Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

Cap. II.

Hoe de ghuekeercke neffens Ghendt afghebroken wart; van Hermanus, den veltpredicant, ende die vraukins van Ghendt; van eenen eclips der zonne, ende hoe de eclipsen der zonne ende mane ghecauseert werden; ende vande vercoopijnghe der matterialen vande ghuekeercke.

Naer dat de veltpredicacie neffens Ghendt ghecesseert was, zoo ghehoort es, zoo wart, up den ix^en in april, de ghuekeercke afghebroken; want meester Artur Boesins track, bij consente van Mosscheron, souverain van Vlaenderen, die de plaetse vanden hoochbaliu van Ghendt was commen bewaren, met zijn regiment, tsmorghens vrouch, curts naer den vijf hueren, met trommel, pijpe ende vlieghende veendel daerwaert, ende beghonden te breken. Daer waren ooc soldaten bij vanden heere van Lijcques; zij wrochten rasch ende hadden lettel achte om de sticken ende matterialen gheheel af te doene; maer vielen in de glaesveinsters met haren spiessen, zaechden ende hieuwen die pilaren oft stijlen af, daer tdack up ruste. X of xij ghewapende mannen trocken an een zaghe met coorden; doe namen zij ander coorden, ende trocken ij of iij partijen, ontrent xl ghewapende mannen, sommighe stijlen van ondere, ende maecten groote schaerden in de voornoemde keercke.

[p. 170]

Somtijts brack de coorde; doe vielder daer een deel over rugghe, in dien schijn zoo die Joden deden als den Heere sprack: ic bent. Somtijts vielen zij andersins, al en brack de coorde niet. Ende alzoo die brekers, in augusti lestleden, in cloosters, keercken ende godtshusen, de beelden ende ander properhede afbraken ende ruwijneerden ende ghijnghen becroont, up haer hoeden ende bonnetten, met zijden bloumen, die zij in de vrauwen cloosters of elders ghecreghen hadden, zoo zach men nu dees brekers vande ghuekeercke becroont ghaen up haer hoeden, met ruten ende sticken vande glaesveinsters in loode ghestelt vande voornoemde ghuekeercke. Ic zach dat, ontrent den viij hueren voor der noene, wel deen heelft vander keercke om leeghe lach. De manspreecstoelkins, met ledere ghedect, hebbende drij pickels, die men open ende toe doet, daer men de camerspelen mede pleecht te ghaen hooren (die in de afghemetste oratorie ofte eldere in de zelve keercke bewaert waren, om aldaer de predicatie te hooren), werden van die soldaten aldermeest ghenomen, elc zijn gherieve. Maer ic, teender memorie, en drouch anders niet mede dan een stick glas, een palme breet. Den appel, daer boven de spille ende tvaenkin up stont, was in duijsent sticken ghesmeten; want zij zeijden dat Hermanus, den uproerschen predicant, daer in zat. Dit was een gheckelic ende kinderachtich zegghen, dat niet te bedieden en hadde. Ende ontrent den x hueren voor der noen lach de temmeraige plat ter nedere, uutghenomen tachterste deel. Daer an bleven noch twee zijden, elc ontrent xviij voeten lanck, van taftreck daer de delen up laghen. Om tzelve alzoo te beter te vercoopen, zoo mochtent de coopers dan af doen doen ende bewarent ter minster quetse; ooc wast chierlicker om te vercoopen staende dan ligghende.

[p. 171]

Hier ontrent plochten des predicants Hermanus zijde wormkins meest te zitten; alzoo hiet hij de schoone wel gheparreerde vraukins, die fluweelen ende zijden hoijkins droughen ende dierghelijcke, biddende den volcke, dat mense plaetse maken ende duer laten zoude; waer up die vraukins somtijts zeijden, dat hij der vrauwen knecht was; ende sommighe rijcke joncvrauwen, ooc in presencie van hare mans, en schaemden haer niet hem an den hals te vlieghen ende te cussen, alst zoo te passe quam. Hij was, ende ooc die ander predicanten, dicwils ghenoot ende gheleet veerkelen¹. In somma, die ghues haddender zeer vele mede te schaffen, als oft groote helichdommen gheweest hadden, als ander Tandenussen².

Up desen tijt dat men den ghuetempel afbrack was de Bruchschepoorte ten ij plaetsen toeghesloten, ende in elcke duere en was maer een wijncket open, dat men open ende toe dede, waer duere dat men sommighe lieden van heeren liet passeren, die men kende om gheen quaet te commen; want voor alle beede ende an beede de zijden stonden ghewapende mannen met ghevierde bussen ende ander lanck ende curt gheweere. Tvolc clam up de turren vander veste ende quam duer den muer vander stadt van up de eerden veste staen zien wat mer bedreef. Daer wart menighen vremden caut ende gheckijnghe uutghesleghen, elc naer dat hij ghezint was. Meester Claeijs De Hondt, secretaris vanden deken van Ronche sprack: als ic se hoorde van in de stadt vallen, doe peinsde ic, zeijt hij, daer valt de hoere van Babilonien; nu zal, zeijt hij, meester Franchoijs Ghoethals dicteren. Ic, wel wetende wat hij meende (want Ghoet-

