Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

[p. 161]

Dat vijfste boeck.

Cap. I.

Van drij veendelen knechten, die te Ghendt quamen, waeraf deerste duertrack ende die ander bleven; ende hoe die consistorianten ende ander ghuesen met hopen de vlucht namen; hoe die van Valenchiene verdruct waren; van eenen camp tusschen Bredenrode ende hertooch Herick; ende van disputacien ende werrijnghen onder tvolc.

Als dees Nederlanden langhe ghenouch ghequelt hadden gheweest vanden trouble der ghuesen, zoo beghondet nu verlast te werden met die vremde gharnisoenen. Want up den ij^en Paeschdach, den laetsten in maerte, naer noene ontrent den twee hueren, quam te Ghendt al Sente Lievinspoorte inne een veendel knechten, al Walen, ende waren de ghene die men zeijde dat ter handt ghezien waren. Zij waren jent ghemonteert, passeerden duer de Mageleijnstrate ende trocken alzoo al de Hauburch ter Mudepoorte uute, naer Axele, zoo men zeijde. Zij ghijnghen vijf dicke: de arckebussiers met een trommel voren, al met ghecamde sturmhoeden; daer naer de spijssedraghers, met een trommel, feijfel ende veendel vul sterren, al blanck ghewapent tot ontrent de knien; ende daer naer weder busgheschut, ende schoten zeer steercke bussen ende dappere; de achterste schenen te hebben motalen sturmhoeden, maer van bij te ziene waren zij alzoo verghult ende gheamelgiert zeer triumphant. Daer mochter zijn in dit veendel alles ontrent ij^c. Daer naer dat volchden een deel waghenen met bagghaige, vrauwen, kinderen

[p. 162]

ende ziecken. Daer naer, up den zelven dach ontrent den v hueren, quamen te Ghendt inne noch twee veendelen knechten al duer de Peterceliepoorte, ende hadden tZwijnaerde ende tZeewerghem ghelogiert. Dese quamen, drij dicke onderschoten als de voornoemde, ooc al Walen, fraij ghemonteert. Deene was de bende van mijnheere Van Montenbrugis, ende dander vande heere Van Lijcquis¹, hoochbaliu van Lens in Artoijs. Schoten ooc zeer vreeselic ende steerck; ende, commende up den Coorenaert, de eerste bende of vendel, zoo schoten zij wonderlicken zeere; ende die knechten van Ghendt, die up de Holijslaghers huus laghen onder tregiment van capiteijn Wijchuus, schoten ooc zeere. Emmer daer wart een jonck man², zittende neffens zijn wijf, daer hij maer een jaer mede ghehuwet en was, voor de Drije Coninghen duerschoten, voren in de burst; zoo dat men zijn bloet achter ten rugghe, beneden de schuete, uut zach commen, als of de schuete van hooghen ghecommen hadde: zoo dat men wel presumeerde dattet vande Holijslaghers huus quam, dwelc hooghe met eenen steegher up te ghaen es, ende jeghen over de voornoemde Drije Coninghen ijemant diens busse scheerp gheladen was, dat hijts niet en wiste ende vergheten hadde. Desen man, aldus duerschoten zijnde, zanck neder ende starf terstont in zijns wijfs aermen. Twas een schipper van zijn ambacht, ende zijn wijf was een peijnbacsterigghe, die groote droufheijt daer in maecte.

Beede dees veendelen werden ghevoert up de Vrindachmaerct, alwaer zij, deen voren ende dander naer, eenen

1 De Licques.

2 Pauwels Penneman. Van Campene, dagboek, uitgegeven door Fr. De Potter, bl. 56.

[p. 163]

rijnck oft slecke maecten. Ende deene track up de Leertauwers gracht, daer zij ghefoerriert waren; ende dander bende of vendel was ghefoeriert up de Vrindachmarct ende in de langhe Munte. Twaren alle lichte rustighe knechten, wel ghecleet ende ghewapent; maer al meest tbusgheschut cleen van persoone; veel waghenen met bagghaige volchden achtere, ende men zeijde datter een deel edelmannen in waren. Treijnde¹ doe ter tijt eenen cleenen reghene.

