Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

Cap. VII.

Van die onverdraghelicke schade der costelicker weerken, die zij int clooster ende abdie van Sente Pieters deden, ende een argument vande beelden, ende hoe men daermede behort te leven.

Eer zij dit ongheoorlooft weerck wel vulhent hadden, heghonde den avont te naken, doe zijn zij up den beerch tSente Pieters gheloopen ende vielen daeranne Onser Liever Vrauwen keercke. Daer staet voren an de keercke een jent hovekin, daer ons Heere met zijn drije apostelen, alzoo groot als dleven, ghemaect was, dat ruwineerden zij al, zoo zij ooc deden dat costelic poortael, herde groot van steene ghemetst, daer zij alle die beelden ende hijstorien buten ende binnen bedorven ende afworpen, ende voort hebben zij de keercke gheheel binnen van haer chieraige duer tbreken berooft, ende nu den avont vallende, zijn zij in Sente Pieters abdie gheloopen, daer zij zoo veel costelicke weercken ende consti-

[p. 130]

ghe sticken gheschonden ende bedorven hebben dattet claghelic ende te beweenen was, als Sente Andries autaer tafele, up de slijncke zijde, zoo men incomt, in de cruijskeercke, ende was een hooghe upghaende weerck, al nieuwe ghemaect bij die constighe handen van meester Jan Dheere¹, schulptor ende architect, al van fijnen ende schoonen albastre, toetse ende marbere, waervoren dat men zeijde dat den abt, her Franciscus Helfhaut², gheboden hadde hondert ponden grooten te gheven, hadde hij die, ten besten dat hij gheconnen hadde, moghen doen weeren; maer ten mocht niet zijn. Up dander zijde vander cruijskeercke was ooc een schoon upghaende autaer tafele van haute, ghemaect wijlen bij Matthijs De Kien, die niet beter en voer. Maer ach lacen!³ wat schade ghebuerde in den hooghen choor! Die constighe ende zeer costelicke autaer tafele, die up den hooghen autaer stont, ooc van albaster, marber ende toetse, ende costelic met ghaut ende ander schilderien verchiert, met haer fraeije gheschilderde dueren, wart al in greijse ghesmeten, ende achter, een begravijnghe ons Heeren ooc van zulcker costelicker matterie. Ooc ter rechter handt in den choor, (alsmen van voren daerinne comt te rekenen) die uutnemende drije priesterlicke stoelen werden al bedorven. Alleene die schoone coninclicke epitaphie van die coninghinne van Denemaercke⁴, zuster

1 Of Jan De Heere. Zie bl. 91. ‘Fr. Helfaut éleva un nouvel autel dédié à S^t André. Il fit exécuter de riches tapis de haute lisse sur les dessins de maîtres italiens; ils représentaient la vie de S^t Pierre et de S^t Paul. 1556.’ (A. Van Lokeren, Chartes et doc. de l'abb. de S^t-Pierre, II, bl. lxxi).

2 Fr. Helfaut, abt van S. Pieters, geboren te Wivezele, in 1509, gestorven 8 dec. 1567. Zie zijne levensbeschrijving in het hoog belangrijk werk van den heer A. Van Lokeren, Chartes et documents de l'abbaye de S^t-Pierre, II, bl. lxx-lxxii.

3 Eilaas!

4 Isabella, zuster van Karel V, werd te Brussel op 18 Juli 1501 geboren. Op den ouderdom van 14 jaar huwde zij Christiern II, koning van Denemarken, Zweden en Norwegen. De tegenspoeden dezer prinses zijn vermeld in eene zeer belangrijke verhandeling uitgegeven door J.-F. Willems, in het Belgisch Museum, II, bl. 196-236. (Naar aanleiding dezer verhandeling heeft de heer baron J. de Saint-Genois, eene historische novelle geschreven, onder den titel van Duveken Willems, histoire danoise du XVI^e siècle, opgenomen in zijne Feuillets détachés. Gent, 1852). Na verscheidene jaren met haren onttroonden echtgenoot te hebben omgezworven, kwam Isabella van Oostenrijk op het kasteel te Zwijnaarde, eigendom der abten van S^t Pieters, alwaar zij op 19 Januari 1526 overleed. Zij werd begraven in de kerk der abdij te Gent. Het gedenkteeken, dat tot nagedachtenis dezer ongelukkige koningin werd opgericht, en dat in 1566 door de beeldstormers was geëerbiedigd geworden, werd vernietigd in 1578. Willems, Belgisch Museum, II, Ed. De Busscher, Notice sur l'abb de St.-Pierre, bl. 68, Ph. Kervyn de Volkaersbeke, les Églises de Gand, II, bl. 236, en bijzonderlijk A. Van Lokeren, Chartes et docum. de l'abb. de St.-Pierre, II, bl. ^lxviii, geven talrijke inlichtingen over dit gedenkteeken.
Deze grafstede, in rood marmer, gekapt met zeer uitspringende hoekjes en gesloten door een deksel in toetsteen, zonder versiersels en zonder opschrift, werd in 1652 opgericht op bevel van den abt Engrand.

