Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

Cap. IX.

Hier werden die principale weercken van statuaria vertelt die in Sente Jans, nu Sente Baefs keercke, gheschonden ende ongheschonden waren, ende van die uutnemende costelicke ende constighe tafele van Adam ende Eva.

Alle de weercken van beelden, chieraigen, ornamenten ende dierghelijcke te vertellen, die ghebroken waren ende ooc die uute weghe ghestelt ende ghesolveert waren, ware bijna onmoghelic. Wij zullense alleene overloopen, zoo verre als wijt weten, ende willen eerst beghinnen an Sente Janskeercke, nu gheintituleert Sente Baefs, mits dat zij de hooftkeercke vander stadt es, zoo voorseijt es. Hier en es niet veel schade ghebuert, mits dat den bueck maer nieuwe ghemaect en es, ende noch niet wel van autaertafelen ende beelden verchiert en was. Nochtans wasser een schoon tafele daermen den disch vanden armen haut, welcx capelle met een nieu schoon siege ende disch ghestoffeert es, die noch gheheel zijn; maer de voornoemde tafele wesende van costelicke matterialen, als van albaster, marber ende toetse ende ooc van haute, zonder die schilderie ende stoffacie die daer

[p. 141]

an was, es eijlacen bedorven ende ontheert, maer staet noch tgherase (?) ende een groot ghedeel overhende. Hier waren vier oft vijve schoon epitaphien, som van marbere, albastere ende toetse, ende ooc andere van Avennes steen, costelic gheschildert ende ghestoffeert, die som ghebroken ende som van deghene, die daer recht an hadden, eer de foele ghebuerde, wijselic afdoen doen waren. Deene was zeer costelic van de Bets, dander van meester Jan De Meij, die deken van de canonicken was, de derde van de Triest, de vierde van Bavieris ende de vijfste van Laureins Maes, waeraf de twee eerste van albastre, marber ende toetse waren, dandere van Avennes steen, maer rijckelic ghestoffeert. In den choor, neffens den hooghen hautaer, stonden zes motalen pilaren, an elcke zijde drije, ende hadden boven motalen inghelen, die de wapenen vander passie ons Heeren in haer handen hadden, ende waren dees pilaren ontrent den middewaert verchiert met ander cleen pilaerkins oft colommekins, ende hadden boven voijen¹ van motale, daer an plach men te hanghen die zijden ghaerdijnen ofte die daghelicsche zaerckene², ende waren dees pilaren ghegheven van tgheslachte van de Baenstinghen, zoot bleeck an haer wapenen ende devijsen die boven daer an stonden, te weten een handt vul zonne. Van dese en zach men niet dan de basementen van blauwen steene ende die ijseren eenen arme dicke, die binnen tmotael waren om tmotael te vervasten, die zach men daer bloot alleene staen, som zeer ghecromt ende ghefortseert. Tbasement vanden voorsten pilaer, up de zijde vanden Sacraments huuse, was int vouchsele ooc afghecloven, ende tupperste deel metten ijsere verschoven uut zijn plaetse voorwaert naer den autaer. De drije priester-

1 Bloemwerk.

2 Fusteinen doeken.

[p. 142]

licke stoelen van Avennes steen waren boven die tabernakelen af, die modeerne waren. tSacraments huus was tbovenste deel af ontrent alf, de tafel up den hooghen autaer gheschonden; want jonghe leckers ende zotten spronghen up de autaren, clopten ende cretsten die aenzichten der beelden uute ofte smeten die hoofden af, als die hanchmans¹, maer an den balck met die leeuwen ende die toijsoen wapenen en was niet ghecommen. Zij schenen beschaemder te zijne jeghen die teekenen ende figueren van tijdelicke princen dan jeghen die teekenen ende fighueren der eeuwigher hemelscher princen ende van Godt zelve. Die hurghele was gheheel afghebroken, zoo dat men daer die sticken van die berders zach ligghen upde zolderinghe al ter ruijne, hebbende gheen pijpen oft fautsoen van een hurghele. De sepultuere van her Lucas de Monick², den laetsten abt van Sente Baefs, daer eenen schoonen marberen zarck lach, verheven als een tombe, ende ander constich ende costelic weerck, ter zijden tusschen Onser Vrauwen ende die backers capelle, met colommekins ende beeldekins van costelicke matterialen, zack men al gheruwijneert. Onser Vrauwen beelde van albastre, staende in Onser Vrauwen capelle, in een tente boven den autaer, albij alzoo groot als dleven, met een kindekin up haren aerme, dat een verghult cruse hadde up zijn schauderen ligghende, met ander decoracie van albastre, was oock wech ofte gheweert. Voor dese capelle staet een steerck afsluutsele van steene, ende die dueren van haute, waer inne veel motalen colommekins waren, die daer te voren afghedaen waren ende bij dien

