Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

[p. 136]

Cap. XXI.

Van crijschvolck, dat duer Ghendt passeerde; van een wreetheijt vanden gharnisoene an die van Audenaerde bedreven; wat men zeijde van Valenchiene ende van Zeelandt; van eenen veltslach voor Andtweerpen ende van eenen grooten ende vreeselicken trouble binnen Andtweerpen; ende hoe den prince van Oraingen groote wijsheijt daer in bezichde.

Up den vierden in maerte, voor der noene, quamen duer Ghendt ter Bruchschepoorte inne, treckende ter Mudepoorte uute naer Walckeren in Zeelandt, hondert ende l Walsche knechten, curt van persoone maer licht ende wacker. De arckebussiers en hadden anders gheen wapene dan an thooft, ende quamen voren met een trommel zonder feijfel; schoten ooc eenen frisschen schoonen man van Ghendt, die daer up stont en zach, ontrent de Drapstrate, met buspoer, up zijn cake, drij zoo vier ghaten. Daer naer volchden die spijssen. Dat volc, naer costume, was wel ghewapent, hooft, burst ende rugghe, voren met flanckaerts tot up de knien; redelicke frissche mannen. Hier onder was een veendel ende trommel en pijpe; en daer naer volchde weder busgheschut; ende daer naer den tros. Men zeijde dat zij van Deijnse quamen.

Den ix^en in maerte, tzondaechs naer alf vastenen, ghebuerde, neffens Audenaerde, een deerlicheijt. Want zoo zij, naer haer ghewoonte, ghijnghen ter predicatie in haer ghuekeercke, neffens de stadt ghemaect, zoo quam daer, onder andere, eenen boer, die een maertse¹ in de handt

1 Hamer.

[p. 137]

drouch; ende, mits dat verboden was met gheweere ter veltpredicatie te ghane, zoo quamen daer eenighe vanden gharnisoene ende wildense hem nemen. Ende, ghelijc tvolc ontrent Audenaerde fijn ende puersaem (?) es, zoo heeft des boers medeghezelle, om zijnen veijn¹ te helpen, steenen gheraept ende daer mede naer die vanden gharnisoene gheworpen: daer uut, dat zij vertoorent werden ende quamen gheloopen naer de ghuekeercke, daer veel volcx in zat, mannen, vrauwen ende kinderen, om te hooren tsermoen, die moghelic niet en wisten vander beroerte, die buten gheschiet was. Niet jeghenstaende dien, sommighe dulle ende onredelicke crijschknechten staken haer ghevierde bussen duer de duere ende duer de ghelaesveinsters vander voornoemder keercke, ende schoten met scheerp gheschut in den hoop onder tvolck, ghelijc men in een cudde duven schiet daer zij up tvelt zitten, ende hadden haer bussen som met zade gheladen, dwelck hem verre ende wijd uutspreet ende veel quaets pleecht te doene; zoo datter daer af vele ghequetst werden ende vijf mannepersoonen doot bleven. Ende men zecht datter vande quetsueren noch wel xij^e of xiij^e ghestorven zijn. Ooc wasser een vrauwe zeer compasselic haren boesem opengheschoten. Een ander vrauwe, die bevrucht was, duer de groote vreese ghijnck tkint van haren lichame doot; ende zij heeft ooc metter doot haer schult betaelt. Tes ooc wel te dijncken datter noch vele waren, die duer den grooten ancxt ende vreese letten daer af ghecreghen; dat welck elcken niet openbaer en es. Dees rasende coppen, die zulcx deden, mochten wel van tijgherdieren ghebroet zijn, oft van die

1 Medegezel.

[p. 138]

canibales ghevoetstert, dat zij een volc, dat haer niet en mesdede, ende, sonder eenich gheweere, daer paijsivelic zaten ende stonden, zoo wreedelic ende onghenadelic anthierden. Want elc mach wel dijncken welc een compasselic gheroup dat daer was: ghenouch in dier mannieren alst was als die Duijtschen quamen, met blancke zweerden, in eenen theatre te Roome, die al vul volcx was, draghende up haer schauderen sommighe lichamen van versleghen machtighe mannen, als den keijser Caius Caligula van Cereas¹ met zijn hulpers versleghen was. Men zecht ooc dat die ander vanden gharnisoene van Audenaerde daer omme vergramt waren, dat haer medeghezellen zulcx ghedaen hadden, ende hadden liever jeghen een ander volck te vechten ghehadt; want eenen onweerachtighen hoop es ghoet om vermoorden, te meer want zij haer gheweere, uut bevel vander overheijt (als die van Ghendt ende ander steden), overgheleijt hadden. Dit zal een beschaemt verandtwoorden zijn als zij compareren zullen voor den rechterstoel Godts, die niet ongheloont noch onghewroken ofte onghemeerct en zal laten, ten zij dattet met penitencie ende leedschap ghezuvert wert.

