood van haar vader (ca. 640) - samen met haar moeder - op het vaderlijk landgoed in Nijvel een klooster waar zij op eenentwintigjarige leeftijd abdis van werd. Ze leidde een zeer ingetogen leven en stierf op 17 maart 659. Na haar dood geschiedden op en rond haar graf verschillende wonderen.
Literatuur: Madou (1975) 1-26, LexMA 4,1356-1357 & Goosen (1992b) 166-167.

231 psalmen: wellicht vooral de zogenaamde boetpsalmen (Psalm 6, 32. 38, 51, 102, 130 & 143) waarin gesmeekt wordt om verzoening met God.

232 berispte: letterlijk ‘strafte’ <2,2720>. We volgen Frings/Schieb (1956): dat men dich verweit din quat (vs. 5960).

[p. 117]

Standbeeld van Sint Servatius in de kerk te Grimbergen

[p. 118]

Beeldengroep run Charles Vos voor de Hoofdwacht tijdens de Heiligdomsvaart van 1930.

[p. 119]

Geen mens kan het enorme geweeklaag bevatten, want dat is niet gemakkelijk. Toen werd ik voor het Gerecht geleid; daar werd ik veroordeeld om wederom die rampzalige tocht te maken naar de afgrond hier beneden.²³³ Op datzelfde moment sleurden de gehate hellehonden mij op onzachtzinnige wijze mee. Terwijl deze grote, verschrikkelijke bende me meevoerde, kwamen we²³⁴ langs een burcht, die zo mooi, prachtig, rijk en indrukwekkend was dat ik er geen woorden voor heb. Bovenop de muur stond een oude, grijze man die het verdient geprezen te worden: hij bevrijdde mij met geweld uit de klauwen van de duivels die mij daar onder allerlei folteringen naar toe hadden gebracht. Dat bleek de goede Sint Servaas te zijn die zo'n macht tentoonspreidde dat hij mij redde van de duivels. Wat een geluk dat ik daar langskwam! <2,2757>

De zondige jongeman vervolgde:

- ‘Lieve zus, vanwege een kleinigheid stond Sint Servaas mij bij; hij redde me van zeer grote kwellingen. Drie keer bezocht ik hem in een wollen boetekleed en op blote voeten. Daarom moet ik voor altijd verheugd zijn over het feit dat ik daarheen ging om te bidden. Voor zover ik kan nagaan, was dat het enige goede wat ik ooit gedaan heb. Daarom loof ik de heilige en zalige Servaas. Hij behoedde niet alleen mij voor de verschrikkelijke val in de hel, maar ook al zijn vrienden die ooit iets voor hem hadden gedaan. Ieder die een boetetocht naar hem ondernam, gaf de oprechte vriend Gods vreugde en troost, en verloste hij van alle zorgen. Sint Servaas, Christus' afgezant, heeft van Godswege op het graf van Sint Petrus in Rome de macht gekregen om te helpen wie hij maar wil. In Rome smeekte hij om genade voor zijn stad Tongeren, opdat deze gespaard mocht blijven, maar hij kreeg te verstaan dat dat niet het geval kon zijn. Sint Petrus zei hem niet aan te dringen, maar te bidden voor de zielen. Iedereen die de dienaar Gods, Sint Servaas, wilde verlossen, hoop geven en bevrijden, zou genade ontvangen. Sint Petrus die daar heengestuurd was, overhandigde hem de sleutel; niemand zag ooit zulk vakwerk, en evenmin zal iemand zo iets kunnen vervaardigen. Die sleutel is nog steeds in het bezit van zijn kerk als tastbaar bewijs. Die heer die me verloste van mijn straf,²³⁵ was Sint Servaas, de helper in nood; hij heeft voor- en nadien vele mensen bijgestaan; honderdduizenden zielen heeft hij bevrijd die genade bij hem zochten; en dat doet hij nog steeds. In de hemel neemt hij een vooraanstaande plaats in. Dat is de zuivere waarheid.²³⁶ Op aarde kan hij niet genoeg geprezen worden door de mensen. Ná de apostelen geniet hij in Lotharingen veel aanzien;²³⁷ in Maastricht bezit hij een kerk en landerijen; dat vervult het land met vertrouwen. Zijn aanzien heeft mij uit de vreselijke nood gered, namelijk de eeuwige dood. Daarom moet hij te allen tijde geloofd, geprezen en gezegend worden. Servaas, de machtige heer, moet men loven en prijzen in de hemel en op aarde. Moge Geds Zoon hem dat vergunnen.’ <2,2831>

Daarop zei vrouwe Oda:

- ‘De goede God en de voortreffelijke Sint Servaas moeten geloofd en geprezen worden. Vertel me, dierbare broer, waarom ben je naar dit ellendige en ongelukkige aardse tranendal teruggekeerd? Je was toch bevrijd uit de hel?’

