Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

[p. 28]

Cap. VI.

Van een oordonancie ende placcaet vanden Hove uutgheghaen, hoe dat niemant gheweere ende wapenen ghebruucken en zoude zonder expres consent vanden Hove; ende noch van een ander stranghe placcaet jeghen die van Valenchiene.

Up den xiiij decembris es een placcaet ende ordinancie van sConincx weghen uutgheghaen, te kennen ghevende hoe dat zijne M^t, bij ander zijne opene brieven van placcate, ghedateert vanden derden dach van septembris lestleden¹, ende om de redenen daer in beghrepen, zeer scheerpelic verboden ende gheinterdiceert hadde, allen ende eenen ijeghelicken hoedanich die zijn, eenich crijschvolc an te nemene, inscrijven, bestellen of tot besoldijnghe up te lichten, zonder van hem ende van zijne zeer lieve ende zeer beminde zustere die hertoghinne van Parme ende Plaijsance, voor hem Regente ende Gouvernante in zijne landen van haerwaerts overe, macht ende expressen last ende bevel te hebbene bij opene bestelbrieven daer up gheexpedieert in ghewonelicker vormen ende mannieren. Dies nochtans niet jeghenstaende, was hij, uut verscheeden houcken ende plaetsen, zekerlicken onderricht ende gheadverteert dat vele quade gheesten, perturbatuers ende verstoorders vande

1 Ordinantie.... waer bij verboden ende gheinterdiceert werdt, allen.... krijchsvolck, tzij te voete oft te peerde, in onse landen van herwertsouere, in te scriuen, aennemen bestellen, oft in besoldinghe oplichten etc. Op pene van ghehouden ende gheacht te werden voor sedicieuse menschen ende ouer sulck ghestraft te worden metter galghen. Te Ghendt, bij Jan van den Steene d'aude.... xv^clxvi. (Typis Manilij). 4^o.

[p. 29]

ghemeene ruste, niet up en hilden oft cesserden, bij alle middelen, zijn volck ende onderzaten van haerwaerts overe tot ongheoorsaemheijt, uploop, sedicie ende wapenen te verwecken ende uproeren; dwelc gheensins en stonde te lijden.

Zoo eijst dat hij, tzelve overmeerckende, ghaf last alle zijne gouvernuers, stadthauders, provinciale raden, justiciers, officiers ende wethauders van zijn voorseijde landen, dat, boven den ordinaren last, die zij van hem hadden om zurghe te draghen dat ghelijcke ongheregheltheden ende uploopen niet ghebueren en zouden, zij voortan ghoet, neerstich ende zurchfuldich debour¹ ende officie doen zullen, bij alle moghelicke middelen, ende in somma om curt te maken, zoo wie bevonden ware crijschvolc anghescreven oft ghelicht te hebbene zonder zijne comisse, auctoriteijt ende bevel, oft van zijne voornoemde zustere, oft die zijne onderzaten, om die wapenen an te nemen, upgheroeijt ende verwect zoude hebben, wilde ende ordoneerde hij, dat dezelve daeromme ghevanghen ende metter doot ghestraft ende gheexecuteert zouden werden, als vijanden, perturbatuers oft verstoorders vanden paeijs ende ruste vande ghemeente oft republijcque. Voort was elc verboden, wie hij was, buten de plaetse van huere woonstede ende residencie, met hernasch, wapenen, stocken oft gheweer van oorloghe, onder vendel, met hoopen, rotten oft andersins te ghaen oft trecken, onder wat tijtel, decsel, pretext oft coluer tzelfde zoude moghen wesen, zoo verre die in zijn besoldijnghe niet en waren ofte onder eenighen capiteijn van zijne M^t of van zijne voorseijde zustere, up

