Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

Cap. XI.

Vande ruijne, die in Sente Nicolaus, in Sente Michaels, Sente Pharahilden ende in Onser Vrauwen keercke Sente Pieters, vande ghues ghedaen es gheweest, ende noch van Sente Pieters clooster ende anders.

In Sente Nicolaus keercke hadden zij ooc ter keermesse gheweest (zoo voorseijt es), hadden in den hooghen choor ooc veel schade ghedaen. De tafel up den hooghen autaer ende tSacraments huus, nieuwe ghemaect, een hooghe upghaende weerck, was gheheel gheruwijneert, welc Sacramentshuus doen maken was ende ghegheven van Andries Seijs, jeghen over den Fremenueren, een rijck coopman van lijnwade. De beste weercken van autaertafelen, dat daer waren, was alvoren die tafele in den bueck in de meerseniers capelle; want thautenweerck was ghesneden zeer net van meester Wilem Hughe, die een ghoet duechdelic man was ende een fraij constenare, ende die platte schilderie up douck was ghedaen bij meester Jan Schoore², canonick t'Uutrecht; moghelic en wast daerom up haut niet gheschildert, om dattet zoo verre te voeren zoude gheweest hebben.

2 Joan Schoorl, kunstschilder, in 1495 te Schoorl, een Noord-Hollandsch dorp, nabij Alkmaar geboren, en in 1562 te Utrecht overleden. Immerzeel, De levens der Holl. en Vl. kunstschilders, III, bl. 73.

[p. 153]

Daer naer wasser die tafel vanden name Jhesus, die de pijnders oft zacdraghers onderhilden, ende en was niet qualic ghesneden ende gheschildert platte schilderie van Lievin De Stoevere. Daer naer was de autaer tafele van Sente Pieter ende Sente Pauwels, die de Romeinen, die tot Roome gheweest hadden, onderhilden, ende was ghesneden van Matthijs De Kien, ende alzoo voort als een gheschilderde tafel vande Drij Coninghen en meer ander weercken, die alle bedorven waren, uutghenomen die te voren uutghedaen waren. Daer was een haufremsche¹ tafele daer Ons Vrauwe int kinderbedde lach, daer wij af ghezeijt hebben, in dit ij^e bouck, int derde capittel, daer men eenen costelicken mantel up Onse Vrauwe plach te legghen, die curts te voren ghestolen was, ende men vraechder zeer naer waer hij zou moghen wesen. Doe wasser een man, een ghuijchelare, die zeijde hij wist wel wie dat mer behoorde naer te vraghen, ende als zij totten man ghecommen waren om te weten bescheet, zoo sprack hij dat zijt vraghen zouden de achterwaersterigghe van deser Onser Vrauwe, ende alzoo quamt al up een ghuijchelijnghe uute; want zulcke manniere van doene, daer ghiericheijt onder ghemijnghelt was, (want men offerde daer ghaerne dat de kinderen eerst ghesponnen hadden ende dierghelijcke), beghonde tvolc al te verdrieten ende beghonden daer haren spot mede te hauden.

In Sente Michaels keercke hadden die regimentuers ende andere ghoede lieden zurghe ghedreghen; want zij hadden doen weeren ende afnemen die constighe tafele gheschildert van wit ende zwart, vanden name Jhesus, daer veel helighen dien hooghen name loven ende anbidden, ende den inghel Sente Michael staet int midden: onder

1 Ouderwetsche.

[p. 154]

es een helle, etc.; zoo zij van ghelijcken hadden doen afnemen, in de zelve cruuskeercke, een ander costelicke gheschilderde tafele, daer buten Sente Pieter ende Sente Pauwels gheschildert es, ende binnen ander dijnck tot devocie verweckende. De eerste was ghedaen van die meesterlicke handen van meester Jaspar; maer wie dander ghemaect heeft es mij onbekent. Ooc waren afghenomen zeker schoon tafereelen, ende onder andere eene dhijstorie vanden motalen serpente in de woestijne, hanghende onder dhurghele jeghen over den name Jhesus autaer voornoemt, ghedaen bij dien jonghen gheleerden constenare meester Lucas De Heere wonende te Ghendt, den zone van meester Jan, schulptor, voornoemt. De hurghel, zoo voorseijt es, een constich stick, was onghebroken duer de wijsheijt van eenen man ghesalveert, die hoorde hemlien zegghen dat zij durst hadden, waer up hij antwoorde: ghezellen laet dees hurghel met vreden, ende ghawij met mij, ic zal u biers ghenouch te drijncken gheven. Zij zijn hem ghevolcht, ende hij sloot de keercke achter hem toe, ende ghaf haer xviij of xx potten biers, ende alzoo passeerden zij dees keercke. Zoo dat de voornoemde hurghele ende die schoon gheschilderde ghelaesveinsters ongheschonden bleven. Dees hurghele es een constich stick; want daer in spelen drij duusent hurghelpijpen.