1 Beulen.

2 Over Luc. Munich, laatste abt van S. Baafsabdij, zie A. Van Lokeren, hist. de l'abb. de St. Bavon, bl. 169.

[p. 143]

ghesalveert werden, ende daer wederomme ghestelt, alzoo men noch zien mach. Die twee groote inghelen voor den docsael, schijnende te commen ghevloghen, met cranskins in de handen, waren in sticken gheclopt ende bedorven, ende en hadden niet langher ghemaect gheweest, noch ooc den voornoemden docsael (die men voor eenen faussen docsael hilt, om de groote aeste die hij behoufde, nochtans zeer triumphant) dan vanden tijden dat onsen coninc Phelips daer zijn toijsoenfeeste celebreerde, dat was int jaer xv^c lix uutghaende hoijmaent. Och oft hij gheweten hadde dat zulck eenen gruwel in de keercken ghebuert zoude hebben, zeven jaren daer naer, hoe meende ghij dat den goddelicken prince hem zou onstelt hebben! Die autaer tafelen die over beede zijden vanden choor stonden, in den ommeghanck, waren som oft bedorven oft wech ghedaen. Maer emmer was boven maten wel ghedaen dat gheweert was, uut desen periculuesen brant, (die blaecte ende berrende¹ in de hoofden vande ghuten, wel te rechte haren name ghuesen hebbende) die uutnemende ende zonder ghelijcke tafele, die men heet van Adam ende Eva, om dat van binnen in de bovenste dueren onse eerste auders gheschildert staen, ende an de zelve dueren over deen zijde inghelen die schijnen te zijnghen an eenen lesseneere, ende an dander zijde ooc inghelen die up een hurghel spelen, ende int midden den Vader, den Zone ende den helighen Gheest, met Maria die moeder ons Heeren die zij coroneren, welcx peerlen vander croone, schijnen licht uut te gheven, zoo ooc de boorden ende boorduersel doet, dat an dees personaigen es. Maer van Adam ende Eva waer wonder te zegghen, niemant en zoude wel zonder twijffelen connen jugieren, tzelve anziende, of den eenen

1 Brandde.

[p. 144]

voet van Adam uuten platten tafereele steect of niet, ende zijnen rechter aerme ende handt, die hij up zijn burst lecht, schijnt van zijnen lijve duerluchtich zijnde. Dlichaem es oock zoo vleeschachtich dat schijnt vleesch te wesen. Niet alleene de aderen en zijn daer inne gheconterfeet zeer levende, maer ooc die cleene aerkins die een meinsche uuten lichame groijen. Ende Eva heeft die figuere van een versche vijghe in haer handt, hier duer betooghende den weercman zijn groot verstant; want die helighe scrift en zecht niet, dat zij eenen appel hetende waren, maer een vrucht, ende anghezien dat zij curts daer naer haer met vijgheblaren deckende waren, zoo vermoeden Augustinus ende meer andere, dattet een vijghe was. Die benedenste tafel es dusdanich: zij heeft int midden tlammekin Godts staende up een coufferkin, up een fonteijne waer af dwater schijnt te vloeijen, ende zoo claer dat men die cleene steenkins in den gront ziet. Die crudekins int pleijn ende die ghersekins¹ ende bloumkins van diversche colueren zoude men moghen tellen; ooc van die boomen schenen al die vruchten ende bladeren telbaer te wesen. Daer commen die maechdekins ende veel andere helighen van alle zijden, elck in zijn oordene, dit lammekin anbeden, zoo uutnemende constich dat niet om zegghen en es. Daer staet achter tghebeerchte ende die bosschaigen een eerlicke stadt, tes altemale een hemelsch dijnck om te ziene. In deen duere, ter rechter handt, commen ghereden te peerde ghewapende mannen, met haer standaerden ende balsanen², wonderlic gheaccoutreert, ende die peerden rijckelic ghebardert, al zeer verscrickelic van consten: hier heeft den meester ghenaemt Johannes Van Eijck hem

