Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

[p. 250]

Cap. XIII.

Van sommighe staute ghevanghenen; van diveersche natueren der meinschen; van vele diveersche nieumaren; van die nobilisten der ghuesen, die te Vilvoorde ghevanghen waren; van die wethauders van Bredenrode; ende dat men wel gheware wiert, te Ghendt ende eldere, dat veel volcx zeer veraermoet was, mits desen troublen tijt.

Ghelijcker diveersche dooden zijn, ghelucken ende onghelucken, in dese verdroufde verdraeijde weerelt, zoo zijnder ooc vele diveersche zinnen, opinien ende verstanden; ooc mede diveersche ghemoeden, deen staut, dander vervaert, deen verhert, dander weeck ende sachtmoedich, ghelijct ghebleken es an sommighe ghevanghenen te Ghendt, die ter causen van dese ghuesche comotie ghevanghen waren. Want sommighe ghevanghen beeldestormers hebben ghevraecht, waerom dat mense zoo langhe hilt ghevanghen zittende, zegghende dat zij niet mesdaen en hadden; zij en hadden maer (zeijden zij) voor sommighe huuskins gheclopt, ende, mits dat men haer niet inne en liet ende dat daer niemant en sprack, hebben zij zoo stijf gheclopt dat zij braken. Daer mede meenende die Sacraments huusen, die in de keercken ende cloosters stonden (niet vreesende, dat zij ingurie deden den almachtighen Godt), de welcke zij afghebroken ofte in sticx ghesmeten hadden. Ende alzoo sommighe staut ende verwaent waren, alzoo waren de sommighe bevreest ende beancxt, ghelijc dat men zeijde, dat meester Willem Rutsemeelis zoude int sGraven Casteel eenen priester ontboden hebben, daer hij ghevanghen was, ende hem daer messe doen lesen hebben, die hij hoorde

[p. 251]

over zijne knien, ende nam van zijnen handen tHelich Sacrament; maer met wat herte, dats Godt bekent; hoewel ic niemant en behoore te vonnessen, zoo en willic niet zegghen weder met een gheveinst ofte ongheveinst herte. Noch was nochtans veel cleenmoedigher meester Gillis Coorne, den incaernaet veerwer, al was hij een groot frisch man van persoone. Want men zecht, dat hij van droufheijt ende benautheijt afghenomen es, dat men hem nauwelic kennen en zoude; ende dat hem den voornoemden Rutsemeelis heeft moeten moet ende couraige gheven, eijst waer dat mer af zecht. Ander practijcquierden, ontrent desen tijt, dat zij buten der stadt te biechten ghijnghen ende ten Helighen Sacramente, ende deden zoo vele, dat zij een certificatie creghen van zulcke pastuers, dat zij een ghoet kindt der heligher keercke waren. Daer mede zijn zij ghecommen an den deken vanden Christenen, ende hebben van hem noch een confirmacie daer af begheert, ende hadden nochtans veel quaets int breken ende andersins ghedaen. Tleven es edel; noot doet aude quenen draven; zij haddent doe som gheerne ghemasschert, om de craghe te ontdraghen.

Men zeijde, nu dat tAudenaerde noch twee lieden ghehanghen waren, sindert die voornoemde twee daer Backereel eene af was, ende al om de voornoemde ghueserije, uproer ende werrijnghe. Maer men zeijde, dat tot Valenchiene, eijlacen! al verloren ghijnck; als datter daer wel xxx ghehanghen waren, ende daer naer noch wel lx; ende noch wel hondert die ter doot gheschict ofte gheordineert waren. Maer daer naer es dit bevonden upghevinghe ende lueghenen te zijne; moghelic van eenighe wreede catolijcke^l diet

l In het handschrift eerst geschreven Papisten, daarna uitgeschrabd en door de woorden wreede catolijcke vervangen.

[p. 252]

gheerne alzoo ghezien hadden, welcx herte dat schaeck speelt, als zij hooren datter ijewers eenen ghues ter doot ghebrocht wert. Maer zaghen zij hoe der sommigher herten ghestelt zijn, die zij zoo zeere behaten, zij zouden wel bloedighe tranen daerom screijen ende wel eenen anderen zin in haer hooft schuven.

