Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

[p. 168]

Cap. XIII.

Dat men elcke cause waerderen ende afnemen zal naer zijn weerde, ende niemant voorder taxeren dan hij beschuldich en es, ende wat de gues int Rijcke Ghasthuus bedreven hebben, ende voort van die ander cloosters ende capellen, overloopende om curtheijt wille de matterie van diere.

Al eijst dat zake (zoo ghezeijt es) dat vele lieden ghecten ende spotten met die voornoemde schilderien vanden Predicheeren ende met den bouck vanden Fremenueren, dat en gheeft nochtans gheen cause om zoo qualic af te nemen, waert dat ment met ghoeden ooghen anzaghe; want men moet weten dat die zelve schilderien van sommighe religiuesen ofte van ander persoonen ghegheven waren, die alsdoe ghezint waren zulcx te laten schilderen. Een ghegheven peert en behoort men in den mont niet te ziene. Alzoo dan wast haer toeghelaten, mits dat den voorleden tijt zulcx wel mochte lijden; maer sindert schijnt den tijt zijn ooghen wijder open ghedaen te hebben, zoo dat tvolck daer eerghernesse uutghenomen heeft ende aldermeest upgheroijt duer aet ende nijt, die quade beeste, daer Jacob af sprack, dwelc nochtans uut gheen quade intentie, maer om voorderinghe der duecht (zoot wel te dijncken es) ghedaen was. Men zach doe niet nauwe, men vant niet lichte graten daer in. Veel wetten ende ordonnantien zijn wel onder de weerlicke magistraten upghestelt, die naermaels quaet ende schandalues gheschenen hebben, ende daerom verandert ende afghestelt gheworden zijn ende nieuwe in die stede ghemaect. Ons auders wilden ghoede edificanten zijn; maer haer husen werden nochtans in veel deelen nu mespresen ende verbetert; zij maecten up haer manniere haer dijnghen zoo haer best

[p. 169]

ghoet dochte, maer de naercommers makent naer haer manniere ende zin, ende hebben (dat es ooc waer) veel dijnghen wanen verbeteren, dat zij zeer vereerghert hebben, zoo dicwils die weercken ghetughenesse ghegheven hebben. Mijnen wille en es niet gheweest om hier af te scrijven, ten hadde ghedaen dat dese matterie ende tijt zulcx verhiesscht; want die lieden en moghen nu niet lijden dat men ontrauwelic int scrijven handelt, vertellende met grooten hoopen alle die ghebreken ende fauten van eender zijde ende verzwijghende die ghebreken van dander zijde; want voorwaer wij hebben alle ghedoolt, maer deene veel groffelicker dan dander. Wij hebben emmer alle in veel dijnghen gheblentpott, daerom es somtijts de ketterie ghoet, want zij doet de waerheijt ende scriftuere onderzoucken ende an den dach brijnghen. Zullen wij in dese hijstorie alleene de aerme ghues (die naermaels met grooten hoopen om lijf en ghoet ghecommen zijn om haer staut ongheoorloft voortstel) den zwarten duvel up den hals binden, ende zullen zij daertoe gheen oorzake vande gheestelicke ghehadt hebben? Een recht hijstoriescrijvere zal de oorzaken der dijnghen alzoo wel vertellen, als een goet cijrurgien de wonden totten gronde tinten zal. Wat fraeijer of lustigher dan die oorzaken ende circonstanciente hooren! Verberrent ijewers een huus, men vraecht terstont hoet bij ghecommen es? Werter ijemant versleghen ofte dootghesteken, ja, rijster slechs een ghekijf, men vraecht altijts de cause waeromme. Wat hijstorie eijst die de oorloghen vertelt ende laet achter die cause van dien? De causen sijn de voeten daer up dhijstorie rustich ende recht ghaet. Anders men zecht: hij heeft de paigen te rade gheweest, ofte hij haut zijde, hij draecht favuer, hij en handelt niet recht in de zake. Daerom wildic wel dat mij alzoo ghoedelic afghenomen werde alst ghoelic ende niet dan naer der waer-

[p. 170]