- ‘Lieve zuster,’ sprak de verloste ziel, ‘uitsluitend om jouwentwille: ik wilde je namelijk persoonlijk van het goede nieuws op de hoogte stellen en je troosten. De heer die me bevrijdde nadat ik was veroordeeld, was immers de genadige Sint Servaas. Zuster, opdat hij des te meer vereerd moge worden, draag ik je in nomine Domini [in naam des Heren] op hem met nog meer inzet eer te bewijzen; dat zal je eigen ziel en zaligheid ten goede komen. Bovendien moet je alle mannen en vrouwen die dit op de juiste waarde weten te schatten, de waarheid vertellen over hetgeen ik heb meegemaakt. Men moet dus dit relaas ter ere van Sint Servaas optekenen.’

- ‘Voorwaar, dat zal ik met alle liefde en in alle ootmoed doen,’ sprak de non, ‘want ik ben hier erg verheugel over.’

Daarop verdween haar broer, maar ze wist niet waarheen. Meer dan hier boven beschreven staat, hoorde ze niet. <2,2875>

Sindsdien diende zij God dag en nacht met oprechte godsvrucht; de rest van haar leven stelde zij zich in dienst van Sint

233 afgrond hier beneden: volgens het middeleeuwse wereldbeeld bevond de hel zich in het centrum van de aarde.
Literatuur: Gerritsen (1978).

234 we: letterlijk ‘ze’ (de duivels) <2,2743>.

235 van mijn straf: letterlijk ‘toen ik aldus veroordeeld was’ <2,2804>.

236 zuivere waarheid: letterlijk ‘Gods waarheid’ <2,2815>. Wij volgen Frings/Schieb (1956): rechte warheit (vs. 6066).

237 Ná de aanzien: op de Servatiusschrijn of Noodkist in de Schatkamer van de Sint-Servaas in Maastricht staan aair de zijkanten de twaalf apostelen afgebeeld, terwijl op het ‘hoofd- en voeteneinde’ resp. Christus (als Opperste Rechter) en Servaas staan.

[p. 120]

Servaas; bovendien legde ze getuigenis af van hetgeen ze had vernomen: hoe Sint Servaas haar broer had bijgestaan, zodat hij uit de hel werd bevrijd. Ze prees en loofde Sint Servaas daarom terecht.²³⁸ <2,2883>

238 Het verhaal over de door Servaas' tussenkomst geredde booswicht is enigszins merkwaardig. De luisteraar/lezer wordt als het ware twee maal op het verkeerde been gezet.
Allereerst wordt door de uitweiding over Gertrudis gesuggereerd dat de Nijvelse heilige een belangrijke rol zal gaan spelen. Het hele verhaal doet denken aan dein de Vita Sanctae Gertrudis tripartita (eind elfde eeuw) opgenomen legende over een ridder die - na al zijn goederen verbrast te hebben - zijn ziel aan de duivel verkoopt: zeven jaar lang zal hij in weelde en welstand kunnen leven. Aan het eind van die periode geeft hij een afscheidsmaal voor zijn familie; nadat hij heeft verteld wal er gebeurd is, drinkt men op zijn (ziele)heil een beker wijn (de zgn. Gertrudis-minne). Als de ridder op de afgesproken plaats verschijnt, blijkt Gertrudis het contract met de duivel verscheurd te hebben: de ridder vertrekt naar Nijvel waar hij de rest van zijn leven in boetvaardigheid doorbrengt. In het verhaal van Veldekes ridder wordt echter geen enkel verband gelegd met Gertrudis en Nijvel. Opvallend is wel dat in 1096 de kostbare Gertrudis-relikwieën naar de Servaaskerk in Maastricht worden overgebracht.
Ten tweede blijkt hetgeen vrouwe Oda voor het zieleheil van haar broer doet, evenmin van invloed te zijn op de goede afloop. Pas uit de woorden die de ridder tot zijn zuster richt, wordt duidelijk dat Servaas als redder is opgetreden. Dat hoeft uiteraard geen verbazing te wekken: Veldeke schrijft - in navolging van zijn Latijnse bron - een hagiografie over de Maastrichtse heilige: door expliciet te verwijzen naar Servaas' sleutelmacht laat hij nogmaals zien dat de ‘heer van Maastricht’ over een grote macht beschikt.
Literatuur: Madou (1975) 12-16 & 29-31.