1 Debvior.

[p. 30]

pene van ghehauden ende gheacht te werden voor uproerich, sediciuelx, wederspannich ende rebel, ende over zulcx metter doot ghestraft ende gheexecuteert te werden; ende daer en boven van confiscatie van haren ghoeden. Ende indien eenighe hem vervoorderden hier jeghens te doene, oft met benden, hoopen oft rotten hem bij den anderen te voughen ende versamelen, zoo consenteren ende permitteren wij allen ende eenen ijeghelicken up dezelve te moghen loopen, ende slaen als up ende jeghen onse vijanden, metghaders hare huijsen ende ghoeden te rooven ende plunderen met auctoriteit, hulpe ende bijstant vanden officier oft justicie vander plaetse, zoo verre dat van hare contravencie ende ongheoorsaemheijt behoorlicken bleke; willende ende verclarende dat zulcke ghoeden den vercrijghere van dien blijven ende toebehooren zullen, tzij dat de zelve van zijnen oorloochsvolcke ware oft ijemant anders; wel verstaende dat die edelmans, coopmans, poorters oft andere, met eenighe stocken ende sijncroeren achter lande reijsende tot hare bescheermenesse ende verzekertheijt, zonder bedroch, onder dit verbodt niet begrepen en zullen werden, totter tijt dat zij daerinne anders gheordineert zouden hebben. Daerenboven verboden ende interdiceerden zij insghelijcx allen ende eenen ijeghelicken, wie zij zijn, eenighe stormhoeden, rustinghen, hernasch, bussen, roeren, sincroeren, pijcken, spijssen, hallebaerden noch ander stocken of wapenen van oorloghe, hoedanich die ooc moghen wesen, van deen plaetse in dander te moghen voeren oft transporteren, tzij int eijmelicke ofte openbaer, zonder oorlof, consent oft paspoort daertoe verworven te hebbene van hem ofte zijne voornoemde zustere oft vanden gouvernuer van dier plaetse, daer uut men dezelve wapenen zoude willen voeren, ende ooc vanden gouvernuer vander plaetse

[p. 31]

daer men die zoude willen transporteren, vercopen oft distribueren, up pene ende confiscatie ende verbuerte van alle de stocken ende wapenen die alzoo vervoert ende ghetransporteert zouden werden; ooc up de boete ende amende van tdobbel vander weerde van dien; ende daerenboven anghetast ende ghevanghen te werden, om te weten ende verstaen de oorzake waeromme zij de voorseijde wapenen hadden doen brijnghen oft transporteren; ende, inghevalle men eenighe quade bemoedenesse oft suspicie jeghens hen hadde, ter pijnbanck oft scheerpe exame gheleijt te werden; daer af hij wilde de berechtijnghe ende advertencie hem oft zijne zustere ghedaen te werden, om up de correctie ende straf van dien te ordoneren, zoo men naer den heesch vander zake bevinden zal te behooren; de voorscreven wapenen ende amenden te bekeeren ende appliceren, deen derden deel sConincx proffijte, dander derden deel tot proffijte vanden anbrijnghere, ende tderde derden deel tot proffijte vanden officier, die daeraf dexecutie doen zal. Dit wart belast ende bevolen alomme te publieren, updat niemant ignorancie pretenderen en zoude, ende tzelve neerstelic ter executie te legghen.

Up den zelven dach des maents ende jaers voornoemt, was bij den Coninc ende Hove noch uut laten ghaen een placcaet jeghen die van Valenchiene¹, ludende int curte aldus zegghende: hoe dat zij niet en twijfelen daer en

1 Ordinantie ende Placcaet sConincx ons gheduchts Heeren, daerbij iterativelick alle Gouverneurs.... ghelast is zorghe te draghene ieghens alle ongheregheltheden, vploopen, seditie, verweckinghe tot wapenen ende oproerijnghe, etc. Een ander disponerende ende verbiedende, met die van Valenchijne, niet te verkeeren, hanteren, frequenteren, coopmantschap te doene, daerdeure te passeren, noch hemlieden eenighe victuaille te zenden ende andersins, etc. Te Ghendt, bij Jan vanden Steene daude, 1566. 4^o.

[p. 32]