heijt ghemeent es, dat kent Godt. Ic jonne elcken ijnckel liefde ende welvaert, hate de zonde, abusen ende onduechden, ende beminne dat uprecht ende ghoet es, al en volghe icx niet wel; ende waert dat die dijnghen eijmelic waren, ic weet wel dat zij somtijts beter ghezweghen waren; maer nu zij elcken openbaer zijn, zoo en mach met tbedecken van dien anders niet commen dan eenen spot ende gheck van vele van tghene dat men van desen tijde scrijft. Ooc dienen zij wel verhaelt, om ontellicke veel meinschen die daer mede zeer upgheroeijt zijn, van de veltpredicanten ende andere, de zake zoo zwaer niet te maken als zijse zwaer inghezoghen hebben, ende om dat zij ooc hooren zouden wat hier daer jeghen ghezeijt wert. Want wilt men een ghekijf stillen, men moet partijen over beede zijden haer onghelijc voren legghen, ende dan deen jeghen dander verzoent maken. De principael partijtschap es hier gheweest tusschen tgheestelic ende dweerlic, ghelijc twee hanen die up melcanderen verhit zijn, zoo dat die broederlicke liefde (eijlacen!) van velen onder die voeten ghetorden es gheweest. Wilt men deene altijts recht ende ghelijck gheven ende dander altijts onrecht, hoe zult ghij nemmermeer desen paeijs ghemaken, hoe zal de zulcke ooc nemmermeer moghen een recht ende redelic oordeelder gheacht zijn? Laet elc water in zijnen wijn doen, laet elc pissebedde up zijnen nuese zien, laet elcken naghel zijnen last draghen, zoo zalt wel ghaen. Want dat ijemant met een vuijl handt een ander schoon wasschen wilt, dat en mach niet wel zijn. Zuvere eerst hem zelven, naer dwoort des evangelijs, eer men dat splinter uut eens anders ooghe doet. Wij weten wel dat den gheestelicken staet zeer ghoet es, als hij wel ende rechtelic onderhauden es, zoo zijnen name in haut; maer lacen! hoe vele zijnder die niet dan tabbijt gheestelic en hebben, ende hanghen an de

[p. 171]

weerelt ghelijc een closse up een wel ghenopt laken. Ander willen ende wanen gheestelic zijn, ende Godt weet ooc hoe verre dat zij van daer zijn, hoe den gheest in hemlien slaept, ende de uutwendighe weercken als een fauvisaige in hemlien domineren! Niet voorder hier af, want wij en zijn niet ghequalifiert om zulcx te vertellen, en ontvloeijt mij voorder dan wel mijnen wille es, ende want in alle staten onvervloedighe ghebreken zijn (zoo dat wel wederom mocht commen Democritus van Abdera ende ons alle belachen, Diogenes van Athenen om ons te bespotten, ende Heraclites Ephesinus om ons te bescreijen), zoo willen wij dese matterie schurssen ende onse hijstorie vervolghen.

Wat in die ander cloosters was van constighe ofte costelicke weercken, gheschonden ende ongheschonden, es mij onbekent. Ooc wart verdrietelic al te vertellen. Tes emmer waerachtich dat zij int Rijcke Ghasthuus groote rudesse bedreven hebben, dwelc wel den name heeft tRijcke Ghasthuus, mits dattet boven maten rijcke es, ende es ghefondeert ende te dier causen ghedoteert ende beghift om dat men daer die aerme laserusschen oft belaserde meinschen onderhauden zoude, dwelc een zeer deerlicke ende miserabel siecte es, daer elc af vliet, ende sonderlinghe es dit pack te zwaerder ende lastigher in aermemeinschen, die in dees pijne ende zeericheijt zijnde, noch boven dien hongher ende durst, caude ende onghemack moeten lijden duer de aermoede, ende als den aermen lazarus lettel touf¹ hebben; maer de mare loopt a ghemeene ende heeft over menighen tijt alzoo gheloopen, dat zij daer qualic haer devoor in doen. Wie men daer brijnct, zij zegghen ten es van haerder specie van laserie niet, alzoo men emmer zecht, zoo dat de lieden haer hooft wel rusten

1 Weinig verzorging.

[p. 172]

moghen; want al wilder ijemant thove omloopen, zij en vraghen daer niet naer. Zij connen daer ooc wel gheraken, zij zijn rijcke ende overe ende verdoovender vele met haer ghiften ende ghaven, es te duchten; maer tes nochtans een gruwelic ende verscrickelic dijnck den aermen tzijne onthauden, tes al oft men een dief vanden aermen ware, als oft men die almoesen, die ijemants ghoets den aermen wilde bedeelt hebben, zelve bursde ende achter hilde, ende te onverghevelicker eijst als ditte rijcke ende weeldighe lieden doen, diets gheen ghebreck en hebben. Den rijcken vrecken was verdomt, om dat hij dan aermen vanden zijnen niet en bedeelde, wat zal hemlien ghebueren die tghene, dat den aermen toebehoort, nemen? Dit en es niet juest van dit clooster te zegghen, die haer moghelic ghebetert hebben, want zij ooc veel caritaten den aermen doen; maer van meer ander rijcke cloosters ende abdijen die hier in zeer negligent zijn. Zij mochten wel vreesen dat woort dat Godt spreect: dat hij den aermen wreken zal ende haer zake uutvoeren, daer in dat zij veronghelijct zijn; want tes al te gruwelic te vallen in de handen Godts. Dit moet men ooc verstaen van allerande verschatters¹ der aermen, die er nu lacen! in de weerelt al te vele zijn. Nu ten propooste. Zij, te weten de gues ofte brekers, een Attilasche gheesele, waren in dit clooster ooc, up den zelven tijt ende nacht als die principale brekijnghe ghebuerde, ende smetent al om verre dat zij veil vonden, als onder andere een albastren tafele staende up den hooghen autaer, wijlent ghemaect bij Jooris Van Secleers, die men hiet den grooten Jooris, omdat hij zoo cleen een mannekin was, net, fraeij ende groot van gheeste, als ooc eenen gheest van rhetorijcken hebbende ende een ghoet natuerlic verstant