Dese knechten hadden binnen Brugghe vijf maenden gheleghen. Eene vande veendraghers, een Ghandtoijs zijnde, commende te Ghendt up den Coorenaert, wart ghewaerschuut van sommighe, die hem kenden, om dat hij te Ghendt helpen breken hadde. Dit hoorende dat hij bekent was, abandoneerde tveendel ende stelde hem in de vlucht; zoo dat hij onschappeerde.

Zeer ontrent dees tijt, ziende die consistorianten ende aelmoesseniers der ghuesen te Ghendt dees garnisoenen incommende, ende hoorende datter elder ooc ghezonden waren, tspel en ghenouchde hemlien niet wel; ende die te voren lettel weercx vander zake ghemaect hadden, creghen nu de vreese zeer groot int lijf; zoo dat zij meest alle uuter stadt ghevlucht zijn. Godt weet wat rauwe ende jammer onder sommighe huijsghezinnen was! Twaren al meest rijcke ende machtighe lieden, wel ghezien ende gheacht. Ende tAndtweerpen lieper wech met duijsenden. Men zeijde dat zij niet en wisten waer henen; want in Inghelandt (zoot scheen) en mochten zij niet commen, daer zout haer twee waerf verboden gheweest hebben; in Vrancrijck ooc niet; want onsen Coninc zoude daer

1 Het regende.

[p. 164]

zijn ambassaden ghezonden hebben an den Vrancschen Coninc, ooc an de Coninghinne van Inghelandt, dat zij in haerlier landen niet en zouden willen ontfanghen noch logieren die van doe voort uut zijne eerf-Nederlanden aldaer ghevlucht quamen. Maer dit schenen naermaels al lueghenen te wesen; want men hoorde niet, datter ijemant, van dese landen commende ghevlucht in Vrancrijck oft Inghelandt ofte in eenighe ander landen, uutghezeijt wart ofte woonste gheweijghert. Dat meer was, werden van sommighe zeer wilcomme gheheeten, zouckende alle middelen om hemlien te crijghen ende behauden.

Ontrent dees tijt was tSente Pieters een drucker, die eijmelic ende verborghen dructe; ende hadde daer toe een groot abstract huus, om dat men de persen niet en zoude horen craken, te weten thuus voren met een groote eerve ende muer tSente Pieters boven up de Nieustrate, daer onlancx te voren in ghewoont hadde Lievin Van Secleers, baliu vander Auderburch, heere van Gotthem. Maer hoe eijmelic dat ment hilt, zijn boucken waren uutghehaelt ende ghebrocht onder de justicie vanden prelaet van Sente Pieters. De suspicie was, dattet eenighe kettersche oft verboden boucken waren. Aldus ziet men dat niet en rusten de quellicke beroerlicke gheesten, die tvolc ooc met haren boucken uproijen. Waerom dat Godt zulcx ons laet overcommen, daer mochten veel redenen toe zijn, maer hier al te lanck om verhalen.

Men hoorde nu dat tvolck te Valenchiene (eijlaes) zeer qualic vanden gharnisoene ghetracteert waren; dat haer huijsen al vul jandaermen laghen, ende moesten de lieden vander stadt int upperste van haer huijsen wonen, als de vremste van haren husen ende huuskateijlen; ende en mochten niet zenden om mostaert zonder consent,

[p. 165]

noch nieuwers uutghaen zonder vercnaept¹ te zijne van soldaten oft jandaermen. Nochtans wilden de ghues quelen dat drij steden ghuesghezint wilden jeghen hauden: deen zoude gheweest hebben Amstelredamme in Hollandt, tsHertoghenbosch in Brabant ende Maestricht in dlandt van Ludick; sustinerende dat zij bedroghen zijn van toe zegghen van sommighe heeren.

