Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

[p. 221]

Cap. IX.

Hoe de reste vande crijschknechten van Ghendt ghecasseert waren, up xxxij naer; van hoochduijtsche ambassaden, die duer Ghendt quamen; van een voorghebodt te Ghendt, om paeijs tonderhauden; vande marcgravenedinne van Beerghen; van meester Jan Onghena, hoe hij ghevanghen was; van die van Overembden; ende van diveersche nieumaren.

Den xxij maij, donderdach ende den eersten weercdach naer de Sinxendaghen wesende, waren ghecasseert de Ghendtsche crijschknechten onder de vier regimenten; zoo datter daer maer xxxij anne en bleef, in deser mannieren dat zij altijts zouden ghereet zijn heere ende wet bij te stane, daer mense toe verzoucken zoude. Dies zouden zij ij grooten sdaechs hebben, duerghaens wech. Ende, als mense te weercke stelde tot eenigher bewaernesse ofte exploot, zoo zouden zij, boven haer oordinaire ij grooten, noch iiij grooten sdaechs hebben. Waeromme menich ruter bedrouft was, omdat zij oorlof hadden, ende datter gheen neeringhe en regneerde, ende verdobbelden¹ haer spijssen int sPrincenhof, daer dees casseringhe ghebuerde. Ende men cocht ij spijssen om eenen schellijnck; die bussen, sturmhoeden ende zweerden nu al ghoeden coop. De stadt en vermochts niet langher dees regimenten tonderhauden; want zij was zeer veel tachtere, wel ontrent viij duijsent ponden grooten. Den meesten noot ende perijckel scheen nu ooc ghedaen zijnde. Gode lof!

1 Met de teerlingen.

[p. 222]

Up den zelven dach quamen te Ghendt te waghene inghereden Duijtsche ambassaden vanden keijser Maximiliaen. Ende hadden tAndtweerpen wel gheweest met hondert peerden, maer haddense nu meest achterghelaten; want zij wilden up Inghelandt, daer men te peerde niet ingherijden en can; ende te schepe te doene heeft veel moeijte ende cost an. Twas om een huwelic (zoo men zeijde) tusschen don Carolus, den zone van Ferdinandus, ende de coninghinne van Inghelandt. Ende langhe daer te voren, hadder eenen Inghelschen ambassaet in de Duijtsche landen gheweest. Twaren zeer groote vette mannen, met peck zwarte baerden, hebbende ghauden ketenen an zoo dicke als oft zij van ijser ghesmeet hadden gheweest: die waren over haer schauderen ende onder haer oxelen ghesleghen. Zij waren triumphant inneghehaelt vande capiteijnen vande Walen, met zeker ghetal crijschknechten; ende heere ende wet quamse beschijncken.

Up den xxiij^en maij, zoo was te Ghendt bij voorghebode ghetrompt ende uutgheleijt, als dat niemant hem vervoorderen en zoude eenighe roere in de stadt te stellen; ende waert dat die vremde soldaten jeghen melcanderen sloughen ofte jeghen ijemant vander stadt questie creghen, dats hem niemant antrecken en zoude, up correctie van schepenen; ende waert dat deen of dander onghelijc ghedaen werde, dat men den clagher ghoet recht doen zoude; dat hij ooc xx ghuldenen hebben zoude, die conde ghewijsen, wie den eersten steen wierp in de voorghaende beroerte; want schepenen hadden verstaen, dat die stadt, om de voorghaende roere (al wast dat die Walen zelve de cause daer af waren), in perijckel stont om bij den Hove qualic overghedreghen te zijne.

Up desen tijt hadde de weduwe marcgraefnedinne van

[p. 223]

Beerghen, welcx man in Hispanien overleden was (zoo ghij vint lib. 5, cap. 5), in haer stadt Beerghen up den Soom, doen publiceren, zoo wie zijn kinderen hadde doen christen doen ofte hem doen trauwen hadde onder die Calvinisten, die ooc die kinderen daer gheheven hadden¹, dat zij zouden haer stadt ende landt rumen binnen eenen zekeren curten ghelimiteerden tijt; maer alle die haer keeren wilden ter gheoorsaemheijt der Roomscher keercke, zoude moghen blijven wonende. Men zecht datter naer dit ghebodt een zoo groote menichte uut haren lande vertrocken zijn, dat zijse wederomme inne heeft doen roupen, vreesende die bedeerffenesse haers landts.