zouden jeghenwoordelic, in hare landen van haerwaerts overe, verscheeden roupen ende maren ghezaeijt ende verspraeijt werden anghaende haerder stadt van Valenchijn, naer de affectie, passie ende gheneghentheijt van elckerlijck, meenende ende latende eenighe hem voorenstaen dat tcrijschvolck, ontrent der zelver stadt wesende, bij haer daerwaert ghezonden ende gheschict zoude wesen om te doene oft contravenieren jeghens tghene dat bij den accoorde metten gheconfedereerde edelmans, ghemaect up tstick vander religie, toeghelaten es; hebben zij daeromme de waerheijt ende ghesteltenesse van deser zaken eenen ijeghelicken wel willen vercondighen ende kenlic maken, de welcke zulcx es als hier naer volcht, te wetene: Alzoe onse lieve ende ghetrauwe riddere heer Phelips van S^te Aldegunde, heer van Noircarmes, baliu ende capiteijn van onser stadt van S^te Omaers, ende duerende dabsencie van onsen neve den marcgrave van Beerghen, ghestelt ende ghecomitteert totten staten van stadthauder, capiteijn generael ende hoochbaliu van onsen lande ende graefschepe van Heneghauwe, ende jeghenwoordelic ooc gouvernuer van onser voornoemde stadt van Valenchiene, bij wete, laste ende auctoriteijt van onse zeer lieve ende beminde zustere die hertoochinne van Parma ende van Plaisance, voor ons Regente ende Gouvernante in onse voorseijde landen van haerwaerts overe, ghehandelt ende ghetracteert hadde met die vander nieuwer religie binnen der zelve stadt van Valenchiene, ten hende dat zij zouden verlaten die keercken ende ghewijde plaetsen, die zij duer haer eijghei auctoriteijt inghenomen, onduechdelic ghebruuct ofte gheusurpeert hadden, zonder daertoe bij de tractaten, met hem ghemaect, eenich toezegghen oft fondament te connen hebben, nemen oft pretenderen, ende huere prekijnghen hauden buten der voorseijder stadt, ter

[p. 33]

plaetse, die daertoe ghestelt ende beteekent zoude worden, ende haer vremde ende uutlandighe ministers wechzenden ende afdancken, ghelijc zulcx in vele ende verscheeden ander steden van haerswaerts overe ghedaen es gheweest. Ende hoewel zij belooft hadden tzelfde terstont te doene ende vulcommen, en hebben nochtans daertoe niet willen verstaen. Maer ter contrarien, wesende de voornoemde heere van Noircarmes expresselicken daerwaert ghereijst, om hem plaetse van preken te gheven ende bescheeden in de voorborghen der voorseyder stadt, ende hebbende haer daer af de wete ghedaen, en hebben zij aldaer niet willen commen oft compareren. Ja, dat eergher es, hebben terstont alomme doen condighen ende publiceren een generael nachtmael te willen hauden ende celebreren, naer de secte ende manniere van Jan Calvinus, ende dat in de keercke van S^te Guericx¹, wesende de principaelste van onser voorseijder stede van Valenchijn. Ende al eijst dat de voorseijde ministers vermaent ende onderwesen hebben gheweest, eerst bij die vander wet aldaer, ende daer naer bij den voornoemden heere van Noircarmes, tusschen twee poorten, ende sonderlinghe ooc in de jeghen woordicheijt vanden ghenen die tsanderdachs tot hem ghezonden ende gheschict hadden gheweest binnen der stede van Conde, tvoorseijde nachtmael niet te willen exerceren, hem voorhaudende ende vertooghende tgroote perijckel ende die anstaende desolacie ende bedeerffenesse daer inne onse voornoemde stadt geschepen zoude zijn te commen, in den ghevalle tzelfde nachtmael ghehauden ende gheexerceert worde, zoo hebben zij nochtans tzelfde gheweijghert, zegghende ende persisterende zulx ghesloten ende gheresolveert te zijne, ende dat tvoor-

1 Sint-Gooriks

[p. 34]

seijde nachtmael nootzakelic ghehauden moeste wesen, ende niet wel moghelic en was de vercondinghe ende advertencie, die daeraf den volcke in grooter menichte, als van vijftien of zestien duijsent persoonen, zoo wel vanden ommeligghenden durpen als vanden inghezetenen onser voornoemde stadt, alreede ghedaen was, te wederroupen; ende dat zij liever hadden duijsent dooden te steerven dan laten te doene tghene dat zij, als wesende herders ende pastuers, zeijden haer exercitie ende officie te wesen ende hen toe te stane; daerbij voughende, alwaert zoo dat zij voor die reijse tvoorseijde nachtmael mochten uutstellen, en zouden nochtans tzelve niet laten te hauden als hen zulcx ghelieven zoude; in welcke nachtmael (onder ander quade ende boose zaken) solempnele verloochenesse ende abiuracie ghedaen wert vander catholijcscher keercken, die zij de roomsche noumen, zonder emmermeer totter zelve te moghen wederkeeren; mits ooc zweerende ende heet doende de voorseijde catholijcke keercke, bij alle moghelicke middelen, te vervolghen, beschadighen, letten ende persecuteren. Dwelc niet alleenlic schandaluex, onverdraghelic ende haerwaerts overe noijnt ghezien, maer ooc uproerich, sediciuex ende zeer periculues ende zorghelic es; te meer een frontierstadt wesende als onse voornoemde stadt van Valenchiene es, voor dewelcke wij dies te beter ende meerder redene hadden ons te beduchten ende vreesen, mits dat den eenen vanden voorseijden ministers uutlander ende vremdelijnck es, ende dander uut alle onse voorseijde landen van haerwaerts overe ghebannen wesende. Ooc de zelve ministers (dies wij zekerlicken onderreckt zijn) zoo onbeschaemt ende onbevreest, dat zij in hare prekijnghe durven zegghen dat haer consistorie niet verbonden en es ons, noch den wethauders van onser voorseijder stadt van Valenchijn onderdanich oft

