Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

Cap. XVI.

Hoe die gheestelicke schoolmeesters ende meesterssen, te Ghendt, tscepenhuuse ontboden waren; ende hoe sommighe postulanten bij den Raet (ghuesghezint zijnde) ghevrach ghedaen was, ende wat haer andtwoorde was; hoe den prince van Oraingien gheerne Amstelredamme ghepaeijsiert hadde, van onsen Conincx wille, in brieven; van een loose coursse van die van Valenchiene; van tvisiteren vanden ghuestempel te Ghendt ende zijn ghesteltenesse.

Up den xxviij^en januarius waren, te Ghendt, tScepenhuijse ontboden priesters, zusters ende beghijnen, ende dierghelijcke persoonen die schole hilden van kinderen; ende hemlien was ghelast dat zij reghaert nemen zouden

[p. 104]

dat de kinderen, die haer bevolen waren, niet en leerden eenighe leeringhen die men buten preecte, oft eenighe ander nieuwe leeringhen den gheloove anghaende. Ende up den zelven dach naer noene, werden inneghebrocht vanden baliu ende souverain van Sente Pieters zeker ghevanghenen die hij te lande waert ghehaelt hadde; ende waren gheleet int sausselet.

Den xxx^en januarius, naer noene, waren bij den heeren van den Rade, ende present den hoochbaliu ende scepenen vander Kuere, de supposten ende postulanten vanden Raet, metghaders die vander consistorie waren der nieuwer religie, met twee van haren predicanten. Ende hemlien wart vorenghehauden ende ghelesen, als datter bevel commen was, van sConincx weghen an haer ghezonden vande Gouvernante, nopende der nieuwer predicatie, als dat men die zoude laten oft weeren. Up dwelcke, zoo de nieu gheesten lieten uutghaen, die consistorianten eersamelic ende beleefdelic zouden ghesproken hebben, als onder andere: zij wilden daer af afstaen, zoo aest als haer den grave van Egmont, gouverneur van Vlaenderen, bevelen zoude; want van hem hadden zij atterminacie vercreghen van te predicken ende aldaer tsermoene te ghane; ende daerom wilden zij ooc wel eerst van hem bevel hebben tzelve te laten, alst alzoo zoude moeten gheschieden, veel meer beschaemt zijnde in den Grave (die maer een onghetrauwe dienaer en was) dan in den Coninc, haren souverainen heere, ende zijnder sustere, welcx gheboden zij terstont behoorden gheobediert te hebben, alzoo ghoede onderzaten toebehoort. Aldus wast ghoet te ghevoelen wat haer meeninghe was ende dat zij voetsel vanden Grave hadden, hoewel dat ment alsdoe niet en dorste zegghen; want de zake noch al secreet was. Maer naermaels es de

[p. 105]

brodde al uutghecommen, zoo men noch hooren zal. Daer naer quamen die ghuesche cadetten uute, in oordinancie als Chore, Dathan ende Abiron jeghen Moijsen. Die valsche predicanten ghijnghen voren, daer veel toegheloops van volcke was, hoe wel dat een vuijl, caut ende windich weder was.

Te Ghendt was oock de tijdinghe commen dat den prince van Oraingien, die een gheveinst groot ghues was, zoot naermaels wel bevonden es, gheweest hadde in Hollandt ende bijsonder tot Amstelredamme, daer men in vier steden in de stadt predicte vander nieuwer religie, die zij heeten de ghereformeerde keercke; ende dat in sommighe keercken oft cloosters, als bijsonder ten Fremenueren, zijn bevel was daer af te stane ende te rumen uuten voorseijden cloostere ende ander ghewijdde plaetsen. Dat wilde qualic zijn; daer haddet bijcans up een slaen toegheghaen, catolijcque ende ghuesghezinde jeghen melcanderen; zoo datter upghenomen ende gheoordineert waren van elcke zijde ij^c mannen ghewapent met gheweere om vrede te onderhauden. Emmer de ghues obedierden ende haer predicanten zijn uut de voornoemde plaetsen gheweken; waeraf den eenen predicant ghijnck predicken buten der stadt, ende die ander drije bleven binnen noch prekende in zeker spijckers ofte groote pachuijsen, daer men tOosters ghoet inpact. Item ter Leijden, te Delft, te Aerlem, wart van ghelijcken ghelast: daer obedierden zij oock ende ruumden die steden, predickende buten die steden. Maer die stadt vander Ghauwen en hadde gheen last daeraf, want zij hadde onghevexeert gheweest vander predicatie. Die casteelen zijn ghoet om hauden, die niet bestormt en zijn. Daer en waren ooc gheen beelden ghebroken, noch haer zeer groot hauten cruuse (daer ic en weet hoe veel hondert clixeclaps(?) in es) en was niet beschadicht, zoot metten sticke blijcken mach.