1 Overschatters.

[p. 173]

noch in dien blenden tijt. Dese sticken zijn te vermaken ghehaelt, ten huuse van meester Henric Van Ballare, wonende in de Veltstrate, bij thuus metten twee cupen. Zij vonden een simpel kindt, dat lasarus was, dat een beeldekin in dhandt hadde, dat wilden zij hem nemen daerom dattet creesch, ende vraechden hem waer dander beelden waren, ende tnoumde de plaetse daer zij verborghen waren. Daer zijn zij ingheghaen, ende hebbent al in sticken ghesmeten dat zy daer van beelden vonden, zonder in den reefter daer die nonnekens zeer verbaest zaten, daer ooc beelden verborghen waren, daer zij moghelic up zaten, zoo Rachel dede up haers vaders Labans beelden ofte afghoden, zegghende dat haer ghijnck naer den ghemeenen treijn der vrauwen, waer mede zij haren vader bedroch, die haer daeromme niet en bedwanck up te stane. Zij waren zoo neerstich in beelden te zoucken, dat zij ooc open smeten eenen ijseren couffer, te weten een ghat daer in, om te ziene of daer ooc beelden in verborghen zouden zijn, verstaet beeldekins oft figuerkins up zelveren ende ghauden pennijngen, dwelc zij daer bevonden, dat hij daer af wel gheladen was, ende hebben de sommighe daer uut zeker grepen vul ghelts ghegrepen ende haer zelven ghecontenteert. Niet dat zij die beelden nitseleerden, maer stakense in bewaerder handt, voerende daer mede haer mauwen ende causen. Maer ander dit ziende spraken; ghij doet onrecht, men zal dit ghelt liever draghen tot mijn heere den hoochbaliu, ende wart tot des hoochbalius huse ghedreghen ende ghetelt, ende bevonden datter inne was xxiij^c ghuldenen, lettel meer of min, ende als haer ghevraecht was, hoe dat ghat in den couffer quam, zoo spraken de sommighe: den couffer stont verborghen onder veel hauteweercx, vuul vodderinghe, om dat mens niet vermoeden en zoude, ende mits dat zij den

[p. 174]

slotel niet en hadden, moesten daer een ghat in slaen. Zouden zij gheweten hebben wat daer inne was ende bevindende dattet ghelt was, hebbent tot mijns heere huuse ghebrocht. Maer als haer ghevracht was of zij daer niet uut ghenomen en hadden, zoo spraken zij: daer was een grepe of ij uut ghegrepen om de knechten te betalen die van als zurghe droughen, om dat men niet stelen ofte ijemant veronghelijcken zoude. Maer die van den Gasthuse, broeders ende nonnen, affirmeerden datter wel eenen haker ghauts in den couffer was, waer bij zij wilden zegghen datter veel ghelts uutghenomen was. Maer en conden niet gheweten nochtans hoe vele dat daer inne was; want al telden zij al tghelt dat zij daer uut namen, tzij om weercken te maken oft om de aerme camer te leenen oft andersins, ende leijden van elcke somme briefkins in den couffer, nochtans en hilden zij gheen rekenschap noch noticie vanden ghelde, dat zij daer inne leijden, daer of nochtans (zoot bleeck) de vloet veel meerder dan de hebbe was, ende dat was de cause (ende slecht ghenouch) dat zij niet en wisten wat ghelt, dat in den coufer was.

Zij waren ooc in den zelven nacht int clooster van Galileen daerbij, ende maectent daer ooc al schoone. Hier stont boven den inghanck vanden clooster een constighe Marien beelde met haer kindekin, wel alzoo groot als tleven, die wart ooc ghemartiriseert, ende was ghemaect van wijlen meester Willem Hughe. Van ghelijcken moesten anstaen alle die ander cloosters ende godtshuijsen, als totten broers up de Veste, die men heet Cellebroers¹, totten broers up Meerem. Deene draghen de lijcken ende staen de lieden bij in de peste, bewaren ooc de zotten ende die ten castiemente

1 Het klooster der Alexianen.

[p. 175]

gheleijt werden; dander bewaren alleene de zotten ende inschellighe¹.