Up den zelven zondach preecte men noch in de groenkeercke neffens Ghendt. Ende daer waren xx kinderen christen ghedaen; want tvolck, die van dien zinne waren, hildense jeghen tsondaechs ende tshelichsdaechs; ende vele werdender ghebrocht van buten ten platten lande. De ghues, ghevoelende dat men die veltpredicatie curts beletten zoude, zeijden, zoowel tAudenaerde, als te Ghendt: wanneer men ons verbiet tsermoene te ghane naer onse manniere, wij zullen obedieren; wij hebben een accoort

1 Cassius Chereas.

[p. 139]

metten Grave; dat hauden wij zoo langhe tot dat ons wederzeijt es.

Men hoorde ooc dat, rontomme Valenchiene, dlandt al bedorven wart, wel vier mijlen int ronde; ende dat mer beghonde te pionieren¹ ende de schanssen te stellen. Die ghues deden de mare ghaen dat die van binnen haer steerck ter weere stelden, ende hadden wonderlicke fraij gheesten in haer stadt, die hadden vremde duwieren² doen maken om die vijanden van achter en van voren an te vallen. De straten, alle vijf husen, die zouden afgheketent gheweest zijn, ende een stick gheschuts daer gheleijt. Up de maerct zoude een catte³ ghemaect gheweest zijn, waer up dat laghen drij sticken gheschuts, die een mijle weechs draghen mochten. Maer hier af bevant men naermaels cleene of gheen waerheijt, dan ghestuucte beeren zoo men zecht.

Sommighe schepen met ghueschen volcke meenden in Zeelandt te arriveren, maer werden van die van Vlissinghen met clooten gheghroet. Zij hebben daer ontrent dlandt afgheloopen. Daer waert volc ghezonden vande Gouvernante, maer en conden gheen schepen crijghen om over te varen, zij hadden moeten up den dijck slapen. Sommighe meenen dat die van Vlissinghen oft van tcasteel te Rammekins⁴ zouden beschoten hebben ooc zeker schepen die vande Gouvernante, gheladen met crijschvolcke, ghezonden waren; dwelc onbewist wel zoude moghen gheschiet zijn;

1 Delven.

2 Onderaardsche gangen.

3 Batterij.

4 Het kasteel Zeeburg, gemeenlijk Rammekens genaamd. (J.-B. Krüger, potamo-chorographie of navorschingen over de Schelde, enz. II, bl. 53 en 78).

[p. 140]

want die een poorte ofte aven der zee bewaren, connen lettel gheweten wat volck datter in de schepen schuult, die ter zee varen ofte ancommen willen.

Item, alzoo de ghene die tAndtweerpen uutghezeijt waren (met meer ander vergharinghen van volcke van diversche quartieren, als die vanden Walschen cant ende eldere, verjaecht en ghevlucht waren) met sommighe schepen ter zee ghevaren hadden, ende hadden gheerne in Zeelandt ghearriveert, maer werden beschoten, zoo voorseijt es, zoo quamen zij somtijts te lande, ende hadden (zoo men zecht) die keercke te Baesserode binnen van beelden ende ornamenten al gheruwijneert, ende daer naer noch eene, daer zij te lande quamen boven Andtweerpen, ende waren van sommighe ghuesghezinde heeren upghescreven, zoo men meent. Daer naer es ghecommen, int beghinsel vander maerte, noch ander crijschvolc, waeraf wel de twee deelen Walsche ende Toornisienen waren, om anghescreven te zijne vande voornoemde ghuesche heeren, om up haer casteelen ende steercten gheleijt te werden. Ende compareerden bloot, zonder gheweere, niet verre van Andtweerpen, als tot Oostervael¹, wesende zoo bij der stadt dat sommighe vander stadt uutghijnghen in haren leghere, hemlien succourerende met fictaillie als broot, boter, caes ende dierghelijcke, dat zij haer om niet ghaven. Dit deden de ghene die van haren zinne waren ende ghoede jonste daer toe droughen; want liefde (zoo men zecht) trect meer dan zeven peerden. Dit crijschvolc was nochtans den landtman, daer ontrent, zeer lastich; want zij hemlien moesten helpen voeden. Ende daer wasser ontrent drij veenkins², ende daer waren noch drij veenkins ghemaect.