[p. 106]

Men zeijde alghemeene dat onsen Coninc hadde overghezonden zijnen wille in brieven, als dat men zoude doen uphauden die predicatie nieuwelinghe aldus upghecommen, die men heet de leeringhen van Jan Calvijn ende de confessie van Ausburch, of dat men zoude tzelve commen metter macht beletten; ende om den Coninc gheen oorzake te gheven van noch meer te vergrammen dan hij vergramt was, ende zulcx te doene, waer duere dese landen mochten bedorven werden ende groot jammer ghebueren, zoo waren nu de heeren alomme diligent, metten magistraet der steden ende landen, zulcx te doen vulcommen. Want den duecht beminnenden Coninc hadde voorts overghescreven in alzoo verre als zij de predicatie voornoemt deden cesseren, zoo wilde hij commen als een paeijsivel prince ende oorden stellen ende policie in de gheestelicke zaken, alzoot alderbest behooren zoude.

Noch quam de tijdijnghe te Ghendt den eersten februarius, als dat die van Valenchiene waren uutghetrocken in manniere als oft zij ghevlucht hadden, met zeker waghenen daer joncvrauwen met tempeletten¹ up zaten, hebbende ghauden ketenen an den hals, couffers ende bagghaige, daer neffens dat liepen zeker ghetal van dienaers te voete. Dit ziende die vanden gharnisoene dat ontrent Valenchiene lach, ende bijsonder meest nobilisten, zijn te peerde, wel ghemonteert zijnde, daer an ghevallen; ende meenden aldaer eenen ghoeden buet te hebben, ende die joncvrauwen metter bagghaijge al te plonderen ende spoelgieren. Dit

1 Hécart, Dict. rouchi-français, zegt: Templettes, sorte de coiffure de femme, qui consistait en un ressort garni de rubans, qui prenait le coutour de la tête, et se terminait par deux plaques rondes, formées de fil de fer, garnies et recouvertes d'étoffe de soie plissée à petits plis. Ces plaques serraient les Tempes et retenaient les cheveux comme on le fait maintenant avec un peigne.

[p. 107]

ziende, de vrauwen spronghen als zeer versaecht vande waghenen, om hemlieden te salveren. Ende terwijlen hadden die van Valenchiene bedect doen ligghen van haren ruteren met gheschutte ende andersins wel voorzien; die zijn up die bezich waren met plonderen ghevallen, hebben groote sticken gheschuts up haer afghelaten ende hemlien, eijlacen, zoo ghetracteert, dat men die sticken met alf mannen teeneghare zach in de lucht vlieghen, ende ooc de peerden (zoo men zecht). Ende daer zouden alzoo doot ghebleven zijn ontrent hondert ende xx mannen, ende daer onder veel nobilisten.

Den ij^en februarius, zondach ende lichtmesse wesende, waren den hoochbaliu ende den voorschepenen van Ghendt, deen tvoren noens ende dander tsachternoens, ghecommen met haren dienaren in de ghue-keercke, terwijlen dat mer niet en predicte, om te beziene of daer eenich gheschut lach. Ende visiteerden een afgescheeden plaetse in den zelven tempel, achter den predicstoel, daer twee camerkins staen om die ghedeputeerde van haerder consistorie raet te hauden; visiteerden ooc onder den predicstoel of daer eenich gheweere of weerpsteenen gheleijt waren; maer bevonden dat neen. Ende een aude vrauwe, daer zijnde in den tempel, niet wetende de cause waerom mijn heere den voorschepen daer quam, es hem angheghaen ende heeft hem groot wilcomme gheheeten, ende Godt ghedanct dat hij hem de gracie ghegheven hadde om te commen onder haer ghemeente ende van dien zinne te werden, dat hij nochtans alzoo niet ghewet en hadde. Hier uut lieten terstont de ghues een vlieghende mare ghaen, dat de gheestelicke, die zij papen noumen, zulcx den magistraet inghegheven hadden als dat die ghues gheschut ende artillerie in haren tempel hadden.

[p. 108]

Of zulcx waer of lueghen es, dat weet Godt almachtich. Ende, om dieswille dat ic beghonnen hadde te scrijven van alle dese veranderinghen die noijnt, van dat Ghendt Ghendt ende Vlaenderen Vlaenderen gheweest heeft, en hebben ghezien gheweest, zoo hebbic mij verstaut in desen ghues-tempel te ghane; niet om te hooren de lectuere die men daer leerde, maer om te ziene de ghesteltenesse van binnen, dijnckende wel dat hij niet langhe staen en zoude, ende om alzoo de naercommers een memorie daer af te laten; want ic noijnt een woort van die sermoenen gheboort en hebbe, ende en hebber ooc niemant van mijn huusghezinne laten ghaen, niet alzoo vele als een reijse.