Epiloog

Zoals men naar waarheid heeft kunnen vernemen, heeft God menigeen genade verleend omwille van Sint Servaas; en dat doet Hij nog steeds, zowel in het verborgene als in het openbaar. Het zou te lang worden om alles wat door Servaas' tussenkomst is geschied te boek te stellen, als dat al mogelijk zou zijn. Een deel ervan is opgetekend, maar er zijn ook vele wonderen die hij verrichtte, onbekend gebleven, zoals men wel terdege zal beseffen. Laten we de vriend Gods bidden, dat hij ons niet in de steek laat om enige zwakheid onzerzijds, maar ons door zijn rechtvaardigheid in Gods genade aanbeveelt en onze voorspraak is bij Onze Heer, Jezus Christus; moge Hij ons stervensuur uitstellen, zodat we ons leven kunnen beteren. Immers, God had Servaas aan de wereld geschonken als prediker en helper in nood. Moge hij onze gebeden in ontvangst nemen en ons bijstaan en troosten, zodat we het eeuwige leven deelachtig kunnen worden. <2,2913>

Moge men de vruchten plukken van Sint Servaas' werken en leven. Moge men dit en de prachtige wonderen die God om zijnentwille op vele plaatsen liet geschieden, met veel genoegen beluisteren. Hendrik die in Veldeke werd geboren, dichtte dit in het Diets. Omdat hij Sint Servaas tot zijn beschermheilige heeft gekozen, maakte hij - uit ootmoed en liefde - dit gedicht ter ere van hem. Omdat de edele Agnes, gravin van Loon, het hem verzocht, vertaalde hij met des te meer genoegen de Latijnse vita in het Diets. Want die vita beschrijft naar waarheid het leven van Sint Servaas en de fraaie en heerlijke wonderen die na zijn translatio plaatsvonden. De zuivere en onwrikbare waarheid die Hendrik daarin aantrof, heeft hij nauwkeurig en tot in alle details beschreven en hij is nimmer van de waarheid afgeweken. Ook dient Hessel die toentertijd koster was, genoemd te worden; hij verzocht het Hendrik eveneens. Mogen God en Sint Servaas Hendrik die dit in het Diets schreef, en al degenen die hem daarom vroegen en daarbij behulpzaam waren, bijstaan in het uur van hun dood, opdat God hun de eeuwige vreugde en zaligheid schenkt. <2,2956>

In naam van de waarachtige God bidt Hendrik alle mensen die dit boek horen voorlezen, om hem in hun gebeden te gedenken, opdat God zijn ziel genadig zij: hij heeft immers vele misstappen begaan en is een zondig mens. Moge de goede Sint Servaas zijn ziel uit de klauwen van de boosaardige duivels houden, zodat ze hem niet kunnen kwellen. Moge de grote heer uit Maastricht zijn ziel geleiden naar het eeuwige licht en waarlijk vrij maken. In Gods naam moge dat zo zijn. Amen.²³⁹ <2,2975>

239 Het slotgebed van Veideke is traditioneel. Niet alleen geestelijke, maar ook wereldlijke teksten werden vaak met een dergelijk gebed afgesloten. Zo beëindigt Pieter Vostaert de Middelnederlandse Roman van Walewein (tweede helft dertiende eeuw) als volgt: ‘Nu vraagt hij [= Pieter Vostaert] u allen dringend om tot God Onze Heer te bidden voor hem, opdat hij in het einde van zijn leven door boetedoening en goede werken zulk een edele daad verricht zou mogen hebben, dat hij het gelaat vol vreugde ten hemel zou kunnen heffen. U allen wens ik hetzelfde toe. De almachtige God moge ons dat vergunnen. Zegt “Amen”, u allen die kunt praten. Amen.’ (Penninc & Pieter Vostaert 181).

[p. 121]

Laatste pagina van de Servaaslegende door Hendrik van Veldeke (Bibliotheek Rijksuniversiteit Leiden).

[p. 122]

Toning run het dubbelkruis tijdens de plechtige ingebruikneming van de Servaasbasiliek na de restauratie, 1990.