Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

Cap. XXII.

Van een wijf, die de predicanten catolijcque ansprack; van brant te Ghendt; hoe die vremde predicanten ghepresen werden, ende wat zij zeijden; hoe die van Andtweerpen beloofden gharnisoen in te nemen; vanden capiteijn der ghuesen voor Andtweerpen; hoe veel zaken beghonden te stillen; hoe Hermanus, den predicant, up een ghelt ghestelt wart, ende verboden te heerbeerghen; van crijschvolc te Deijnse; ende hoe Valenciene beschoten wart.

De zaken te Ghendt stonden nu redelic, dan datter altemet een cleene kinderachtige werrijnghe tusschen partijculier persoonen was; ghelijck dat ghebuerde up den xiiij^en dach van maerte, zondach wesende, ende in den vastenen. Want broeder Jan Vanderhaghen, predickende in Sente Jacobskeercke, wart van een vrauwe, naer tsermoen, bij den boesem gheghrepen ende anghesprokende, zegghende: ghij hebt ons al qualic ende valschelic gheleert; waer up hij andtwoorde: vraukin, ghij zijt al droncken, ghaet thuuswaert, of comt in ons convent, men zal u wel berechten; zij sprack hem clouck an, zegghende, dat zij van hem niet en verschoot, maer dat zij hem metter scriftuere wel wilde tanden ende betooghen, hoe droncken dat zij ware van dien dranck; maer in zijn convent daer en wilde zij niet commen. Ghij zijt, sprack hij,

[p. 148]

up eenen quaden wech. Ghij verbruut pape, sprack zij zeer oneerlic, zoo stelt mij up eenen beteren dan. Men zeijde dat zij den Jesuijt, die tS^te Jans preecte, ooc tweewaerf berespt hadde, niet anziende dat hij een theologien was. Haren toename was Van den Baers, ende was, tsanderdaechs, vande dienaers, in S^te Jacobs keercke, ghewacht om haer te vanghen; maer zij en quam daer niet. Sommighe ghavense voor een zottine uute, zegghende dat zij een vaechsche¹ van zotticheijt hadde; ander zeijden neen.

Den xvj^en in maerte, zondach wesende, tsavonts ontrent den ix hueren, wast brant ten xij cameren tAckerghem. Maer daer en branden maer ij stallekins af; want den wint keerde naer een beemde, Ghode lof; anders, hadden daer veel huijskins met stroon daken, daer schamel lieden in wonen, af moghen ghaen.

Tvolck was te Ghendt zeer beroert om den perijculuesen tijt. Den onderbaliu ende een vande capiteijnen, met een ghedeel hallebaergiers ende knechten ghijnghen daerwaert bezurghen datter niet eerghers af commen en zoude; want daer waren quaetwillighe, die gheroupen hadden: slaet doot, slaet doot. Maer men wist niet, mits [de] duijsterheijt vander nacht, wie zij waren, dan dat men meende dattet eenighe vremde schudden mochten gheweest zijn, die in de Vuijlsteghe daer ontrent pleghen te logieren.

Up den xvij^en in maerte hoorde men dattet tAndtweerpen weder zoetelic in paeijse stont; want tvolc was uut der wapen gheghaen. Ende te Rijssele was een man met zijnen wijve ghehanghen, om dat zij eenen veltpredicant gheheerbeercht hadde ende niet te kennen ghegheven, contrarie tverbodt. Ende men preecte noch neffens de Brugsche-

1 Streek.

[p. 149]

poorte te Ghendt in de ghuekeercke, ende daer werden een ghoet ghedeel kinderen christen ghedaen; ende was up den voornoemden xvij^en in maerte, zondach wesende; want tzweercdaechs en mocht men daer niet predicken. Men zecht dat den predicant verclaerde, hoe dat zijn medeghezelle met ziecten bevanghen was; anders zoude hij gheerne ghecompareert hebben ende zijn leven niet willen sparen. De ghuesghezinde presen zeere meester Jan Micheus¹, die hebreeusch, griecx, latijn, franchoijs, overlandts vlaemsch ende in somma wel zes of zeven talen conde, zoo zij zeijden; een cleen ende zeer teer persoon, maer van eenen grooten ende steercken gheest der gheleertheijt, zoo zelve die catholijcque gheleerde mannen bekenden; maer voor den ghemeenen man waren zijn matterien te hooghe ende steerck. Hiertoe presen zij meester Pieter Datenus, die meest in de ghuekeercke predicte, ende dander buten onder den blooten hemel, mits dat tvolc hem bedeelen moeste, om de groote menichte. Maer de gheleertste ende subtijlste volchden al den voornoemden Micheus. Menich meinsche was zeer verwondert, dat men dees predicanten niet en vijnck. Hierom zeijden zij, dat zij uut haer zelven hier niet ghecommen en waren, maer ghezonden ende beschict van groote meesters; dwelc zij up sommighe tijden zelve te kennen ghegheven hadden, zegghende: Lieve vrienden, waent ghij dat wij ijdel landtloopers zijn, commende aldus uut ons zelven voortghespronghen? Neen lieve, neen; maer wij zijn uutghezonden vande groote princen ende heeren. Want wat zoude ons gheleghen zijn, hier in perijckel ons levens ende in dees traveille te commen, zonder den wille vande princen,