Mij vrauwe de Gouvernante, noch tAndtweerpen wesende, zeijde men, dat al zieck ende onlustich was. Eenighe wilden zegghen, dat zij van der popelsije¹ ghesleghen was. Hoet was, zij hilt emmer haer camere ende en was niet sprekelic: daer de ghuesghezinde wel haer proffijt mede deden. Die spraken, dat zij van Godt gheplaecht was, om de tijrannie, die zij over de ghuesen dede doen, die zij niet ghuesen maer de gheloovighe hieten, als of dander al ongheloovich gheweest hadden. Dwelc andere hieten zeer ghoede ende rechtveerdighe justicie te wesen; dat een groote eere ende chieraet voor een prince oft princesse es. Vanden grave van Egmont, om dat hij onder zijn peert ghevallen hadde, was ooc veel te zegghen. Zij wilden som eenen Saulus daer af maken. Want elc jugierde elck dijnck, zoo hij ghezint was.

De mare ghijnck ooc (daer tvolck zeer in verscricte), datter een zeer scheerpe inquisitie weder upcommen zoude: hadde men de lieden, die heretijck waren, ghebrant, men zoudtse nu ghaen braden; ende dat mense in Spaengien up hurden voerde ter doot waert, daerse noch onder weghe vande lieden ende ghebueren met messen, pintchoenen ende priemen int lijf ghesteken werden. Ooc was tvolck zeer vervaert van dien grooten hoop Spaengiaerts ende Italianen, die met duuck Dalve af up Nederlandt quamen. Hier was

1 Apoplexie.

[p. 253]

veel af te zegghen, hoe zij quamen al duer Piedtmont ende Bourgoingen; maer die ghues ghezint waren, zeijden datse die Zwitsers, wel lxxx duijsent steerck zijnden, zouden gherecontreert hebben ende besloten an een water of lack; daer datser een groot deel zouden versleghen hebben ende int water ghejaecht, waer onder dat ooc zoude ghebleven zijn den voornoemden duuck Dalve, ende ooc mede Octavius Farnesius, den hertoghe van Parma ende Plaijsance, den man van onse Gouvernante; waeromme zij van benautheden aldus zieck zoude gheworden zijn. Ovidius en was hier van gheenen noode om ficxien¹ te verzieren, noch Lucianus die griecsche poëte; want men blies over alle zijden lueghenen om muelenen mede te draeijen; ende elc wist naer zijn verstant alle zaken zoo up te toomen ende stofferen, dattet scheen dattet tharen voordeele was. De ghues over deen zijde, ende die catolijcque over dandere, ende vele treffelicke, machtighe ende verstandighe lieden, gheestelic ende weerlic, hadden dees fabulen gheslict, ende zoudense som wel durven zweeren hebben, zoo vaste gheloofden zij sommighe zaken, omdat haer van machtighe persoonen ghescreven ofte ghezeijt was.

Maer onder de lueghen maren warender vele die alte waerachtich met sommighe waren: ghelijck dat te Vilvoorde, omtrent dees tijt, ij zonen van Batenburch ghevanghen gheleijt waren, twee jonghe baroenen, zonder baert, welcx moeder die graefnedinne noch in leven was, ende was zeere vander nieuwer religie. Dese waren bevonden in de schepen vande tsamenspannijnghe, ende aldaer ghevanghen ghenomen. Zij hebben zeer gheweent, vreesende dattet an haer leven ghaen zoude. Met haer lachs aldaer ooc ghe-

1 Uitvindsels.

[p. 254]