[p. 131]

vanden keijser Carolus de V^e, vander zelve matterie, wart ghesalveert ende verbeden van sommighe ghemeen persoonen. Dese weercken waren alle vanden voornoemden meester Jan Dheere ghemaect zeer constich ende levende als een ander Praxiteles. Ooc wart gheruwineert ende in sticken ghebroken dat zeer costelic sacramentshuus, ooc van ghelijcker matterie, als van albastere ende toetse als die drije priesterlicke stoelen waren¹, met noch acht of x autaer tafelen al meest van albaster, marber ende toetse, ter zijden den choor ende ooc boven den choor, werden al in greijse ghesmeten ende gheworpen, welcke weercken meest ghemaect waren met grooter moijte ende coste, van meester Franchoijs Van den Velde, schulptor, architect ende geographien. Men

1 ‘L'abbé G. Cuelsbrouck fit confectionner trois fauteuils, espèces de chaises curules, en albâtre et en pierre de touche, et élever dans le chœur un édicule pour le S^t Sacrement, aediculum Sacri Sacramenti.’ (A. Van Lokeren, op. cit., II, bl. lxviii, 2^e col.).

[p. 132]

zeijde dat den abt van vier sticken boot, om dat mense salveren zoude, iiij^c pont groote; want alle dese weercken hadden een onnoumelic ghoet ghecost, ende die de meeste schade deden waren guijten, die nauwelic eenen schoen an den voet en hadden. Schipperkins die zaten boven op tSacraments huus ende up Sente Andries autaer tafele: die motalen colonnen van zeker afsluutsen poochden zij te breken, maer en conden, tot datter eenen smet of twee quam oft eenighe ketelaers, die de jonctueren wisten te vinden. Doe riepen zij: jau jau, tes claer, ende smetent al om verre. Ja, die fiertels der helighen en waren niet vrij. Zij werden van sommighe onghezinde open ghesmeten, ende die relijquen en beenderen duer de glaesveinsters, gheworpen, welcke dootbeenderen een anzien hadden als ander dootbeenderen, ende stoncken, zoo zij zeijden; maer oft zij loghen oft waer zeijden, dat weten zij best. Den abt met zijn monicken zat al stille ende en dorsten haer de zake niet onderwinden. Men zeijde dat een man tot hem quam, ghestoffeert met een pistolet, hem dat stellende up de burst, die hem vraechde of hij tghene dat men int clooster dede beletten wilde, maer den abt zoude gheandtwoort hebben neen ic. Nochtans zecht men dat in de zelve abdije wel schade ghedaen was om xi duijsent ponden grooten, in de marberen, albastren, toetsen ende ander costelicke weercken, ende wijn ghedroncken ende ghesturt inden wijnkelder van tzelve clooster, tsavonts ofte snachts up den voornoemden xxij^en augustij, als de destructie aldaer ghebuerde, wel om ix^c ghuldenen. Vande albaster weercken ende andere es noticie ghehauden wat zij ghecost hadden, ergo, ghoet om estimeren, ende vanden wijn wist men ooc wel hoe vele. Men ghijnck inden wijnkelder int bier ende inden wijn tot over de schoen, in sommighe plaetsen, dwelc groot jammer was. Maer tvoer hier

