Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

[p. 197]

Dat derde boeck.

Cap. I.

Hoe twee persoonen gheghaen zij an heere ende wet, om plaetse te crijghen in de stadt, voor de nieu predicacien; hoe zij preparacie daer toe maecten ende preecten jeghen tverdot; van een voorghebodt; van ij galghen, die upgherecht waren; hoe men ghecte met de nieu hallebaergiers, ende van noch een vorghebodt.

Alzoo heere ende wet alle neersticheijt deden, om alle zaken ten ghoeden hende te brijnghen, alzoo en rusten ooc de ghuesghezinde niet, maer zochten alle roddelen om haer zake te voorderen, ende te maken dat haer leeringhe ende manniere van doene, eenen voortghanck hebben mochte, makende vast haer preparacien zoo zij beste mochten. Over zulcx es gheghaen bij schepenen vander Kuere eenen Jaques Van Meijghem, verzelschapt wesende met eene vaade nieuwe predicanten, welcken Jaques een teer man was van persoone, die nochtans twee waerf in de nieuwe ghevondne Indiën gheweest hadde, als in die wonderlicke ende groote stad Temixtitan(?) ende eldere, ende was van Ghendt gheboren, connende zijn spaensph als zijn vlaemsch. Dese twee bij schepenen wesende, vraechden hemlieden waer mijn heeren believen zoude, dat men predicken zoude, naer hare manniere, in eenighe keercken vander stadt; maer schepenen deden duer haren pencionaris hemlien andtwoorden, als dat zij haer verdraghen zouden van in de stadt te predicken, zeijden ooc dat zij recht doen zouden over de quaetwillighe. Dees twee zeijden ooc dattet wel ghedaen ware, ende dat hem-

[p. 198]

lieden veel volcx volchde, die van haerlier soorte ende belijdijnghe niet recht en waren, die zochten onder tdecsel van dien quaet te doene, stelen ende rooven, dwelc zij baden schepenen dat zij zouden willen helpen weeren. Zij wilden ooc haer beste daertoe doen om de zelve te helpen vanghen; maer zij en verstonden niet ofte en wilden niet verstaen, dat schepenen haerlier zelve een nota ghaven ende met hemlien die quaetwillighe meenden, die zoo zeere zochten haer nieuwe predicacie te vermeeren, dat zij ooc poochden om in de stadt te preken, jeghen den danck ende wille van heere ende wet ende mijvrauwe die regente, die bij alle doenlicke middelen zochten dees predicatie af te stellen ende te doen cesseren. Aldus niet afhaudende (als quade kinders, die haerlier auders ende meesters rebel zijn), zoo zijn zij gheghaen in Onser Vrauwen keercke Sente Pieters, ende hebben den bueck¹ gheruumt ende bereet ghemaect om daer te predicken; niet gheloove ic wel de dese en hebben zulcx gheraden die bijschepenen gheweest hadden, maer andere, die zeer daer toe ghezint waren, ende tghemeen puepele, dat quaet om bestieren es. Zij worpen al tghebroken weerck in den choor, die gheheel daermede vervult was; want tlach als eenen hoop deen up dandere ghetast, ende voort ghijnghen zij den bueck al schoon vaghen ende cuijschen, ende stelden die bancken in oorden om die mans up te zitten, die tsermoen zouden hooren, leijden ooc zeker hauten daer die vraukins up zitten zouden. Dit aldus ghedaen zijnde, quamen up Sente Bartholomeus dach den xxiiij^en augustij, in de voornoemde keercke om te predicken; maer die predicanten creghen onderlijnghe twist ende queste, deene wilde de overheijt obedieren, die verboden hadde (zoo ghehoort es), dat zij in de stadt niet

1 Beuk.

[p. 199]