Item ten Filidieusen², een vrauwen clooster, daer de bekeerde zondaressen in ghaen die ghesneeft hebben³. Hier ghijnc de overste ende mater⁴ uute, die wel xxxvj jaren mater gheweest hadde, ende daer te voren noch int clooster ghewoont hebbende, ende ghijnc in weerlic abijt achter straten, ziende dat den tijt hem tot liberteijt scheen vertooghende, ofte dat zij van anderen zinne was dan men wel meende; maer es sindert wederom int clooster gheghaen.

Tclooster ten Fraters⁵, daer men die scholieren dlatijn leert, (van Ste Jeronimus oorden), en was ooc niet vrij. Hier ghijnc ooc uute eenen broere ghenaemt Adriaen, die boucken plach te binden ende zeer ghoedertieren scheen, ende hadde ooc langhe int clooster ghewoont, hoewel dat hem den paters gheerne behauden hadde, ende beloofde hem wederom te ontfanghen int clooster, indient hem berauwen ware, binnen eenen ghestelden tijt; maer men hoort niet, dat hij weder ghekeert es.

In die vrauwen abdie ten Groenen Briele, hebben zij ooc zeer den meester ghemaect. In de abdie van vrauwen ghenaemt de Biloque, zeer rijcke ende machtich, daer men de ziecke anthiert ende eerlic touft, en hebben zij zonder schade niet gheweest, noch in beede die vrauwen cloosters Ste Agneeten ende Sente Jooris Vrancx, daer men jonghe dochterkins leert lesen, scrijven, naijen, etc. ghelijct in meer ander vrauwen cloosters ende beghijnhoven doet. Beede de beghijn-

1 Razenden.

2 Godshuis der zusters van Magdalena of der Magdalenen, gezegd Fili-Dieusen (filles de Dieu), gesticht in de xiv^e eeuw.

3 Gevallen zijn.

4 Moeder overste.

5 De Hieronimieten, nu het Kuldershuis, bij S. Baefs.

[p. 176]

hoven, als Ste Lijsbetten ende in Dhoije, creghen ooc hier af haer part ende deel, hoewel jeghen haren wille. Int Grau ende Zwartezusterhuus, Onderbeerghen, welcke zwarte zusterkins die ziecken ooc pleghen bijstandich te zijne, maer als dander niet zonder loon.

In tzusterhuus van Sente Jans ende Sente Jacobs, daer men ooc dochterkins leert ende zijn simpel kinderen, en waren zij niet onghequelt; in Sente Jacobshuus, int Poortackere, in Sente Joorishuus, Sente Katerijnen, in de volders ende wevers capellen, ende veel ander steden. Int vleeschuus stont ooc een capelle met beelden, daer men somtijts messe dede, die hebben de vleeschauwers, die gues ghezint waren, zoo men zecht, zelve afgheworpen. Ooc was ghecorrumpeert met eenighe rudesse die schoone Marien beelde, alzoo groot als dleven, die stont over hende an tvleeschhuus, buten an den voet van des Graven brugghe, welcx kindekin pleecht in zijn handekin te hauden eenen scriftoris die haudende bij den inctpot, daer die wandelaers haer ghemeerck an namen, met welck lijcteeken zij doceerden dat zij te Ghendt gheweest hadden.

Die motelen¹ Marien beelde staende up dHooftbrugghe, in een ijseren husekin, en hebben zij (zoot schijnt) niet connen ghebreken, maer tkindekin hebben zij den hals afgheclopt. De ij Onser Vrauwen beelden van steene ende ghestoffeert, beede alzoo groot als tleven, staende boven beede de steeghers van den crocht tSente Jans, daer zij ter straten commen, waren onthooft, ende die figueren van tkindekin Jhesu mede. De inghelen, die boven de duere van thof van Sente Baefs laghen, in de Scheltstrate, zijn gheheel afgheweert, zoo jelours, ja, up dat ict bet zegghe,

1 metalen.

[p. 177]

zoo dul ende onverstandich waren zij up de beelden, dat zij ooc die beelden bedorven ende quetsten, die up ende an thuus van de kuercamer vanden harijnck stonden, ende waren som sathieren ende dierghelijcke poëterie die ghestaen hadde up de Turrepoorte, ende onlancx te voren als men de Turrepoorte afbrack aldaer ghetransporteert waren. Ja, zij waren zoo vierich up die beelden te breken, dat zij de mare deden ghaen, zij wilden ooc die beelden commen bezoucken in der lieden huijsen, daertoe aldermeest ghedreven zijnde vanden Mamonschen gheest, om die beelden die up tghelt ghesleghen waren in haer clauwen te crijghen. De rijcke paijsivel lieden beefden, vreesende alle daghe gherooft te zijne, maer aldermeest ende boven al die cloosteriers.