1 Oosterweel.

2 Kleine vaandels.

[p. 141]

Daer toe screef men anne, ende, onder andere, vanteerde hem scrijvere eenen Pauwels Van Hulze, brauwer van Ghendt, int Moriaens hooft, achter de Vrindachmaerct up tplaetsekin; maer was tAndtweerpen ghaen wonen met zijn huijsghezinne. Ooc wasser van Ghendt, zoo men zeijde, Glaudekin Ghoetghebuer, een jonc edelman die noijnt en wilde dueghen; ende bracht zijn ghoet al overe, converserende met ghemeen vrauwen openbaerlic binnen zijn huwelick; hadde ooc langhe ghevanghen gheleghen van schulden, ende andersins.

Up den xiij^en dach van maerte, voor der noene, donderdach wesende, als zij noch bezich waren met anscrijven, zijn zij gherecontreert gheworden ende bespronghen vanden heere van Villeers ende den heere van Beavoijs¹, die ontrent v^c arckebussiers bij haer hadden; ooc tgharnisoen van Liere ende een deel peerderuters, die haer bedect hilden. Ende ziende die ghuesghezinde desen hoop ancommen, schoten haer gheschut zeer dapper af; maer ten trefte niet wel. Ooc waren zij qualic daer af voorzien, ende hadden lettel gheweere, mits dat zij noch vele bloot ende niet upgherust en waren. Daer naer zijn de voornoemde in haer ghevallen, latende haer gheschut up hemlien afghaen, dwelc hert up hemlien trefte; ende, als haer de peerden vertoochden ende in den hoop spronghen, zoo es den hoop gheschuert ende ghedeelt; zoo datter daer, zoo duerschoten, zoo versleghen ende verdroncken ontrent vij^c ghebleven zijn. Ander en zegghen maer van drij hondert; maer dat zijn ghuesche woorden. De reste werden in den vlucht ghesleghen; want daer

1 Beauvois. Zie Mertens en Torfs, Geschiedenis van Antwerpen, IV, bl. 376 en volg.

[p. 142]

wasser ontrent xx die, om haer leven te verbeerghen, ghevlucht waren in een huus; maer die ander, dit wetende, hebben tvier daer in ghesteken; ende werden alle deerlic daer inne verbrant. Daer warter ghevanghen ontrent lx. Die werden, twee te ghader, ghebonden ende alzoo gheleet naer Duffele, ende daer ontrent; ende men loetse¹ boven dien, als troslieden, met bagghaijge, ja, als mulen oft peerden, zoo dat zij daer onder som nederzoncken van moetheijt ende flauheijt, ende zepen vanden bloede vande ontfanghen wonden. Ende doe werden zij, hier en daer, an boomen voor haer rustplaetsen ghehanghen; waeraf datter wel xxx ghehanghen werden onderweghen. De reste bleven noch onderweghe achtere, uutghenomen xviij, die, tot Bruesel ghebrocht zijnde ende in eenen kelder daer ontrent, als beesten oft vee, gheleghen hebbende, werden de zesse an boomen vastghemaect; dander zesse, als niet anghescreven gheweest hebbende ende en waren maer commen tspel anzien, werden vrij ghelaten. Haerlier capiteijn, Alonse ghenaemt, up een cleen paert zittende, zoude met een weijfelmes² bijna dweers afghesleghen gheweest hebben. Desen Alonse was een hovelijnck ende was uuten Hove ghezeijt; en zijn broeder, tAndtweerpen zijnde, meende wel dat uutnemende schoone ende steercke stadthuus, al nieuwe ghemaect zijnde, inghenomen te hebben, als een ander beroerlic Johannes in dat belegherde Jherusalem.