Ende mits dat dheere van Bredenroode bij de Regente uutghezeijt was, de grave van Culenburch, graef Lodewijc van Nassau ende meer andere, tot xxvj, maer meest Walsche heeren, zoo es de heere van Bredenroo voornoemd in zijn stedekin van Vijanen ghetrocken; ende hadde daer beschoten gheweest, mits dat hij daer eenen deel edelmannen vande ghuesen bij hem verghadert hadde ende ander crijschvolck; ende hertooch Herick van Brunswijc (haudende zijn domicilie in Hollandt, ghescheeden zijnde over lanck van zijn huijsvrauwe om der religie wille; want hij was ghoet Roemsch ende zij Martiniste), hebbende eenen hoop crijschknechten, es Bredenrode gherecontreert, die ooc eenen hoop volcx int velt hadde. Daer wart langhe ghecamt ende ghescheermutst; maer de meeste nederlaghe viel up de zijde van hertooch Herick, zoo men zeijde; maer hoe vele datter over beede zijden doot ghebleven zijn, daeraf en hebbic tghetal niet ghehoort.

Men zach te Ghendt, tsondaechs ende tshelichsdaechs, up de Vrindachmaerct die soldaten met grooten hoopen wandelen, fraeij gheaccoutreert van diveersche colueren. Som hadden zij groen fluweelen caussen, ende al met den rapier an dlijf. Dit waren (spraken sommighe) de predicanten vande ghuesen, die haer, met pijp en trommel,

1 Vergezeld.

[p. 166]

zweert, busse en spijsse, tchristen gheloove an quamen preken; want sommighe priesters spraken, (maer, zoo zij ghevroedden, naer haer onverstant): laet nu de ghuespredicanten commen disputeren jeghen dees knechten. Om zulcke redenen, werden zij vande ghemeen lieden bothaerts ende esels gheheeten, die haer niet en conden weeren metten woorden Godts ende natuerlicke redenen, maer en wisten anders niet dan met ghewelde haer zake voort te drijven; hoe wel nochtans dat zij daer eensdeels (die zulcx zeijden) daer onghelijc in hadden, mits dat men ooc vele treffelicke gheestelicke persoonen vant, die machtich ghenouch waren om de ghuesche gheleerde met scriftueren ende redenen te verwinnen; maer daer neven ofte daer bij vant men vele ongheleerde hezelkins; zoo dat van vijftich niet eene fraeij ghenouch gheleert en was om jeghen eenen floucxschen gheleerden ghueschen predicant te stane. Maer daer zij zeijden die crijschknechten zouden de ghuesen tgheloove anpreken, twaer veel meer te beduchten dat die ghuesen hemlieden haer tgheloove anpreken zouden, indien zij langhe tsamen bleven ende melcanderen conden verstaen; want al waren daer soldaten die de gues verspraken ofte verachterden, daer wasser ooc diet quaet up tgheestelic hadden, dorsten ooc som wel een psalmkin in walsche ter veinster uute zijnghen. Tvolc sprack som zeer diveersch ende partijich; sommighe vrauwen (die men zecht dat lettel mesdoen moghen int spreken) zeijden, zij wilden wel dat al de ghues ghehanghen waren; ander zeijden zij wilden wel, dat alle papisten elck eenen pape in zijnen balch hadde, ende dierghelijcke ongheschaefde woorden; waeraf ooc alle mans, ende bijsonder sommighe gheestelicke, niet zuver en waren, ghevende haer passien te veel toe, als oft uut een jaloursie vander waerheijt quamen