1 H.-Q. Janssen, de kerkhervorming te Brugge, II, bl. 252.

[p. 150]

daer wij daer zonder doch wel ghedoen moghen, ende ghenouch te predicken hebben? Want alzoo een Baltazar ghenaemt, hier uut Vlaenderen gheboren, een predicant was van dhertoghe van Cleve, alzoo was meester Pieter Datenus, den predicant vanden Grave Palatijn an den Rijn, ende was van nativiteijt een Westerlijnck van ontrent Cassele. Men meende dat den Grave van over Hemden, ende vele meer andere, daertoe gheholpen hadden.

Den xviij^en in maerte quam de tijdijnghe, dat die naer Valenchiene ghetrocken waren, metter stadt niet veraccordeert en waren; want zij en werdens der condicien niet eens. Maer die van Andtweerpen waren veraccordeert (ter bescheermenesse vander stadt jeghen de quaetwillighe, die daer vele waren van alle canten inghevlucht, ende ooc van audts daer woonachtich vremde nacionen) in haer stadt te nemen iiij^c peerderuters ende ij vendelen voetknechten.

Den capiteijn vande ghues (die buten Andtweerpen versleghen was) was ghenaemt Jan Denijs, ende hadde wijlen onder den raet te Ghendt ghefrequenteert ende zeker officie bedient; maer, quistghoedich ende hoolic van levene, es tAndtweerpen, ontrent desen tijt inghebrocht. Ende men zecht dat, te Bruesele, weder een deel van dien volcke ghehanghen zijn; dat was up den xix^en in maerte; want den hanchman van Bruessele voerde eenen zack met basten daerwaert buten der stadt. Men zecht dat daer xxx mannen an boomen ghehanghen waren, ende daer te voren noch zevene, bij de roo roe van Brabant.

TAudenaerde wast nu al stille. Hondert ende l mannen gharnisoens hilden die stadt in paeijse, metghaders de wijshede vande heeren vander stadt. De predicatie buten, naer de ghuesche manniere, was nu aldaer ghecesseert.

[p. 151]

Zoo was zij ooc te Deijnse ende al den Westcant duere, dan dat men noch sindert, te Deijnse, eens of tweemael ghepredict heeft.

Den xxij^en in maerte was te Ghendt bij trompetslaghe verboden Hermanus den veltpredicant te heerbeerghen, up ghecorregiert te zijne lijvelic, metten stroppe, indien mens niet te kennen en ghave. Ende zoo wie maecte dat hij ghevanghen ware, zoude hebben l ponden grooten. Djonck bloet, als den leser zoude wech rijden, riep; jau, jau; ende men zecht, dat hij tAndtweerpen ghestelt was up vj^c ghuldenen.

Om dieswille dat men hoorde dat die van Deijnse noch niet en cesseerden van hare veltpredicatie, zoo zijn aldaer duere ghezonden eenen hoop crijschknechten, die naer Valenchiene beschict waren; ende hebben sommighe dijnghen in haer ghuekeercke in sticken ghesmeten, ende zijn ghaen teeren in sommighe husen van ghuesghezinde; ende vonden daer in den vastenen, ontrent der ghoeweke, vleesch ghecooct, ghezoden ende ghebraden (zoo de mare ghijnck). Ooc zeijde men dat tAudenaerde sommigher lieden husen toeghezeghelt waren van des Hoofs weghe. Noch preecten neffens Ghendt twee predicanten, den eenen in haren tempel ende den anderen up tvelt. Ende dat was Nicasius Van der Schuere. Dese, als men hem zeijde, dat hij zijn lijf ende ghoet daer mede verbueren zoude (want hij schoon ghoet hadde, ooc mede een schoon huusvrauwe, als eenen anderen Nicolaus onder die zeven diaconen der apostelen), zoo heeft hij in andtwoorde ghegheven: zij moghen mij lijf ende ghoet nemen, maer mijn ziele niet. Die tghezellekin wel kennen, als van zijn ghebueren catolijcque, die gheven daer af (anghaende zijn leven) zeer ghoede ghetughenesse, als dattet een onstraffelic leven