Up den xxiiij^en maij, zaterdach ende den avont vande Helich Drivuldicheijtdach zijnde, was meester Jan Onghena tAndtweerpen ghevanghen. Ende ghewaerschuut zijnde te voren, zeijde dattet niet zurghelic en was, en dat hij noch dicwils ghewaerschuut hadde gheweest zonder noot. Ende als men hem zeijde, dat hij met zijnen lijve speelde, ende dat men hem neerstelic riet, dat hij vertrecken zoude, zoo sprack hij: waer zoude ic henen ghaen duucken, in bosschen ende haghen? Emmer hij beloofde te vertrecken; maer hij verwachte daer zijn wijf ende zijnen zone, welcken zone hij gheerne tAndtweerpen besteden zoude; ende dan zoude hij zijn vertreck nemen. Daer naer es hij stautelic gheghaen in de camere daer tbufet metten zelver stont vande Gouvernante, staende ontrent den bufette. Ende wart daer wederom bekent vande dienaers ende cnapen vanden voorschepen van Ghendt, joncheer Jan Damman, die doe ter tijt bij de Gouvernante was. In somma, maectes zoo vele dat hij in de

1 Als peter of meter, over de vont gehouden hadden.

[p. 224]

grabbelijnghe gherochte. Dwelck hem gheenen noot gheweest en hadde, haddet hem ghedocht; maer hij vreesde hem, int wandelen in ander landen, gheen ghoede daghen te hebben, ghelijck hij te Ghendt in diversche feesten met zijn jonghelueringhe plach te hebben, ofte zijn leven wart hem verdrietende, ofte (alzoo men ghemeenlic zecht) de peere was rijpe. Hij hadde gheweest eene vande principale ghues capiteijnen te Ghendt, de upperste naest Lievin zijn broedere, zoo voorseijt es; die nochtans te Ghendt van vele beclaecht was, om zijn troengiuesheijt¹; ende weinschten dat, in de stede van hem, Lievin zijn broeder, diet al beroct hadde ende hem daertoe verleet ende bedroghen hadde, met een groote menichte van anderen volcke, daer voren in handen hadde gheweest; te meer om dat hij gheen kinderen, ende meester Jan veel cleen kinderen hadde.

De mare quam ooc te Ghendt, dat mer stack ende brack ende datter triumphante schepen, met balsanen ende pingoenen², verchiert met de wapenen vanden Coninc ende Gouvernante, ende met tappijtserie behanghen, up dwater laghen en dansten, om daer mede te recreeren ende een ghenouchte te bedrijven. Ooc quam de tijdijnghe dat in Hollandt een ghoet ghedeel Duijtsche knechten anghecommen waren, ende dat met die edelmannen van Bredenrode, eenen Triest van Ghendt ghevanghen was, den zone van Adriaen Triest up tZant, met noch eenen anderen Ghanthoijs. Ende men zeijde dat tOverhembden zoo zwaer een volck van desen lande ghevlucht was, dat mer waer wech mede en wiste; ende dat int eerste, als mer hier te lande de nieu predicatie was huserende, veel lieden, die van dese landen

1 Blijgeestigheid.

2 Vaandels en vlaggen.

[p. 225]

waren aldaer ghevlucht ter causen vander religie ende haer domicilie hilden, van daer vertrocken ende gheruumt zijn, zonder oorlof ende consent an die maigistraet ende wethauwers aldaer te nemene, zoo daer de costume es; ende zijn hier met grooten hoopen weder int landt ghecommen, hopende, dat hier libertheijt des gheloofs vallen zoude, mits der nieuwer predicatie voorscreven; maer ziende, dat de canche ommekeerde, zoo zijn zij weder tot Embden ende elder in haren nest ghetrocken; ende vele andere met hemlieden, voor haer eerste reijse, quamen daer ooc wonen, ziende of vreesende, dat zij hier niet wel en zouden moghen vrij haers gheloofs wesen; ofte die hier te lande, int faict vander nieu religie ofte vande ghueserie, wat bedreven ofte haer te breet ghemoijt hadden, vreesende ghecorregiert te zijne. Dwelck meerckende aldaer de overheijt, heeft gheslacht eenen visschere, als hij ghevoelt, datter veel visschen zouden moghen in zijn nette zijn, ofte een voghelare, die vijncken vanghen wilt; van ghelijcken zoo trect hijse themwaert ende sluijtse oft bewaertse, dat zij niet wech en moghen; ende hebben (als eensdeels vergramt zijnde ofte haer decspaen¹ daer up nemende) alle deghene, die tOverhembden vremde inghecommen waren, ghestelt ende gheoordineert een wet: alsdat zulcke daer zouden moeten zes jaren blijven wonende, ende, dien tijt ghehent zijnde, indien zij dan wilden vertrecken, zouden ghehauden zijn deen derde van haerlier ghoede daer te laten. Zoo dat de proveerbie waerachtich schijnt vanden rouckeloosen man, die sprack: wilt mij Godt niet, die duvel zal om mij bidden. Alzoo wilt men die vander nieuwer religie hier int landt niet (ghelijct niet en voucht, datter

1 Deknet.

[p. 226]

diversche religie onder de Christenen es), ofte dat mense verjaecht; andere, als den grave van Overhembden ende die heeren van meer ander landen, die magherlic voorzien zijn van volcke ende van ghelde, die zullen daer naer snaken als wesende (naer die prosperiteijt vander weerelt te spreken) die welvaert ende tproffijt van haren landen, ende hier de schade ende desolacie van dese Nederlanden, die ghulden pleghen gheacht te zijne. De Gouvernante zoude daer straffe brieven ghezonden hebben ende doen planten oft upslaen, inhaudende onder andere, waeromme den grave ofte graefnedinne van Overhembden (mits dat haer zone noch jonck es), met zijn consoorten, die veltpredicanten Calvinisten hier alzoo overghezonden hadde; dwelc zij zoude wreken alst pas gheven zonde. Daer up den Grave haer zoude doen andtwoorden hebben, dat hij daer gheen schult met allen toe en hadde; met meer ander redenen dien anghaende.