[p. 35]

gheoorsaem te zijne; ende want men niet ghekennen oft gheloochenen en can, dat de zelve stadt ons, bij patrimonialen rechte, toebehoort, ende, mits dien ons toestaet tot bewaernesse van diere te voorzien, zoo hadden wij terstont, om dese ende ander meerckelicke redenen ons daertoe beweghende, sonderlinghe tot die eijghen verzekertheijt, ruste ende vrede vanden poorters ende inghezetene van onser voornoemde stadt, ghelast ende bevolen den voornoemden heere van Noircarmes, gharnisoen daer inne te stellen; hebbende die vander zelve stadt, bij onse brieven den xxvi^en dach der voorleden maent van novembri, ghescreven ende ontboden tzelve alleenlic tot dien effecte te wesen; hem, bij de zelve expresselic verclarende, dat wij taccoort metten voorseijden gheconfedereerden edelmans ende ooc bij den zelven heere van Noircarmes met hem ghemaect ende ghesloten, niet en willen oft dijncken te beletten oft te buijten te ghaen, zoo hij ooc, van zijnen weghe, beloofde van ghelijcken niet te doene; hem daer en boven presenterende dat mits bij hem innemende ende anveerdende tvoorseijde garnisoen, hij binnen der voornoemder stadt, met zijn huijsvrauwe ende familie, zijn woonstede ende residencie zoude commen hauden. Den welcken gheboden wij verstaen dat de vornoemde van onser stadt van Valenchiene metten eersten bereet hadden gheweest te obedieren ende gheoorsaem te wesen, ende tzelfde garnisoen in te nemen, zoo ghoede ende ghetrauwe onderzaten toebehoort, niet min hadden daernaer den voornoemden heere van Noircarmes doen verclaren en te kennen gheven, dat die ministers ende eenighe andere de ghemeente aldaer zulcx verleet hadden, dat zij gheen garnisoen en wilden anveerden. Ende dat meer es, zonder eenighe oorzake ofte respect tot ons ende up de ghetrauwicheijt ende onderdanicheijt die zij ons

[p. 36]

schuldich zijn te draghen, hadden hem vervoordert uut onse vornoemde stadt, in wapenen ende grooten ghetale, te trecken, doende haer uuterste debevoir ende cracht, om onse soldaden bij den voornoemden heere van Noircarmes ghezonden in de prioorie oft godtshuus van S^te Saulve¹, neffens der zelve stadt, te verslaen, plunderen ende rooven tot binnen hare eijghene logimenten; ghelijc zij ooc naerderhandt vele schueten van artillerie ende groot gheschut naer onze voorseijde crijschvolck ghelost ende gheschoten, ende daer naer tclooster vanden Chartruesen, de keercke van S^te Vedast metghaders de voorgheborghen, daer de zelve keercke ende clooster ghestaen zijn, bedorven ende gheruijneert hebben; welc clooster zij nochtans drije of vier maenden te voren gheplondert ende gheschent hadden, hebbende sindert, te weten den v^en dach van dese jeghenwoordighe maent van decembrij, onse voornoemde zustere, die Hertoghinne regente, tzelfde in effecte ontboden, dat zij den vorseijden heere van Noircarmes te voren hadden doen verclaren met meer andere frivole ende inpertinente aligacien; blijvende alnoch in de weijgheringhe voorscreven, niet jeghenstaende andere iterative brieven an hem ten dien hende ghescreven, inhaudende pene van privatie van haer previlegien ende van onse indignacie in ghevalle van voorder weijgheringhe, haer altijts vermanende ende voorhaudende tdebvoir ende donderdanicheijt die zij ons schuldich zijn ende haer verzekerende tghene dies voorseijt es, ende dat wij zoo ghoede oordene zouden stellen dat haer bij tvoorseijde garnisoen gheenen overlast noch quellijnghe, metter daet, woorden oft andersins anghedaen en zoude werden. Bij alle welcke dijnghen claerlicken blijct vander ongheoorsaemheijt,