Twas voorwaer een dolende quade effectie vande ghuen, die zij som daerom hieten juen¹ in stede van ghuen, dat zij zoo onredelic leefden met die keerckelicke verchieringhe, die tot Godts heere ghebruuct werden. Ic en weet niet voorwaer, hoe Godt zulcx wel ghenemen can, dat men zijn tempelen, die hem toeghewijt ende gheëechent² zijn, alzoo ontheert, niet met Caldaische handen, maer met handen die christen meinschen

1 Joden.

2 Geëigend.

[p. 155]

schijnen te draghen. Wij weten emmer wel dat Godt oijnt¹ jelours voor zijn helichdom ende tempels gheweest heeft, jaghende die coopers ende vercoopers uut, met zulck een gramschap als hij oijnt ijewers el betoocht heeft, zoo dat ooc Jeronimus ende andere wel connen noteren. Oza, een priester, ghenakende de arcke om te wederhauden die scheen te vallen, wart vanden Heere doot ghesleghen. Als die zelve arcke uut den lande der Philistijnen quam, die Betsamiters diese zaghen ende zeer verblijt waren, werden van Godt ghesleghen ter doot lxx mannen, ende vanden ghemeenen volcke vijftich duijsent, ende daer staet nochtans dat zij der arcke offerande ghedaen hadden. Beziet ooc, int zelve bouc, wat schade ende jammer zij in der Philistijnen landt ghedaen heeft. Daerom vergruwe ic mij van die cleen eerweerdicheijt, die sommighe onghezinde meinschen tot die dijnghen, die den Heere toegheëechent zijn, ghehadt hebben. Godt wille hare dwase mesgrijpinghe vergheven.

Item, om voort te ghane, dat costelic weerck ende autaer tafele, dat mer Claeijs Triest, heere van Hauweghem, hadde doen maken, scheen afghenomen zijnde, ende was van marber, albaster ende toetse van meester Jan Dheere ghedaen. Men zacher niet dan den blooten muer daert ghestaen hadde, inghehauden ende ghebroken met hauweelen daert inghevoucht hadde gheweest. Dat albasteren tafelkin van meester Charels Claijsone doen maken, daerboven een oordeel stont, waren de beelden al wech ende som ghebroken. Dit was ooc ghemaect van meester Jan Dheere, die eenen gheest van Phidias heeft. Die beelde van Sente Jacob, alzoo groot als dleven, van meester Jacob Hesselins, raetsheere, doen stellen, boven den predicstoel, was onthooft, maer sindert es thooft

1 Steeds.

[p. 156]

weder daer up ghemaect. Item veel ander dijncx was som gheruwijneert ende som wech ghedaen.

tSente Pharahilden en weet ic niet wat daer sonderlincx ghebroken was. Hier inne was een gheschilderde tafel ende es daer Ons Heere zijn cruuse draecht, ghedaen bij meester Jeronimus Bosch, die men hiet den duvelmakere, omdat zijns ghelijcke niet uut en quam van duvelen te maken. Dit was eene vanden besten sticken; dander en waren maer middelbaer.

In Onser Liever Vrauwen keercke, tSente Pieters, daer zach men dat schoon hovekin, voren int incommen, ghebroken, ende an dat schoon triumphant steenen portael, zoo voorseijt es, staen die xij apostelen, met Onsen Heere int midden, van Avennes steen, zoo groot als dleven, elc in zijn tabernacule, maer hadden alle thooft af, Ons Heere niet quijte ghaende. Binnen dit poortael zach men xxx parcken ijdel staen, daer men an den rugghe ofte an de ijdel plaetse, noch een aude schilderie van beelden zach. Hier hebben schoone ende constighe hijstorien van Avennes steene ende ghestoffeert met schilderie inne ghestaen, naer die aude Italiaensche manniere; maer die vier parcken staende in de vier houcken vanden portale waren mindere dan die andere. Alle dees beelden bijcans alzoo groot als dleven, ja, drij of iiij beelden tsamen, die uut eenen steen ghesneden waren, waren alle van boven neder gheworpen, welcke sticken, eenen grooten hoop, men langhe heeft zien ligghen ter slijncker handt, zoo men van buten int poortael comt, ende veel hoofden afghehauwen als of daer den hanchman gheweest hadde. Ooc waren beede die autaer tafelen wech, die int zelve poortael stonden, ende een hauten verwelfsel ghebroken, moghelic duer tvallen van die zwaer steenen beelden ofte paercken. In den bueck waren alle die autaer tafelen af, som in tijts