1 Spelevaren.

2 Aanhangers van Tanchelin of Tandemus.

[p. 172]

hals haddet mij zelve ghezeijt, wat weerck hij daer af onderhauden hadde ende versochte hulpe an mij, waertoe ic mij niet ghevoughen en conde, om dattet gheen stichtinghe ende niet dan spot met de ghuen bij en brachte als te weten: welc es haer wierooc in haren tempel? andtwoort: stijnckende lollepotten, ende alzoo voort up elc point bijzondere), daerom andtwoorde ic den voornoemden meester Claeijs ende sprack, dat zulck dijnck meer een verwecken tot gramschappen van dander partije was, dan tot stichtijnghe; want de tijt noch weeckelic stont. Nochtans de ghues hier ontrent lieten haer lettel hooren. Als oft zij eenen wulf in de kele ghezien hadden, alzoo hadden zij haer sprake verloren. Maer daer wasser ooc die zeijden: dees brekers vander ghuekeercke waren alle ten preeckheeren ghenoot van broer Jan Vanderhaghen; ende alzoo ic daerwaert ghijnck, tsmorghens vrouch, quam een van daer ontrent de Turrepoorte die sprack een ander an ende vraechde hem hoet buten te weercke ghijnck; tes, zeijt hij, den zelven breker, die nu de ghuekeercke breect (meenende meester Artus Boessins), die aldereerst de beelden in dander keercken afbrack; hij weeter mede te leven, spraken zij, tes een fraij stick. Daer waren cadillen¹ die spraken tot haers ghelijcke: nu en zult ghij in de ghuekeercke niet meer wafelkins heten noch wijnkin drijncken, noch in den aerme ghenomen zijn; ende dierghelijcke menighen vremden clap wart daer uutghesleghen; want men plach in dees keercke ende daer ontrent, bij tijden, wafelen te backen; want de lieden creghen dicwils grooten hongher, alst ontrent der noene was, ende haten een wafelkin of twee, die verre van huus waren; ander hadden haer cabaes ghestoffeert ende droncken een pintkin wijns, dat men daer bij in de heerbeerghen vercochte,

1 Kadullen, drinkebroers.

[p. 173]

ofte een keijtkin¹, naer dat den staet vermochte; dan quamen daer ooc ghabelorijkins² ende ghezellekins die melcanderen zochten, meer uut een venus-devocie dan uut een ghuesche viericheijt.

Met dat men bezich was met aldus desen tempel te breken, zoo ghijnck de zonne in eclips; daer de lieden up de straten onderlic mede bezich stonden, zettende water voor haer dueren; ander stelden water daer spieghels in overdect int water laghen; ander namen bloote spieghels; ander pampierkins daer ghaetkins in ghesteken waren, om te ziene die fighuere ende ghesteltenesse der zonne, die was ghelijck een onvulwassen mane. Maer omdat de ghues niet zegghen en zouden dat dit een mirakel ware ende dat de zonne verdonckerende te kennen ghaf, dat men, mits tafbreken der ghuekeercke, de waerheijt ende claerheijt des goddelicken woorts verdonckerde (want desen eclips was alzoo groot dat wij in xxij jaren dierghelijcke niet ghehadt en hebben; want hij duerde int gheheele ij hueren ende viij minuten, zijn beghin was iiij minuten voor den x hueren ende thende iiij mijnuten naer den xij hueren), zoo zullen wij hier betooghen dat den eclips natuerlic es, ende bij wat middel dat hij gheschien mach.

Alzoo alle astronominen, astrologienen, mathematicienen ofte geometristen eenstemich besluten, ende alzoo ment met der beprouvender waerheijt ondervint, zoo gheschiet den eclips der zonne, alst zoo comt, bij verloop van tijde dat de mane recht onder de zonne comt ghedraeijt (want der manenloop es beneden der zonne, want daer zijn noch ij planeten tusschen, als Mercurius ende Venus.) Dan es de

1 Soort van bier.

2 Lustige snaken.?

[p. 174]