1 Salvator.

[p. 37]

wederspannicheijt ende rebellie vanden inzetenen onser voorseijde stadt van Valenchiene jeghens ons; alle dwelc wij een ijeghelic wel hebben willen doen te kennen gheven bij dese jeghenwoordighe, u oordinerende ende bevelende dat ghij de selve terstont ende zonder vertreck doet uutroupen, condighen ende publiceren alomme binnen den steden ende plaetsen van onsen lande ende graefschap van Vlaenderen, daer men ghewonelic es uutroupinghen ende publicacien te doene; ende van onsen weghen scheerpelic verbieden ende interdiceren allen ende een ijeghelicken, van wat state, qualiteijt oft condicie die zijn, binnen onser vornoemder stadt van Valenchijne voortan te verkeeren, hantieren, frequenteren, tracteren, coopmanschap doen, daer duere te passeren, ghaen ofte commen, om wat redene tzelfde zoude moghen wesen, noch hemlien eenighe victuaille te zenden, draghen ofte toevoeren, ofte ooc eenighe jonste, hulpe, bijstant oft assistencie te doene oft bewijsen, ter tijt ende wijlen toe dat zij ons ghebodt ende bevel voorscreven gheobediert ende vulbracht zullen hebben; up pene van ghehauden ende gheacht te werden voor fautuers van wederspannighe ende rebelle, ende over zulcx metter doot ende coorde ghestraeft ende gheexecuteert te werden, mitsghaders van confiscatie van hare ghoeden. Diesghelijcx, dat niemant bij manniere van jonste oft bijstant die hij de voornoemde van Valenchiene zoude willen doen ende betooghen, hem en vervoordere eenighe versamijnghe te doene, noch, buten der plaetse van zijnder woonstede, met wapenen noch andersins te trecken, indien hij tot onsen dienste ende besoldijnghe niet inghescreven ende anghenomen en es, ende dat onder capiteijn van ons, dies macht ende bestelbrieven hebbende, up pene dat men jeghen den overtreders procederen zal, zoo wel tot confiscacie van hare ghoeden als pugnicie ende straf van

[p. 38]

haren lijfve, zoo voorseijt es. Verclarende voor wederspannich, rebel, onse ende des landts vijanden, alle deghene die bevonden zullen werden onse jeghenwoordich ghebodt overtreden thebbene. Ende voorts zult ghij van huwen weghen, metghaders alle andere subalterne officiers ende wethauders, voorzien ende oordene stellen dat gheen versamijnghe, lichtijnghe van oorloochsvolcke oft andere inconvenienten ende ongheregheltheden en ghebueren oft toecommen; doende hier inne bij eenen ijeghelicken zoo ghoet debevoir ende haer quijtende met zulcker ghetrauwicheijt ende neersticheijt, dat elck daer af verandtwoorden mach, alzoot behoort. Ende tot onderhaudenesse ende observacie van dese, procedeert ende doet procederen jeghens den overtreders bij execusie vande penen boven verhaelt, zonder eenighe jonste, desimulacie oft verdrach dies te doene met diesser an cleeft. Gheven wij u ende den voorseijden officiers vulcommen macht, auctoriteijt ende zonderlinch bevel; ontbieden ende bevelen voorts eenen ijeghelic dat zij u ende hen tzelfde eernstelic doen verstaen ende obedieren; want ons alzoo ghelieft. Ghegheven in onse stadt van Bruessele, onder onsen contrezeghel hier up ghedruct in placcate, den xiij^en dach van decembri xv^clxvj. Onder stont ghescreven: Bij den Coninc in zijnen rade; ende gheteekent d'Overloepe. Ende noch onder stont in groote lettren: Ghepublieert in openbare consistorie vanden rade in Vlaenderen, present mijne voornoemde heeren advocaten, procuruers ende andere diveersche bijstanders, desen 18 in december 1566.