[p. 133]

alzoo ende noch veel qualicker dant te Predicheeren ghevaren hadde; want zij sturten ende blansten noch veel meer, mits datter vele al droncken werden, ende lieten tbier ende den wijn uutloopen zoo zij wilden, alsnu hilt deene wat onder, alsnu dandere, tscheen datter Bacchus met zijn beestelicke Sathieren verghaert was, of die onredelicke Centauren die in Perithons bruloft (duer haer dronckenschap) al verbuert maecten. Zij en hadden gheen poteerde om die keerssen mede an die muren te planten, dus dauwen zij clompen boter ande mueren ende stelden daer de keerssen inne, zoo men zecht. Die cameren van mijn heere den abt, proost ende prioor en waren niet vrij van schade; want zij hebben in de proostie ende eldere zeker chiraigen ghebrocken ende up hem leelicke ende schandaluese woorden gheroupen, hem heetende bloetzuper ende dierghelijcke, om dat hij in zijn vanghenesse sommighe heretijcken (die zij liever noumen lieden vander scrift) altemet ghevanghen hilt, die ooc aldaer verwesen ende buten der poorte ghejusticiert waren. Zij hieten de monicken leechaerts¹ ende mestzwijnen, die vul weelden totter kele staken. Nochtans hebben zij zeer lastighe keerckelicke diensten al djaer duere, nacht ende dach, ende waren cherf ghehauden van desen jeghenwoordighen abt, al meer dan in den voorleden abt Culsbroucx² tijden. Den nacht ende den wijn zijn twee speciael zaken die den meinsche zeer doen verstauten, dus zijn zij som gheheel onbestierich gheweest. Lieven ende meester Jan Onghena, ghebroeders, ende capiteijnen vande ghues, hadden gheerne sommighe autraigen³ belet als bijsonder in den wijnkelder; maer tghemeente was

1 Luiaards.

2 Gerard Cuelsbrouck verkozen abt in 1517, gestorven 15 oogst 1555.

3 Buitensporigheden.

[p. 134]

haer al over ende en hilden van haer gheboden niet. Den dranck hadde al haer zinnen onstelt ende waren overwillich gheworden. Dus, daer langhe ghenouch ghekeerenpot hebbende, zijn zij alle dien nacht overe, met lichten ende walmen van toortsen ende keerssen, die zij in de keercken ende capellen ghenomen hadden, al die stadt duere gheloopen, met rotten ende hoopen als oft zij Proserpina ghesocht hadden. Zoo datter niet een keercke, clooster, capelle oft godtshuijs, hoe cleene ende aerme dat was, ongheschent en bleef. Ooc wasser daer vele buten der stadt gheloopen in der nacht als tSente Claren buten Ghendt ende eldere, daer zijt ooc van ghelijcken ruwijneerden. Hoe versaecht ende verbaest die religiuesen ende nonnekins waren, en ware niemant om scrijven. Som vielen zij over haer knien ende leijden haer handen te ghadere, baden haers lijfs ghenade, meenende dattet haren laetsten dach was, ende stelden die brekers in sommighe plaetsen voren teten ende te drijncken, om dat zijse wat zachter maken mochten ende verzoenen van haer onbestiericheijt; maer ten mocht al niet baten. Die stomme afghoden, die baalsche hoerie, ofte alzoo zijse noumen wilden, moesten an staen; want twas (zoo zij zeijden) eenen stijnckenden gruwel voor taenschijn des Heeren, die oijnt¹ alder hertste ende strancxt jeghen die afgodisten gheoordeelt heeft. Dat vont men wel, die de bijbelsche boucken wel overmeercte ende hoe neerstelic dat Godt verboden hadde, dat men gheen ghelijckenessen maken en zoude, noch naer dat in den hemel, noch in der eerden es; maer hier en es gheen twijfel an of de vaderen en hebben ooc dese scriften wel gheweten ende ooc datse ghesincopeert ofte vercurt werden bij de sommighe, alzoot noch heden sdaechs ghebuert, want

1 Steeds.

[p. 135]