mane als een scheerm tusschen ons ende der zonne; zoo dat wij de claerheijt der zonne niet wel ghebruucken en moghen, tot dat de zonne ende mane wederom verloopen ende vanden anderen ghescheeden zijn. Maer den eclips vander mane gheschiet in deser mannieren: de mane es een lichaem dat vander zonne zijn licht ende claerheijt ontfanghen moet, ghelijc ooc die sterren doen; anders zouden zij alle duuster zijn; nu, alst zoo ghebuert, dat bij natuerlicken loope zoo comt, dat de mane alhier boven der eerden es ende de zonne recht daer ondere, zoo belet den cloot ofte masse vander weerelt, dat de zonne haer claerheijt ende stralen niet ghezenden en can tot den lichame vander mane, ende alzoo verduustert die mane, die te voren claer was, ende blijft zoo langhe duuster, tot dat zij beede verloopen zijn (zoo voorseit es) ende dat die zonne die mane ter zijden der weerelt wat beschijnt, ende alzoo voort breeder en breeder, tot dat zij gheheel beschenen wert; want de weerelt eerst als een scheerm tusschen beeden hijnck. Nu mocht ijemant vraghen: hoe comt dan dat ooc die sterren niet en eclipseren, want ghij hebt ghezeijt, dat zij ooc haer claerheijt vander zonne hebben? Dat comt daerbij, want die menichte der sterren die staen int firmament des hemels een groote distancie boven der zonne, want daer loopen noch drije planeten tusschen als Saturnus, Jupiter ende Mars; ende mits die wijde distancie, zoo en can die schaduwe vander eerde oft weerelt, die de zonne maect met haer piramide, niet zoo verre strecken dat zij die sterren verduustert; dwelc die eenich verstant daer af heeft, zeer ghoet ende plat om verstaen es. Maer anghezien dat veel ghemeen lieden dit niet en weten, met meer ander wonderlicke operacien des hemels, zoo doet haer die ignorancie van dien te meer verwonderen

[p. 175]

ende abuseren, ende dits de cause gheweest dat sommighe der heijdensche nacien meenden, dat de mane, die zij zoo subbijt zaghen haer licht verliesen, van eenighe quade wijfs betoovert was; waerom zij branden ende walmen viers in die lucht te weerpen plochten ende met beckenen ende clocken groot gheclanck te maken, om alzoo de lucht te zuveren vander tooverije ende die mane, dat edel nachtlicht, ter hulpe te commen. Dit dede ooc die Macedoniers zeer verscricken, daer zij jeghen die Romeinen te velde laghen bij die stadt Perrhebiam, meenende dat dees verstooringhe ende verduusteringhe der mane beteekende die verduusteringhe van haren Coninc Perseus, van zijn nederlaghe ende verlies vanden gheheelen lande; maer die Romeinen waren wel ghemoet, omdat zij te voren ghehoort hadden uut den monde van Caius Sulpicius Gallus, een vanden oversten over dat ij^e legioen der Romeinen, dat zulcx gheschien zoude ende natuerlic was, alzoo hij haer bewees, zoo Livius scrijft, lib. 4., int v^ce ende xxxiij^e blat. Item, Archelaus die Coninc plach zoo verscrict te zijne vande eclipsen, omdat hem niemant de oorzaken van dien te kennen en ghaf, dat hij up eenen dach, alst eclips oft verduusteringhe der zonne was, zijn coninclic hof dede sluten ende zijnen zone dede bescheeren; dwelc alsdoe een drouvich teeken was; waerom hem Seneca den wijsen meester Socratem toeweinscht, die hem hadde moghen ontlasten vander grooter vreese ende ancxt, daer hij in was, mits hem de natuerlicke oorzaken daer af te kennen ghevende. Van dese ende deserghelijcke dijnghen hebben wij vele ende breet ghescreven int xxv^e bouc der leecken philosophie, dwelc xxv^e bouc wij daeromme dat hemelsche bouck ghenaemt hebben.

De ghuekeercke neffens Ghendt aldus dan ghebroken

[p. 176]

zijnde, zoo vercocht men thaut ende ander matterialen, als delen, bordesch, bert, stroo ende dierghelijcke, som met hoopen oft in hoopen gheleijt ende som in eenen pardominum¹. De coreelsteenen ghaf men, alzoo vele als men up eenen waghen voeren mochte, om eenen alven daelder. Ende, int verhooghen vande materialen als men pleecht den clopslach te slane, zoo schoot men telcken een busse af up ruters manniere; alzoo wast onder de busse vercocht ende was om alf ghelt ghegheven; maer thauteweerck was zeer gheschonden int afbreken; want zij haddent met bijlen afghecapt ende met foortsen neder ghetrocken; thaut en was ooc niet sceerp van canten ende hadde veel heernen²; veel lieden die vreesdent te coopen, up avontuere of den tijt weder verandert hadde, die noch trouble scheen staende. Die capiteijnen van dander regimenten hadden questie om tproffijt vande matterialen. Boessens wildet alleene an hem slaen, mits dat hijse met zijn knechten ghebroken hadde; dander zeijden: hadden wij de wete ghehadt, zoo wel als ghij, wij zouden ons mede ghevoucht hebben. Capitein Stoppelare ende Boessins stonden daeromme bijna te messe³. De waghens die in deerste vercoopinghe gheladen waren met haute, die bleven stille staende in de Bruchschepoorte; want zij waren ghearresteert vanden provoost; maer werden daer naer, binnen ij hueren, ontsleghen; want daer wart ghezeijt, die ghecocht hadden, dat zij daer mede duerrijden zouden; maer dat men alsdoe niet voorder vercoopen en zoude.

1 In massa.

2 Weeren?

3 Met messen te vechten.