[p. 167]

oncompassiues ende tijrannich te zijne. Maer om datte wel te bevestighen, daer waer quaet om toe te commen; want, als sommighe ghezeijt hadden, dat ghoet ware dat uut dese diveersiteijt van gheloove gheen bloetsturtinghe en quamen, wel ende rechtelic sprekende, zoo creghen zij in andtwoorden, datter lettel bloetsturtinghe af commen zoude; want zij zouden ghehanghen werden, te weten de ghues; dan en zouden zij haer bloet niet sturten; maer daer mocht wel wat rijsen van achter in haerlier brouck van pijnen. Elc oordeele uut welc een christelic herte, dat zulcke woorden commen; hoe conforme dat zij zijn der broederlicke liefde. Paulus en weinschte de verdoolde onbekeerde Joden gheen ghalghen noch stroppen, maer voor haer verbannen te zijne om haer salich te maken, zoo ooc van ghelijcken Moijses ghedaen hadde. Zulcke zijn in dat cas alzoo naer tbewijs van sulcker liefde als den hemel verscheeden es vander eerden. Daer wasser noch van dese nijdighe draken, die zeijden, dat zij wel hadden willen al de basten betalen, daer men de ghues an hanghen zoude; ander, ter contrarien, weinschten sommighe roomsche predicanten een deel tonnen buspoers in haren zack. Dit zijn al haren vanden duvelen. Godt betert!

Als ic omme ghijnck met de ghoede heeren van Sente Jacobs-prochie thulpen den sacramente ende der predicatie al den vastenen ghedaen, anno lxvii, zoo zeijden sommighe: zij ghaen omme om bier en wijn, om tsacrament; ander spraken: neen, zij ghaen omme om eijeren; aldus en hadde tspotten ende tquaetweinschen gheen hende. Maer den iiij^en in april, vrindach wesende, was te Doornicke eenen ghehanghen ende eenen anderen de tonghe afghesneden ende daer naer de handt afghesleghen ende daer naer levende

[p. 168]

verbrant; dwelck hij al cloucmoedelic verdrouch. Hij hadde leelic ende mesjantelic gheleeft metten h. sacramente vanden autare, datte blasphemerende ende meshandelende openbaerlic, ooc thelich olijsele. Ende Jan Denijs was te Vilvoorde, met sommighe ander, ghehanghen. Hij hadde den capiteijn gheweest vande ghues int westquartier, te Waterloos ende boven Andtweerpen; hij hadde veel secreten uutbrocht in zijn tortuere; daeromme en was hij maer moghelic metter ghalghe gherecht.

Den vi^en in april, beloken Paesschen wesende, maectent die Walen crijsknechten vele up den Reep te Ghendt, ende wilde een ghilde een licht meijsen mede leeden jeghen haren danck. Dit ziende Pieter den pasteijbacker, wonende in de Koestrate naest meester Pieter De Buck landtmetere, een hoolic ghezelle wesende ende was wat bij drancke ende hadde ghecooct totten scholaster van Sente Jans nu Sente Baefs, ende track zijnen snijer uut ende wildet beletten; ende wart van eenen bouve met eenen poingiaert verradelic van achter ghesteken ter zijden, int hanghen van zijnen buuck, dat achter an dander zijde uut quam; zoo dat hij asemde (eijlacen) als eenen osse die ghehert¹ es, ende overleet binnen den zelven daghe, eer den nacht an quam. Pierkin Alverdobbelt en voer niet veel beter, die hem hadde doen anscrijven in de wake van Ghendt; want een Wale soldaet jongheluerde met een peert, dat up den Coorenaert quam, daer een kindt up zat; daer af raviseerde hem tvoornoemde Pieterkin, die creech een steke terstont up de burst met eenen poingiaert, maer was hert; daer naer een vuijst in zijn ooghe, dat hij daer neder viel; ende ten derden eenen slach met eenen rapier in zijn hooft, dat thooft

1 Het hart afgestoken.

[p. 169]

ghecloven was, die clanck dat ment hoorde al den Coorenaert duere. Hij riep toorconde¹ alle die daer waren, om tonghelijc, dat men hem dede, ende dat hij hem niet en mochte weeren up ghehanghen te zijne; maer hij hadder te voren veel veronghelijct, aldus slouch deen quaet bloet dander Godt betert!

1 Tot getuigen.