predicken en zouden, ende dander wilden tghemeen volc ghelieven ende te wille zijn, die zeer begheerden, dat zij daer preken zouden, zegghende ooc, dat men Godt meer onderdanich zijn zal dan de meinschen, int vercondighen vanden woorde Godts, alzoo zij haer leere noumden. Dit vernemende mijn heeren schepenen zonden subbijt haer serjanten ende dienaers daerwaert, ende dedent hemlien wederomme scheerpelic verbien, zoo dat de predicatie onghedaen bleef, ende schepenen meer dan verzaet ende moede werdende de voornoemde werrijnghe ende brekijnghe, daer ooc onrechtveerdicheijt onder ghemijnghelt was, (ghelijc int verbranden van eenighe huusen, sommighe (een canis herte hebbende) ghezint zijn ende poghen om uuten brande der lieden ghoet tontvremden of nemen, noch meer bedruckende ende schade doende, die totter ziele bedruct zijn ende zoo groote schade lijden duer den verscrickelicken brant, diet al schijnt te vernielen, als oft men ijemant deen wonde in dander ghave. Alzoo wast hier ooc ghestelt; want niet jeghenstaende die groote schade, die daer ghebuert was van tbreken, zoo moesten zij som noch ghevoelen, dat haer ghoet ghestolen ende gherooft wart, oft emmer tghoet, dat ter eeren Godts in keercken ende cloosters ghebruuct wart ofte ooc alle beede); hebben, upden voornoemden Sente Bartholomeus dach, met trompetslaghe doen verbieden, als dat hem niemant vervoorderen en zoude, in keercken, cloosters of godtshuijsen te ghane om te stelen, ende die men bevonde, dat ijet nemende of wechdraghende ware in vormen van dieften, dat men hem hanghen zoude. Daer worden ooc up den zelven tijt twee dobbel potenten¹ in de halle ghetemmert, waeraf deene, up den voornoemden Sente Bartholomeus dach, zaterdach

1 Galgen.

[p. 200]

zijnde tsavonts ontrent den ix hueren, upgherecht wart up de Vrindachmaerct, schoon maenschijn wesende, ende was ghestelt bij Claeijs Hertschaep, temmerman, een audt man zijnde, die hem beclaechde datter niemant vanden volcke, daer ontrent staende, hem helpen en wilde ofte een handt daeran steken, maer hilden som haren spot ende gheck met hem; waerom hij jeghen mij zeijde, dat heere ende wet ghedient zijn moeste al wast een schandalues weerck. Die ander potente wart tsanderdaechs gherecht up den Coorenaert, niet jeghenstaende dattet zondach was.

Up desen zelven dach verstaute hem te predicken, tsmorghens ten zes hueren, een wale, in tcloosters van Sente Pieters binnen die mueren van Ghendt; maer daer wart ghezonden vander stadt weghe, dat zij af laten zouden, of men zoudtse commen bezien, dwelc zij terstont ghedaen hebben, vreesende dat zij bespronghen zouden gheweest hebben; want twas een staut bestaen wederomme in de stadt te willen preken, daert haer maer tseen daechts te voren zoo scheerpelic verboden was. Tes ooc waerachtich dat tzij om de ghaerde, die anghenomen was, of om die ghalghen die gherecht waren, ofte om alle beede, zulc een ontzich onder tvolck ghecommen was, dat niet tvierendeel vanden volcke die vremde predicanten en quamen horen predicken; want men nam noch even zeere hallebargiers an, al dat dienst hebben wilde, wart upghenomen, dat eenichsins mans weerdich was, want vele schaemden haer soldaet te zijne, ende en wilden tverwijt vanden volcke ende van haer kennesse niet horen, al zouden zij nochtans de gaige wel ghebesicht hebben. Dus stont daer noch al up een weecke moere¹, zoo men ghemeenlic zecht. Daer waren alsdoe ontrent iiij^c knechten ofte hallebaergiers

1 Losse schroeven.

[p. 201]

upghenomen ende iiij overste oft centeniers oft centuriones daer overe, die den crijch ghewone waren. Dese ghijnghen met zweerden, hallebaerden, ludicsche¹ pijcken, partisanen ende ander gheweere. Die jonghers ende knechtkins ghecten daermede. Deen vraechde: hoe gram zijt ghij wel? Dander sprack: ghij hebt een quade zijde (te weten daer tzweert upgheghurt was ende de hallebaerde uplach), zegghende: ic en wil niet commen ande zijde, daer u gheweer es. Sommighe hijnghen vuijlichede, ja dreck, an haer hallebaergien, als zijt doen conden, twasser al te ghecken ende te schimpen. Men hiltse niet beter dan verraers, leijsleckers ofte weijfelaers vande ghuesghezinde, curtewaghen cruders ende zulck volcxkin, wesense met vingheren, mits dat zijt onghewone waren te ziene ende dat vele niet wel en ghenouchde. Ooc was tgheweere, dat zij int eerste hadden, magher ende spottelic; want daer en waren nauwelic spijssen in de stadt te vinden, ende de zelve die de wapenschuerers hadden waren aude, ende zij waren daer zeer diere mede, ende daer en wasser niet up tien deelen naer ghenouch; want die stadt (zoo ghezeijt es) en was up gheen oorloghe ghestelt noch ghereect: haer gheweere was haer int jaer xl (niet zonder cause) ghenomen. Men meende ooc niet, dat zijts van doen zoude hebben, om dat zij zoo diepe int landt lach, ende om datter een casteel ghestelt was thaerder bewaernesse ende om de quaetwillighe in de stadt te dwijnghen. Zij plochten voortijts mannen te zijne, den crijch gheheel ghewone, ende nu waren zijt al onghewone worden. Daer en worden ooc niet vele crijschknechten uut dese stadt ghenomen; want den prince anziet die qualiteijt van zijne landen oft steden; hij en neemt niet gheerne crijschvolck uut rijcke landen ende