Desen tempel dan was achtcant ende was rontomme als met een aftreck, onder veel wijder dan boven. Hij was al meest van haute, als die moscovijtsche keercken, dan dat ondertusschen die stijlen ghesloten waren met coreelsteen gheleijt in hudevettersmoortel. Daer waren rontome veel veinsteren, onder ende boven, daer men niet dan bloot ghelas in en zach, dan daer waren in ghescreven die x gheboden Godts met meer ander auctoriteijten uut der Scriftueren, in die benedenste glasveinsters wel verstaende. Den tempel gheleeck, van binnen van buten, gheheel eenen lampteerne, ofte een peerdemuelene, maer vele meerder; want, zoo wij ghezeijt hebben libro 4, cap. 3, hij hadde, in de lijnchde, hondert ende l voeten, ende, in de wijdde, hondert ende xxx, zoo mij den meester vande temmerlieden Willem De Somer zeijde, die daer an zeer neerstich ghewrocht hadde met Lievin zijn broedere. Hij hadde, binnen, een afghescheet, wel van xx voeten wijt, om de mans rontomme te stane ende te zitten; ende int middelparck zaten alle de vrauwen; ende an dit afghescheet oft burstweere waren bancken ghemaect om die mans up te

[p. 109]

zitten, ende die buten waren, int afghescheet voornoemt, mochten daer up rusten als up een baelgie. Desen tempel was van binnen ghebonden met hauten tot int hoochste, van een meesterlicke handt ghedaen. Den predicstoel was al nieuwe van spiesschen haute ghemaect, up zijn antijcsche, ende stont achter overhende. Ende int midden voor den predicstoel stont tvoornoemde groot wijt parck, daer die vrauwen ende jonghe dochters pleghen te zitten; welcx inghanck es wel l voeten wijt, om dat men daer niet zeer drummen en zoude. Ende achter den predicstoel daer stonden veel bancken ghemaect, die gheheel vaste stonden, ende quamen overhende an den preecstoel ende over beede zijden van dien, ende met den anderen hende an de twee afghescheede camerkins met viersteden die an den tempel stonden. Up dees bancken leerde men die kinderen ende jonghers haer forme des gheloofs ofte cathachijsmus; men vraechde haer ende zij moesten andtwoorden: dat ghijnc zeer lustich te weercke, hadde de leeringhe uprecht gheweest, dat menich therte dede verhueghen ende die tranen van devocien uuten ooghen sprijnghen. Ten anderen, zoo pleghen zij daer, tzweercdaechs, tsavonts, haren psalmzanck melcanderen te leeren; dwelc ooc een groot verhueghen in Godt bijbracht, te meer om dat elc die schoone woorden der heligher Scrift verstaende was die hij zanck. Desen tempel was int upperste, met stroo zeer net ghedect; ende beneden rontomme (dat wij heeten taftreck oft verdiepijnghe), was tdack gheleijt met Meijdenburchsche delen, die, in de junctueren ende vouchsels, met lijnwade ende peck ghevult waren, om datter den reghen niet duer zijpen en zoude. Maer die drije ghuesche tempels tAndtweerpen, die binnen der stadt ghemaect stonden, waren als amphitheatrums al van steene, inder figuere als een eijronde, zeer

[p. 110]

rustich ghemaect; want daer groote macht van ghelde es duer de groote coopmanschepe, die daer regneert. Maer men predicte daer tweederande leeringhen openbaerlic, als van Johannes Calvinus ende die confessie van Ausgburch. Die aude leeringhe, die men altijts ghehuseert hadde, hieten die ander der papisten leeringhe, ende was, alzoo te nemen, de derde openbare leeringhe die men daer leerde; maer dese hadden daer verre den minsten toeloop van volcke. De Calvinisten ende Martinisten oft die vander confessie van Ausburch en verschilden niet vele, zoo de ghues zeijden, dan int nachtmael, ende ooc lettel, want deene zeijde tlichame Christi was daer gheestelic, ende dander zeijden't was daer lichamelic ende gheestelic; evenwel beleden zij beede dat zoo wiet met eerweerdicheijt ontfijnghe, hij ontfijnck alle de gracien ende virtuten vanden Heere, zoo wel als oft lichamelic ware; maer daer inne differeerden de Martinisten vande onse, dat zij zegghen wel datter twarachtich lichaem Christi es ende ooc mede et broot, maer de keercke zecht naer de consecracie zoo esser tlichaem Christi ende gheen broot, dan alleene de specien oft ghedaenten des broots als witheijt, rontheijt, smaeck, etc., dwelc zij heeten accedenten ende niet meer broot. Noch sloop hier onder een vierde ende vijfste leeringhe, te weten der Anabaptisten ende der Libertinen; maer dese moesten haer bedect hauden. In somma, twas eenen verwerrenden hoop.