Servaaslegende

[p. XXXIII]

4. Besluit

Pelgrimsteken van Sint Servaas uit de tweede helft van de twaalfde eeuw.

Twintigste-eeuwse lezers van Veldekes Servaaslegende zullen wellicht veel, zo niet het meeste, naar het rijk der fabelen verwijzen. Niet geheel ten onrechte, want vele van de door Veldeke opgediste wonderverhalen komen - al dan niet rechtstreeks - uit het reservoir waaruit verhalenvertellers uit alle eeuwen en streken geput hebben en nog steeds putten. Zo lijkt de wijze waarop Servaas in Tongeren de door Valentinus ‘betoverde’ bisschopsstaf uit handen van de engel ontvangt als twee druppels water op het verhaal over de ‘uitverkiezing’ van Arthur, die koning der Britten werd omdat hij als enige in staat was het zwaard uit de steen te trekken.

Toch kan men Veldekes Servaaslegende niet afdoen als bakerpraatjes en het is eveneens onjuist de auteur, diens opdrachtgevers en publiek een grenzeloze naïviteit in de schoenen te schuiven. Voor hen allen was de waarheid van de beschreven gebeurtenissen boven elke twijfel verheven. Net als de auteurs van andere heiligenlevens beoogde Veldeke Gods almacht te tonen.

De laatste jaren wordt in literair-historische studies het accent in toenemende mate gelegd op de functie die een tekst in de tijd van zijn ontstaan heeft gehad. Ook in het bovenstaande is vooral de (literair-)historische cultuur beschreven waarbinnen Veldeke zijn Servaaslegende schreef. Daardoor kan de indruk zijn ontstaan, dat Veldeke - net als moderne copywriters op reclamebureaus - ten dienste van zijn opdrachtgevers een soort propaganda bedreef. Ofschoon het gebed waarmee de Maaslandse dichter zijn werk afsluit, zeer traditioneel is, zal men Veldeke toch ook op zijn woord moeten geloven; ongetwijfeld zullen velen bij en door het luisteren naar de Servaaslegende gesticht zijn. Wat die mensen bewoog, zullen we wel nooit te weten komen. Gewone mensen hebben nu eenmaal in de loop der tijden weinig sporen nagelaten.²⁸ (Literatuur-)historici moeten woekeren met de beschikbare gegevens: archeologische vondsten (bijv. van pelgrimstekens), aan Servaas gewijde kerken, doopnamen, vermeldingen van de Servaasdag in liturgische boeken, verslagen van pelgrims en de handschriften waarin een vita van Sint Servaas - in het Latijn of in een volkstaal - is overgeleverd.²⁹ Met behulp van deze ‘harde’ gegevens kunnen we nagaan hoe de verering voor Servaas zich in tijd en ruimte heeft verbreid en kunnen we ons een beeld trachten te vormen van de mensen die eeuwenlang op bedevaart gingen. In ieder geval kan geconcludeerd worden dat velen door de eeuwen heen uit een diep geloof de hulp van Sint Servaas hebben ingeroepen, vooral in Maastricht. Niemand zal toch de oprechte bezorgdheid in twijfel willen trekken van degenen die aan de vooravond van het uitbreken van de Golfoorlog (17 januari 1991) aanwezig waren, toen de noodkist plechtig rond de Servaaskerk werd gedragen.

Amersfoort, Sint-Margrietenavond 1993.

28 DE Jong (1986) & Stuip/Vellekoop (1987) geven een overzicht van hetgeen we weten over die gewone mensen.

29 Zie Zender (1959) 61-75, Deeters (1970), Carasso-Kok (1981) 88-104, Koldeweij (1985) 38-54, Koldeweij (1990a) & De la Haye (1990).
Op zijn zoektocht naar Mariken beweert oom Gijsbrecht elk jaar naar Aken en Maastricht te pelgrimeren: ‘Sint Servaas die in Maastricht begraven ligt en voor wie ik elk jaar vele kaarsen opsteek, laat me niet in de steek.’ (Mariken van Nieumeghen 22). Alle Antwerpse drukken van dit Maria-mirakel bevatten deze passage (Willem Vorsterman, ca. 1515; Pauwels Stroobant, 1615 & de nadruk daarvan); opmerkelijk is dat deze passage zelfs voorkomt in de ‘ontroomste’, Noordnederlandse versie die in 1608 door Herman van Borculo te Utrecht werd gedrukt.

[p. 34]

Maagschap van de H. Anna, met geheel links Memelia en haar kind Servaas. Olieverf op paneel, eind vijftiende eeuw (Bruikleen Schatkamer Sint-Servaaskerk).