1 Luiksche.

[p. 202]

steden; want zij weten daer al beter te ghedoene in haer coopmanschap ende neeringhe, ende alzoo doende zoude hij zulcke landen ende steden schenden ende neeringhe loos maken. Ooc zijn de zulcke de weelde te zeer ghewone, dwelc niet wel en dient voor een crijschman; want, zoo Titus Livius scrijft, Hanibal overwinterende zijn harde knechten in die weeldighe stadt van Capua, heeftzer mede bedorven ende den aerbeijt des crijchs onghewone ghemaect. Dit es eene vande meeste fauten die men desen treffelicken crijschman, prince ende capiteijn toescrijft. Maer uut magher ende duerre landen, daer lettel of gheen anthieringhe van ghelde en es, daer licht een prince gheerne zijn knechten uut. Die zijn de armoede ghewone, int stroo slapen es haer een weelde, eenen stuufreghen (alzoo men zecht) en mach haer niet deeren, die nat van te voren es. Den prince en bedeerft ooc zijn landen daer mede niet; maer (indien den crijschhandel verrijcken heeten mach) maectse wat rijcker daer mede, ende laet dat aerm volc alzoo wat ghelts winnen. Dus verre hebben wij eenen spacieerghanck gheghaen, nu willen wij weder tot onse hijstorie keeren.

Staende aldus de poletijcque zaken ende affairen vander stede, zoo overdochten scepenen bij wie hemlien eerst die foele van tafstormen der beelden toeghecommen was, te weten meest bij de vremde ghezellen, die haer in de stede van Ghendt hilden ende vele in cnaepschepe wrochten in diveersche ambachten, ende want die stadt zeer groot es ende langhe ende wijde uutbrancken¹ heeft, als de Mude, S^te Pieters, up tZant, tAckerghem ende eldere, zoo hadden zij ruumte ghenouch om daer te wonen ende lettel ghemeerct oft ghade ghesleghen te werden. Ooc

1 Vertakkingen.

[p. 203]

waren daer veel lieden ontrent den middenwart vander stadt, die som twee of drij of meer slapers of thuusligghers hilden, die in den dach up diveersche wijnckelen ghijnghen weercken, ende onder dese waren veel sectarissen, dat welcke niet ghenouch en was, dat zij daeraf besmet waren, maer besmetten ende corrumpeerden die ander ghezellen, die ooc up de wijnckels wrochten, met liedekins, woorden, boucxkins ende andersins. Ooc werden daer jonghe dochters mede verleet, die daer ooc weerckende waren, ende meer ander persoonen. Waeromme schepenen hierinne willende voorzien hebben up den voornoemden xxv^en augustij, zondach wesende (zoo voorseijt es), (meerct hier dat zij gheenen tijt en lieten voorbij ghaen die haer eenichsins te ghoede dienen mochte) bij trompetslaghe doen verbieden gheen vremde ghezellen in de stadt te blijven, ende in een alf jaer niet weder te commen up de gheeselijnghe ende ban, ende tsavonts naer den x hueren achter straten niet te ghane zonder licht up ghevanghen te zijne, ende gheen hostelriers ofte heerbeerghiers ijemant vremts te logieren zonder die namen ende toenamen te schepenenwaerts over te brijnghen; want tvolc scheen vreeseloos zijnde. Alomme hoorde men bussen ende gheschut afghaen, nacht ende dach. De neeringhen ende ghuldenen, ja, schepenen ende edel lieden waecten nacht voor nacht in competenten ghetale.