Terwijlen dat dees battailge ghebuerde, zoo stont in die stadt van Andtweerpen al over hende. Tghemeente was al verstoort, ende hadde willen uutloopen, wel xxx of xl duijst steerck, om te helpen de ghues die, daer

1 Laadde ze.

2 Sabel van eenen weifel of serjant?

[p. 143]

buten Andtweerpen, vermeestert werden, zoo ghehoort es. Maer men lietse niet uutghaen; de poorten hilt men toeghesloten. Zij wildense gheopent hebben, ende waren, met grooten hoopen, ter vesten gheloopen; men liep om den slotel, ende daer wart ghebrocht eenen contrarien slotel, omdat men tvolc binnen hauden zoude, ende, met zulcke sluderinghe ende dilaijen, hemlien den middel benemen om die ghues, die buten waren, niet ter hulpe te commen. Zoo dat mense terwijlen verslaen ende vanghen mochte; waer uppe dattet die heeren uutgheleijt hadden.

Hier toe hadde ooc den prince van Oraingien zijn preparacie ghemaect. Want, vermoedende dat neffens Andtweerpen, ter voornoemder plaetse, curts een ghevecht gheschien moeste, heeft sdaechs te voren daer ontrent een brugghe doen afweerpen, om dat, als den strijt ghebueren zoude, die ghues, die binnen Andtweerpen waren, den toeghanck benomen zoude werden, om hare consoorten, die buten in noode zouden zijn van tvolc dat daer de Regente zenden zoude, te moghen bijstant ende hulpe doen. Want al en hadden die eerlicke ende verstandighe mannen vander stadt zulcx niet willen toelaten, dat die ghues uuter stadt die ander ter hulpe zouden ghetrocken hebben, nochtans tgroote puepel ende tvremt gheboufte ende quaetwillighe, tot nieuwe werrijnghen gheneghen, die zeer vele pleghen te zijne in zulcke machtighe coopsteden, hadden zulck ghewelt moghen bedrijven dat zij haers gheen meester en zouden connen ghewerden hebben, hadden zij gheweten dat die passaige veil hadde gheweest; want zij noch daer toe loopen wilde, alzoo ghehoort es. Ende alzoo zoude die vermaerde overtreffelicke stadt een leelicke vlecke, jeghen haren wille, behaelt hebben, als de ghene die jeghen haer overheijt upghestaen ende

[p. 144]

tgheweere ghebezicht hadden. Maer die van Andtweerpen, hier mede noch niet te vreden zijnde, stonden zeer steerck ter maerct ende in die groote straten, al ghewapent. Den prince van Oraingien hadtse gheerne ghestilt; maer zij zeijden dat haer vrienden ende maghen daer buten jammerlic zonder hulpe doot bleven waren. Tgheboufte ende die quaetwillighe, die veel liever ghezien hadden dat qualic gheghaen hadde dan wel, maecten een ghescreij ende riepen eenpaerlic: paep uut, paep uut; zoo dat mense niet ghestillen en conde (ghelijc Paulus niet en conde doen cesseren den roup die tot Ephesien was vande afgoddinne Dianens weghen). Zij hadden xj groote sticken artijllerie die zij met keijen ghevult hadden. Daer lach een stick up de Meerbrugghe om een gheheel strate te rumen, ende ooc dat overcostelic ende schoone stadthuus, al nieuwe ghemaect (zoo voorseijt es), ende meer ander schoone hussen ende eerlicke edificien te schenden; want zij hadden (als oft zij buten zinne gheweest hadden) up een ingien oft stick gheschuts wel xvi pont pulvers oft buscruuts ghesmeten. Godt weet wat gruwelicker cracht ende foortse dattet zoude ghegheven ende gheheel die stadt doen daveren hebben. Den prince van Oraingien, om haerlier hittich bloet te paeijsieren, dede hemlien heet dat zij blijven zoude in hare anghenomen religie, zoo verre alst zijn macht ware, tot der comste vanden Coninc, ofte emmer zoo vele an mijvrauwe de Gouvernante te verweerven dat zij onghemollesteert in de nieu religie zouden moghen blijven tot der comste vander Majesteit voornoemt. Men zach daer dat alle die straten blijncten vanden hernassche; ende hadden haer vrauwen ende kinderen gheschict in de nieuwe stadt, om eenen slach te slane; want zij waren in die stadt in twee partijen