daer staet bij ghescreven: ghij en zult die niet anbidden noch godtsdienst andoen. Dit deden de Heijdenen haren beelden, dwelc wij Christenen niet en doen. Maer zoo Damascenus leert, lib. 4, cap. 12: die eere die wij den beelden doen, wort toegheleijt ende ghedaen hem diens beelde dattet es ende der waerachticheijt vander figueren, ende de meinschen werden dicwils veel meer daer duer ghetrocken dan duer woorden of boucken, wanneer zij daer zien die passie Christi ende der helighen, zoo compasselic gheschildert oft ghesneden, dattet eenen deeren mochte ende beweecht werden tot tranen, ghelijct ooc wel onder die heijdenen ghebuert es. Want die prince Aeneas commende in die stadt Cartago, in Junonis tempele, zach daer vanden constenaer Ardices¹ zoo levende ghefigureert hoe Achilles Hectorem metter lance duerreet, zoo dat hij van compassien weenen moeste. Erasmus Roterodamus en loochent ooc niet, of die beelden en brijnghen een groot verwecken van devocien bij in den meinsche, waer up de sommighe zegghen: maer te veel verweckens, zoo datter hem de menighe an mesghaet, zegghen zij, ende vraghen oft niet de hauten oft steenen beelden naer den gheest te spreken even ghoet en zijn, en zijn zij even helich ofte onhelich, waeromme dat men dan deen beelde veel meerder ere andoet dan dandere, ghelijckerwijs die Marien beelde tot Aerdenburch, te Lede, ende in veel ander plecken binnen ende buten Vlaenderen, daer somtijts een groot gheloop es van volcke, ende commense uut verre landen bezoucken, zoo datter zeer groote offeranden af incommen. Ooc zecht men datter miraculen gheschieden, die den toeloop noch meer vermeeren, ende scrijven dese miraculen toe

1 Ardices van Corinthen, een Grieksch schilder (Biographie génér., publiée par Didot, III, bl. 79).

[p. 136]

tbedroch der keercken dienaren, (zoot ooc somtijts wel gheschiet heeft) om proffijts wille, ofte den vijandt, die duer zulck een ongheloove zijn kueren toocht, om den aermen meinsche noch vaster daer in te cnoopen, zoot bij den heijdenen menichwarf gheschiet es, zegghende dat Jeremias sepultuere bij de heijdensche Egipcienen zoo zeer gheheert was, zoo datter duer den duvel (zecht Jeronimus), miraculen ghebuerden; want den duvel, zegghen zij, es zeer naer ghaende ende den meinsche alderlichtelicst bedrieghende duer een schijn van devocien. Alzoo bedreven die Egiptinaers afgoderie met Jeremias graf. Zoo die Israelijten beghonden afgoderie te bedrijven met tmotalen serpent, zoo dat die coninc Ezechias dat zelve serpent daerom dede in sticken smijten, ende twas nochtans van Godt zelve doen maken ende niet duer eenich meinschelic voortstel ofte ghoetdijncken, ende daer hadden duer ghebuert zeer groote crachten ende teekenen, ooc duer den wille Godts in die woestijne, ontrent den lande van Edom, ende nochtans staet daer dat Ezechias bleef vast an den Heere, ende dat hij ghedaen heeft, dat voor den Heere ghoet was. Voorwaer ic accordere hier mede dat alle specien der afgoderien zeer te schuwen ende te vreesen zijn, ende dat de ghene, die haer daer anne mesghaen zouden, tzij duer ghiericheijt ofte duer simpelheijt ofte verleetheijt¹, behooren deene ghestraft ende dander vermaent te zijne. Van die uutkiesijnghe der beelden, indien mense ghebruuct ghelijc Johannes Damascenus zecht, daer en ware gheen quaet, maer duecht (zoot emmer schijnt) in gheleghen; maer breeder te commen, daer zou perijckel moghen vallen. De concilien der vaderen hebben ooc als ketters ghecondempneert, die de christen beelden hebben ghereprobeert, als

1 Verleiding.

[p. 137]

in concilio Niceno ij^o, in concilio Constantinopolitano sub Hireneo, in tribus conciliis Lateranensibus sub Gregorio ij^o et iij^o et Stephano ij^o, et in concilio Francfordensi, ende Carolus Magnus heeft vier boucken jeghen hemlien ghescreven. Maer sommighe zegghen datter eenen bisscop van Ciperen in een concilie uutsprack dat men die beelden behoort te eeren als dheleghe Drivuldicheijt, es datte waer, ende heeftet gheheel concilio datte ghevolcht, zoo men zecht, dat ja, zoo eijst emmer weert te bespotten; want in alle dijnghen es reghel ende mate te hauden, want tzaut van discrecie dient ons in alle zaken te ghebruucken, zoo dat wij elc dijnck eeren ende ghebruucken naer zijn valuer ende weerde. Anders zijn wij uprechte narrecoppen met esels hooren. Godt helpe ons daer af.