[p. 157]

afghedaen ende som ghebroken, tot xvij ghetale, niet jeghenstaende dat daer gheen capellen en zijn, maer stonden die tafelen up de autaren, die an de pilaren ende colommen staen, dan alleen ij alve capellen voren ende de capelle daer de vonte staet, welcx docsael ende afsluutsel noch teekenen vander ruijne betoochde. Ee n schoon capelle staet in de cruijskeercke, ter rechter handt alsmen inne comt, met een rijckelic afsluutsel, dat zach men daer zoo ghebroken, dat eenen jammeren mochte; te weten: boven die hauten pilaerkins al af, ende onder die beelden af, dwelc waren die Sibillen met daude ende nieuwe testament ghefigureert, tot xvj beelden elc met haer bedietsels, ende zulcx als zij van Christo ofte van zijn moeder ghepropheteert hadden, in haer handen; den predicstoel, die vrauwen zittenen, die siegen, die hurghelen al gheschonden; den docsael voor den hooghen choor wel alf duerluchtich; eenen autaer afghebroken, te weten den saercksteen, ende stont ter rechter handt in den bueck, den laetsten an den pilaer naest den choor; Sente Barbara autaer tafel, daer de Barbaristen, een van de vier ghilden van Rhetorijcken, haer keerckelicke diensten plochten te hooren, al af, ende die ghereeschappen, geschilderde croone ende prijscannen ende den grooten turre van Sente Barhara, al af; tverhemelsel vanden docsael, achter den zelven autaer, ende de gheschilderde paercxkins, gheschonden; de glaes veinsters waren ooc in veel steden ghebroken, sonderlinghe ter zijden den choor; tghestoelte in den hooghen choor (ofte om dat den choor ghesloten was oft om dattet audt ende berooct ziet, ofte om die vremde grillen ende bootsen die daer in ghesneden zijn, dwelc meer tot verstandighe ende zedelicke boerden verwecken mochte dan tot eenighe devocie, ofte om dattet te hert een mijne¹ van haute

1 Natuur.

[p. 158]

was), was ongheschent ghelaten, dwelc ghedaen was, deen zijde van die constighe handen van meester Willem Hughe, waer af wij voorseijt hebben. Van tclooster vander abdije van Sente Pieters daer neffens (zoo voorseijt es), es lettel oft niet van beeldeweerck ghesalveert, dan al achter in de capelle achter den choor een tafele oft tafereel, ghedaen van die edel handen van meester Hughe voornoemt, zeer net ende aerdich. Daer stonden x cleen ghelaes veinsters in de zelve capelle, die met colommen onderstelt es, waer inne plochten te stane hijstorien uuten auden testamente accorderende up tnieuwe, ghedaen bij wijlen Jacob Gheerolf, maer die patroonen waren te Bruesel gheteeckent: hier af en zach men gheen glas meer, dan den claren dach, ende es sindert met inkel ende claer ongheschildert glas ghevult, alleen de wapenen vanden abt daer in staende. Daer zit eenen Sente Pieter, van herten steene ghefigureert, zoo groot als tleven, bolster¹ ende wel in lijve ghemaect, achter tclooster boven de poorte. Dese om die hertheijt vanden steene en hebben zij niet connen gheruineeren, dan zijn drije croonen hebben zij van zijnen hoofde ghesmeten, waeraf ic de twee, up elcke van zijn schauderen eene, hebbe zien ligghen. Sommighe hebben ooc ghezeijt, dat zij den duvel tot Callicoeten² alzoo hebben ghefigureert ghezien met drij croonen up thooft, te weten een duvelkin van fijnen ghaude, dat van daer ghebracht was, ende wilden alzoo met der paus croonen haren spot hauden. Zoo nauwe bezochten zijt (als oft zij, zoo zij haer lieten dijncken, van Josias gheest ghedreven waren, ende was vanden gheest die Sente Margriete heeft onder haer voeten), dat zij een ijsere cruijse dat up tkeerchof, tusschen Onser Vrauwen keercke ende clooster

1 Zwaarlijvig.

2 Calicut, hoofdstad der provincie Malabar in Hindoustan.

[p. 159]

stont, int midden afghebroken hebben, om datter schilderie in was. Een ander cruijse hadden zij ghepoocht, met den steenen voet ende al de reste, omme te weerpen, dat wel alf ghedaen was, nochtans en zach men daer gheen bescheet an van schilderie, mits den auderdom ende den reghen.

tSente Martins tAckerghem hebben zij gracelicker gheleeft, ende men ziet niet datter anders gheschonden es dan tvoornoemde hovekin ende een cleen hurghele onlancx ghemaect. tShelichs Christ, daer hebben zij ooc moderate haer devoor ghedaen.