1 Graspijltjes.

2 Vlaggen.

[p. 145]

zelven gheconterfeijt, rijdende up de slijncke zijde van Hubertus zijn broedere, die dit weerck eerst beghonnen hadde, ende was een schoon jonckman, raet vanden auden hertoghe Phelips; maer Hubertus was audt ende vet. In dander duere ziet men die heremijten ende maechdekins commen uut die wonderlicke eenelicke¹ rootsen ende heremijtaigen, daer onder uut sommighe bemoste steenen corael schijnt groeijende: daer ziet men die pijnboomen, dactijlboomen ende dierghelijcke. In somma zulck een stick van consten en es in alle die christen landen niet te vinden. Buten ende beneden zijn gheconterfeet, knielende elc voor zijnen helich daer hij naer ghenaemt was, die persoonen diese doen maken hadden, een man ende een vrauwe jeghen over melcanderen, leelicke lieden ende naer die aude wet ghecleet, maer zeer schoon ende fraeij van ghoeste, om dat zij haer ghelt niet ghespaert en hadden te hanghen an dweerck van zulck eenen meester, die men in duijsent jaren niet vinden en zoude, zoo groot ende excellent in consten. Hij was nochtans uut een ruudt landt, uut dat cleen stedekin Maesheijck, up de Mase gheleghen, in dlandt van Kempen, ooc in eenen blenden tijt als dese conste gheheel onder voeten lach, waeromme hij noch veel te meer te verwonderen es. Georgius Vasarius Aretinus, een Italiaender, scrijft zeer eerlic van hem, ende zecht, onder andere, datter drif uutnemende sticken, van hem ghedaen, in Italien zijn, als te Napels, te Florencen ende tUrbino; want hij in die landen ooc gheweest hadde. Zijn broeder Hubertus was ooc hier inne een wonderlic gheest ende Marghareta zijn zustere, maer beede verre beneden desen Johannes. Hier af zult ghij breeder

1 Eenzame.

[p. 146]

bescheet vinden in mijn leecken philosophie, int xx^e bouck¹. In de bovenste duere, buten dees tafele, zijn ander schilderien: onder andere ziet men, duer zeker veinsteren, in een strate van een stadt, niet alleene den dach ghewacht, maer die claerheijt der zonne boven up den dach. Die schilders weten wel wat ie zegghe. Dese uutnemende wonderlicke hemelsche tafele, waer bij dat ander constighe schilderien maer en schijnen bastaert ende leelic van coluere te zijne (ghelijck den eenen turckoijs den anderen afsteect), was wijselic afghedaen ende upghewonden met sticken up den turre, up den xix^en augustij, twee daghen te voren eer dees brekijnghe ghebuerde, dwelck duer Godts beschicken es gheschiet; want zij hijnck zonder faute in de waechschale ende thadde een onverdraghelick jammer gheweest, dat zulck een stick dat noch Apelles, Seuxis, noch Parrhasius weercken te wijcken en hadde, alzoo van die vuul veerckens handen zoude bedorven gheweest hebben; want Protogenes van Rhodens tijt, scheen daer in ghebesicht gheweest thebben, maer niet (eijlacen) en ghijnck alzoo quijte. Dat constich ghesneden weerck ghedaen van meester Willem Hughe, met beelden zoo groot als dleven, ende was een begravijnghe ons Heeren, staende in de zelve keercke, in den crocht, in een doncker afghesteken plaetse ghenaemt Jherusalem, dwelck in consten scheen van Euphranor² (daer Fa-

1 Een onuitgegeven werk van Marcus Van Vaernewijck. Ondanks al onze opzoekingen hebben wij dit werk niet kunnen ontdekken, dat hoogst waarschijnlijk van zeer groot belang is. Misschien bevindt het zich verstoken in eene bibliotheek, waar zijn titel het verscholen houdt te midden der droomers en mystieken der xvi^e eeuw! Wat er ook van zij, wij roepen de gansch bijzondere aandacht der boekbewaarders en der minnaars van de kunst en de geschiedenis der Nederlanden op de Leecken philosophie. Wij denken, dat men het werk toch eenmaal aan 't licht brengen zal.

2 Quintilianus, XII, 10.

[p. 147]

bius Quintilianus af scrijft) ghemaect te zijne, daer sommighe conste verstandighe mannen, oock constighe schulptores ende pictores wel van over hondert mijlen ende meer quamen om tzelve te ziene, ende wij zijn zoo dul dat wijt hebben laten schenden ende breken, van ghuijten ende rabauwen die nauwelic een cause an tbeen en hadden oft eenen schoen an den voet, ende die gheheel mesjant van leven ende van gheloove waren.