[p. 152]

leet, zeer sober (zoot Paulus van een leeraer begheert), nauwelic drijnckende up een maeltijt, met vrienden, een rumerkin wijns, ende ghedeeter int drijncken drij of vier reijsen mede; heeft ooc een vriendelic aenzichte, teer ende zeer cleene van persone, hebbende een gheschicte wandelijnghe, zeer sebaer¹ ende ghestichtich. Duer welcken ghoeden schijn veel te meer die meinschen bedroghen werden.

Den xxij^en in maerte was Valenchiene beschoten ende daer naer den xxiij^en, Pallemsondach wesende, weder van ghelijcken, zoo dat den turre van S^te Nicolaus, staende an de veste, zoo gheraect wart dat die cappe van boven nederviel; ende tBeelfroot wart zeer gheschonden. Ende int vallen van dese edificien zoude men een groot gheroup ende ghecrijsch in de stadt ghehoort hebben; ende tsachternoens, ontrent den vier hueren, lieten haer sommighe persoonen uut der stadt in de graven vander veste vallen; ende daer werden teekenen ghegheven van vrede; want tghemeente in de stadt beghonde tweedrachtich te werden. Haer wart ghelast, wilden zij uut der stadt commen, men zoudtse niet mesdoen; maer dat zij met haer zouden brijnghen ghevanghen haer ministers ende die principale capiteijnen oft hoofden vander stadt, die van haerlier nieu religie waren oft consistorianten. Dwelcke zij ghedaen hebben, brijnghende met haer drij ministers ende sommighe notabele der ghuesen, onder de welcke was Michiel Herlijn, een audt man met witten haren, hebbende wel tien duijsent, ander zegghen xv duijsent ghuldenen tsjaers; ende hadde, curts voor de beroerte, wel drij zoo vier eerlicheden ghecocht; hij was een zeer machtich coopman

1 Zedig.

[p. 153]

van wijne ende ander ghoet, zoo dat hij menich meinsche hilt levende met zijn antieringhe. De schiplieden beclaechden hem zeere, mits dat zij menighen schoonen pennijnck an hem wonnen. Men zeijde dat sommighe van zijn zonen ghevlucht waren in Vrancrijcke met den ghelde, zoo vele als zij conden wech ghebrijnghen. Maer den vader voornoemt hadde een groote somme ghelts verloren, die hij uut Andtweerpen naer Valenchiene meende te beschicken, meenende dat daer beter bewaert zoude wesen, ende was zeer subtijlic ghepact in een tonne met ander ghoet ghevult, in een ijseren coufferkin; maer twas bespiet, ghevonden ende ghenomen, ende men zecht, dat daer inne waren vi duijsent ghauden croonen in specien. Dese ghevanghenen werden alle beschict naer Bruesele, ende waren ghecommen haer overghevende in ghenade ende onghenade. Hoorende sommighe steden, die zeer ghues waren, hoet met Valenchiene verghaen was, leijden thooft in den schoot ende begheerden met den Hove over te commen, als die van Amstelredamme ende tsHertoghenbossche. In somma, de zake wart up ghoede mate staende. Godt zij ghebenedijt.

tAndtweerpen drouch men achter strate te coope, gheprent, de articlen die den prince van Oraingien met die van Andtweerpen ghesloten hadde. Onder de welcke was eene, dat zij zouden moghen blijven in haer nieu religie, tot anderstont dat anders gheoordineert zoude werden bij den Hove ende die Staten vanden lande. Die zelve articlen werden ooc te Ghendt ghebrocht, ende in veel ander plecken. Maer de Gouvernante, met haren Raet, en heeftze in dier voughen niet willen hauden noch confirmeren; maer wilde emmer, dat de nieu predicacie cesseerde; want int vergharen ende communiquieren vande Staten vanden lande mochte wel zoo lanck eenen tijt verloopen, datter

[p. 154]

niet veel duechts uut commen en zoude binnen middeldertijt. Hier uut mocht men wel ghevoelen van wat zinne dat Oraingie was.