vanghen een machtich heere, ghenaemt Cocus, ende noch eenen van ontrent Atrecht, een Walsch heere. Dese beclaechde, dat hem de ghueserie wel xv duijsent ghuldenen ghecost hadde, ende vreesde, datse hem nu ooc zijn leven costen zoude. Zij ghijnghen al ziende metten ooghen in den hemel, haren troost van daer verwachtende ende menighen zucht daerwaert zendende. Meester Jacob Hesselins, raetsheere van Ghendt, die heeft daer ghezonden gheweest ter audiencie van dese ghevanghenen; ende heeft die jonghe Batenburghers ghevraecht van wat gheloove dat zij waren. Zij andtwoordden: vanden christenen gheloove. Hij vraechde, of zij waren Calvinisten, Martinisten ofte Anabaptisten, oft Libertinen oft dierghelijcke; waer up den audtsten Batenburgher zoude gheandtwoort hebben: dat zij niet en waren noch up deene noch up dander rustende, noch up gheen meinschelicke leeringhen ende verstanden; maer alleene waren zij haer vasticheijt des gheloofs nemende up tghene, dat die vier Evangelisten ende die Apostelen ghescreven hadden. Ende anders en conde men van hemlieden niet ghecrijghen. Dese ghevanghenen ghijnghen te Vilvoorde int casteel achter de plaetse ende zale, met nachtkeerels ende hoeden grau van coluere, ende hadden alle eenderande cleeren oft abijten. Men zeijde, dat zeker groote Duijtsche personagien tot Andtweerpen gheweest hebben, ende hebben die Gouvernante anghesproken ende ghebeden voor die voornoemde Batenburghers. Maer zij en heefter niet naer willen horen, zoo men zecht; maer hemlien dweerselic gheandtwoort. Aldus staen voor de zulcke noch alle haer zaken in vreesen, hoet met hemlieden ghaen zal. Men hoorde alsdoe noch niet, dat meester Jan Onghena gherecht was: hij zoude ghezeijt hebben, hij en was niet zieck, maer hij duchte nochtans, dat hij van die ziecte steerven zoude, ghelijc hij een boerdeerder ende rhetorizien was.

[p. 255]

Den prince van Oraingien was over lanck naer Duijtschlandt ghetrocken, welcx vrienden ende maghen, van zijns wijfs weghen, de principale van Hessen zijn. Hij heeft ooc dlandt van Katzinhelleboghe, ende andere lancxt den Rijnstroom, dat zijn eijghen es; ende veel ander landen. Ooc es ghetrocken bij den hertoghe van Cleven de heere van Bredenrode, welcx officiers ende schepenen, die, van zijnent weghe, in sommighe van zijn steden ende vlecken in Hollandt ghestelt waren, ende, als hij (zoot wel te dijncken es), ghues ghezint waren, bij den Hove afghestelt ende verlaten waren. Maer zijlieden, haer onschult doende als dat zij haren heere ende meestere ghedient hadden, zoo ghetrauwe dienaers schuldich zijn van doene, zijn uut gracien wederomme in haer officien ende staten ghestelt, hemlieden den heet van ghetrauwicheijt den huuse van Bourgundien afnemende. Den grave van Hoorne es ooc absent, ende heeft up zijn landt van Nevele, in Vlaenderen gheleghen, ghelicht wel lxxx duijsent ghuldenen, zoo men zecht; ende es met dien ghelde ghaen spelen. Veel meer ander groote meesters, die haer beschuldich kenden int feijt vande ghuesghezinde, ofte die tusschen beeden duer ghijnghen ende niet en luste met de Gouvernante straffelic te procederen ieghen de ghues, zijn vertrocken ende hebben haer stille ende absent ghehauden.

Ende van Andtweerpen, daer de Gouvernante stedevast was, en hoorde men niet zonderlincx, dan dat de coopmanschap ende neeringhe daer onder voet was, ende alle de Nederlanden beclaghen, ende meer andere daertoe, dat zij berooft werden van haer gheghoedde ende treffelicke cooplieden, die veel schamel lieden hilden levende, ende dat zij aldermeest behauden een schamel puepel zonder brootwinnijnghe, die zij nauwelic machtich en zullen zijn