[p. 145]

ghedeelt, als Martinisten ende Calvinisten. Die Martinisten vielen heere ende wet bij, ende met hemlien unierden de Spaensche ende Inghelsche nacien, di binnen Andtweerpen waren ende in haer coopmanschap altijts laghen, hebbende daer haer contoiren ende bancken; ooc mede al tgharnisoen ende de catolijcke weerlicke persoonen ende de gheestelicheijt; want de gheestelicke, zeer vreesende van die Calvinisten gherooft ende om den hals ghebrocht te zijne, hadden ghezeijt ende ghebeden: weert ons dese vijanden, wij zullen mede in de assijsen der stadt ghelden ende contribueren als ander ghemeene lieden; maer dat woort en hilden zij niet, zij slachteden de kinderen, die veel beloven zoo langhe als zij de roede up den eers hebben, maer, die gheweert zijnde, twert aest vergheten ende vander handt ghesleghen. Desen afscheet ende tweedracht quam, zoo men zeijde, om dat sommighe Calvinisten haer hadden laten meercken tgheestelicke te berooven ende af te loopen; dwelc zij wel bewesen an haren roup, als zij riepen paep uut; dwelc die Martinisten jeghen stonden. Zij vraechden, te weten die soldaten met hare ghealegierde, of zij daer in vallen wilden; maer den prince van Oraingien andtwoorde: neen gheensins, ende zocht, over alle zijden, paeijs te onderhauden, rijdende, onghewapent, ineen inckel wambaeijskin¹, van deen partije totter andere, metten blooten hoofde. Ende dede zoo vele dat haerlier hittighe gramschap beghonde te cesseren; ende hadde sommighe brugghen in de stadt doen afbreken, om dat vele Calvinische ghezinde vander stadt bij den ghemeenen hoop der ghewapende Calvinisten niet commen en zouden. In somma, den ghoeden heere dede daer in

1 Wambuisje.

[p. 146]

een zonderlinghe groote Godts weldaet; waeromme men hem behoorde in grooter weerden te hebben. Ende hadde al bij daeromme van eenighen snooden bouve (zoo men zecht) bijcans duerschoten gheweest.

Hermanus van Zwolle, den ghueschen stauten predicant, es (ic en weet niet hoe) uut dat beleijt stedekin Asselt, sorterende onder den bisschop van Ludick, gheraect, ende es binnen Andtweerpen ghecommen, alwaer hij ghijnc met een pistolet of twee an zijn zijde ende wel met j^c of ij^c mannen, die hem bewaerden. Men zecht, dat hij, in dees foele, den prince van Oraingien verrader gheheeten hadde. Sommighe zegghen (maer tghelijct een fabele) dat hij bij nachte tot Asselt uutghelaten was als eenen boer ghecleet, ende dreef tsanderdaechs een coe voor hem. Doe vraechden die crijschlieden, waer hij metter coe henen wilde; hij sprack, hij wildese vercoopen om ghelt te hebben; want die lansknechten teerdent hem al af. Daerom loughen die knechten ende lieten hem passeren in die ghedaente van eenen boer.

Tvolc was tAndtweerpen al beroert ende verwerrent van zinne. De catolijcke hieten die andere Calvinisten, uut schimpe; ende die Calvinisten hieten de papisten Godteters (Godt betert!), ende stont een poose alle reijsen up een vechten. Tschijnt dat die Calvinisten vanden zinne waren, daer dien heijdenschen meester Averrhoijs af was, die sprack, datter gheen eergher noch booser nacie onder die cappe des hemels en was dan die christenen; want, daer ander nacien Godt anbaden ende eerden, zoo aten de dese haerlier Godt. Maer wat esser, dat den plompen, verdomden verstanden ghenoughen zal? In Godts name, wij een eten dat helich offer niet als een ander spijse, die in ons verwandelt wert; maer wij etent (zoo Augustinus

[p. 147]

wel zecht) als een medecijne onser ziele, daer mede wij zelve in zijne helicheijt verwandelt werden. De Heere heeft ons dit zoo diere bevolen ende gheboden, zoo dat ons ghenouch behoorde te wesen, ende dat die duvelsche blasphemie van dat zij niet en verstaen, doch eens mochte cesseren.