Daer quam ooc de mare, hoe dat zeker Italianen, vanden Paus ghezonden met een deel Piemontoijsen ende Savoijenen, ooc met zeker Spaengiaerts, van onsen Coninc beschict, ghecommen waren om die stadt van Geneven te belegghen oft inne te nemen, die, in de gheleghentheijt vander natuere weghe, als van wateren ende rootsen, eene van die steercste steden van christenrijcke gheacht es. Ende es onder de macht ende protectie van een steerck volck, dat zijn die Zwitsers ofte eedtghenooten, de welcke daer an palen; ende daer Joannes Calvinus veel jaren zijn leerijnghe uutgheghoten ende menich landt daer mede naermaels ghecorrumpeert heeft; ooc Theodorus de Besa, ende veel meer ander calvinische doctueren, die haer daer onderhauden hebben; ende ooc tot Lausanen daer ontrent; waeraf de x landen van Zwitserlandt, van Uldarich Zwinglius tijden predicant tot Surich, ooc alzoo ghezint zijn;

[p. 227]

ende moghelic noch meer landen; want zij hebbender xv. Maer men zeijde, dat die van Geneven, versteerct met de Zwitsers, in den hoop ghesleghen hadden, ende dien verjaecht ende verstroeijt; ende dat die Zwitsers haer steerc maecten wel met hondert duijsent mannen om die stad te bescheermen. Maer dit schijnen ghuesche blasoenen¹.

In de Duijtsche landen, tot Friburg in Brisgau toe, ende voorder ooc onder die Duijtsche bisdommen, wast al paeijs ende vrede, zoo zij zeijden, die van daer quamen. Elc leefde daer vrij zijns gheloofs, ende men hilt de Roomsche manniere in veel keercken. Die daer quamen, waren daer ghezien; die daer niet en quamen, en waren daer niet gherekent; want men dwanck niemant te commen, daer hij niet zijn en wilde, dan met ghoede vermanijnghen ende dierghelijcke; hoewel dat sommighe willen, datse die gheestelicke dicwils daertoe met ghelde hueren in haer keercken te commen den dienst horen, om haer zaken eenen ghoeden schijn te maken, (eijst waer dat die ghues hier af zegghen); maer noch zijn zij ijdel ghenouch van volcke, zegghen zij.

De Roomsche manniere haudt men stijf in Beijeren ende in Oostenrijck, ende in meer ander Duijtsche landen. Maer in de Oost-duijtsche landen en es noch priester, noch monick te vinden; noch al Denemarcken, Godthlandt, Zweden, Lijflandt, Pomeren, Prussen, Michelenburch, ende meer ander landen Germanice, etc.

Van Vrancrijck zeijde men, dat die Hughenoijsen, ooc Calvinisten, daer tonder waren; dan in sommighe plecken hilden zij noch haer predicatien, in herde steercke tempels van witten steene, buten die steden; maer werden altemet

1 Uitstrooisels.

[p. 228]

bespronghen; ende van daghe te daghe ghemineert met vanghen oft ravisementen.

Daer quam ooc de tijdijnghe, dat in Westvlaenderen, ontrent Belle ende Cassele, noch zeker predicatien, maer bij der nacht, ghehauden werden, daer zij eerst, uut vreesen van ghesleghen te zijne, met een lettel gheweere toe ghijnghen; maer lietent curts achtere. Dit zoude gheweest hebben aerm bedrouft volcxkin, ofte mesdoenders int breken ende dierghelijcke rudessen, die niet en dorsten int openbaer commen; maer hilden haer godtsdiensten, als die grafwoonders in Bohemen, bij nachte uut vreesen vander vervolghijnghe jeghen haer.

Ende up tSacraments avont, den xxviij^en van meij, waren ter Mudepoorte inghebrocht van Wijnckele ofte daer ontrent, bij de Souvereijns van Ghendt, vijf mannen, die men zeijde, dat met den ommeghanck te Wijnckele niet en wilden ghaen, daer men een groot hauten cruuse met sanghe ommedraecht, daer trompetten zijn, duvels ende hepelressen¹ sprijnghen, die steerten vlas in haer riemen hebben, die haer ghegheven werden. Maer onder andere draecht men daer ooc tHelich Sacrament omme, zoo ic dicwils ghezien hebbe.

1 Huppelaressen, danseressen.