[p. 256]

tonderhauden. Want te Ghendt wert men wel gheware, hoe noch in den midden vanden somer zijnde, die camer vanden ghemeenen aermen vanden schamelen volcke overlast es. Die aude cleercoopers wisten wel te zegghen, ende ooc waren daer af ghetughenesse die weeckmaercten te Ghendt, als dat men hier te voren wel xx abijten oft aude cleeren te coope vant, ooc tenen ende eeren¹, jeghen nu eene. Was datte omdat tvolck haer panden niet en wilden vercoopen? Neent; maer omdat zijse niet meer en hadden te vercoopen, maer versleten dat zij slechs an dlijf hadden, als de ghene die gheheel uutghemeerghelt waren ende niet meer bij te stellen en hadden. Men zach ooc, hoe naer dattet die schamel lieden haer lieten ghaen, om den schamelen cost te crijghen. Want men zachse talle canten up de straten haer verspreeden; ende vouchden haer om mes ende vuijlichede vander straten up te rapen; ende zonden haer kinderkins uute, diet upraepten in hoeden, cabaeskins, potkins ende ander vaetkins, zeer miserabelic, ooc metten handen die vuulicheijt upnemen; zoo dat eenen therte weende, diet zach. Men zach ooc hoe dat, neffens de Minnemeersbrugghe ende neffens tnieu casteel ende den langhen Steendam, daer meshijncxkins² laghen, vande schamel lieden haren tresoor ende rijcdom, zoo vele dat mense nauwelic tellen en conde. Dalmachtighe Heere wille haer water, dat zij drijncken, in bier verkeeren, ende haer vasten in broot; ende haer bitter tranen, wil hij met zuucker van zijnen helighen trooste verzoeten! O almachtighe Helighe Heere, staet u schamel volc ende ghemeente bij, in haren zwaren noot! Wij, rijcke, zijnt diet verdient hebben, ende die aerme zijn ghecastijt!

1 Koper.

2 Mesthoopen.

[p. 257]

Wij hebben met huwen helighen gheloove ghespot, u sacramenten veracht, u priesters versmaet! Die en hebben u wet niet wel ghade ghesleghen; zij hebben haer schapen in de stede van te voeden, gheschoren, ja ghevleghen¹; zij en hebben haer beenkins, die ghequetst ende ghebroken waren, niet ghemeestert ende ghenesen; maer met stocken ende slaghen haer wonden ende quetsueren noch eergher ghemaect! Tlichaem der ghemeender christenheijt es overal rappich! O Heere, staet up ende wilt ghedijncken huwer ghoedertierenheijt; en wilt niet totten hende toe gram blijven; maer, duer dat bitter lijden huus zoons, wilt ons qualen ghenesen, ons zonden bedecken ende vergheven, up dat wij, in nieuwicheijt des gheests ende beteringhe des levens, u moghen groot maken ende in der eeuwicheijt loven! Amen.

Nu, om te commen tonser hijstorie, zoo wasser boven dese noch een quale onder tschamel volc te Ghendt, waer bij men ooc afnemen mach wat ooc elder in alle ander steden, landen ende durpen zoude moghen gheschiet zijn int feit vander armoede ende miserabiliteijt. Want die anghescreven waren onder die vier regimenten te Ghendt hadden nu oorlof, ende en hadden winnijnghe noch weerck. Alleene van meer dan viij^c mannen, wasser schoon een hondert an behauden, die noch de ghaige hadden, ende de butenpoorten, bij ghebuerten ende oordonancie, bewaerden. Boven desen, laghen noch twee veendelen knechten, Artoijsienen, te Ghendt, als eene van mons^r Montembrugis, tcornel ofte hooft capiteijn wesende, ende een ander onder mons^r Germenij. Dese leden som broot honghere, omdat zij niet betaelt en hadden gheweest in iiij maenden, dwelc compas-

1 Gevild.

[p. 258]

selic was; ende moesten, van ghebrecx weghen, buten te lande de lieden onghelijc doen; ghijnghen ooc ontrent de stadt crieken eten up de boomen, ende schonden de tacken en bedorven de boomen, dat zij zoo greetich daer an vielen: waerom die lieden an de capiteijnen clachtich vielen. Zij vielen ooc som vande boomen ende braken haer aermen ende leden. Tsesseerde ooc te halen boter, caes, broot, bier ende vleesch op keerven; mits dat zoo hoolicke ware was, die men haer leverde, als steercke botere, quaden caes, vleesch van aude coeijen, ende dierghelijcke. Daer was ontrent der alver maent ghelt, int nieu casteel, om haer te betalen, commen; maer men beijde naer de commissarissen, diet tellen zouden.