Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

Cap. XVI.

Hoe die gues wanende een clooster afloopen in den walschen cant, daer voren doot bleven ende verjaecht zijn; hoe dieveltpredicanten tvolck uproijden ende van haer roumen, ende hoe tvolck haer sermoenen prees ende sommighe argumenten daer jeghen.

Vreesende sommighe cloosters ende rijcke abdijen dat men an haer ghoet ende ghelt tasten zoude, (zoot wel apparent

[p. 79]

was, wanteen ghemeente es quaet om bestieren ende daer zijn veelderande zinnen onder ghemijnghelt, ooc en hadden zijt niet moghen te velde hauden zonder pilgieren, mits dat zij gheen heeren oft capiteijnen en hadden die haer saudie ghaven, zij en hadden van den wint niet moghen leven) zoo hebben zij (daer in willende voorzien) sommighe garnisoenen, die up de frontueren laghen, doen anspreken als dat haer hoverste ofte regimentmeesters haer zouden willen zenden een deel crijschknechten, wel ghemonteert, om wel betalen, elc naer dat hem dochte dat hij er vandoene zoude moghen hebben, waertoe die capiteijnen ende crijschknechten terstont ghereet waren, hopende daeran winnijnghe te doene, ende zonden haer alzoo veel knechten als zij begheerden ende deerven mochten, mits dat jeghen Vrancrijck gheen questie noch oorloghe en was. Dese zijn alzoo bedectelic in sommighe rijcke cloosters, die buten te velde laghen, ghecommen wel, voorzien van gheweere. De guesghezinde hier af niet vermoedende zijn ghecommen tusschen Duwaij ende Orchies, talven weghe twee mijlen van elcke stadt, ende vielen daer anne een machtich clooster, wanende dat te spoolgieren, maer die crijschknechten die binnen laghen, hebbense zoo ghegroet ende gherecontreert met haer gheschut ende andersins, dat men zecht datter daer hondert ende zesse doot bleven zijn, ende waren meest rapailge van Doornicke, welcke groote walsche stadt zes mijlen van daer licht. Ooc wasser daer een groot ghedeel ghewont ende zijn alzoo (ter quader keermesse gheweest hebbende) weder afghetrocken de ghene die dleven ontdraghen mochten. Maer hier mede en was den moet vande ghues niet ghecranct, want talle canten worden zij upstaende ende haer kueren bedrijvende. Twas al up de gheestelicke dat zijt hadden. Hier toe hilpen zeere die veltpredicanten, die alvoren om haer

[p. 80]

leeringhe eenen voorspoedighen wech te maken, die lempen ende ghebreken der gheestelicke persoonen plat den volcke te voren leijden, om hemlien alzoo daerup verhaet te maken ende van hare sermoenen ende ceremonien te trecken, om dat tvolc niet hooren en zoude tghene dat die calvinische leere bestrede ende tonderdructe ofte claer onghelijck ghave. Want den xviij^en augustij, zondach wesende, preecten drij veltpredicanten oft calvinisten, eenen in, walsche, eenen in vlaemsche ende eenen in hoogher tale treckende naer tduijtsche, neffens Ghendt vaste an den muer vanden Chaertruesen, daer zoo machtich een volck was, dat niemant wijs te maken en ware, ende preecten voor der noene ende achter noene. Men zecht dat zij tvolck ghebeden hadden gheen psalmen achter de straten ende up zeker steghen der stadt te zijnghen, dwelck terstont tvolck gheobediert heeft, zoo dat mer gheen psalmen meer en hoorde zijnghen, hemlieden veel meer onderdanich zijnde dan de wet. Ooc hadde te Deijnse eene van dees veltpredicanten twee zoo drij waerf over zijn knien gheleghen, tvolck biddende dat zij an gheen beelden in de keercken commen en zouden. Dees predicanten en waren niet altijts de zelve, maer al meest diveersche, daer duer betooghende datter daer zeer vele zijn, maer zijn meest alle jonck. Eenen zoude ghezeijt hebben, gheleert in griecx, latijn ende hebreeusch: laet jeghen mij commen de gheleertste vande predicanten van Ghendt ende ic zalder jeghen disputeren, gha ic tondere ofte werde ic metter waerheijt verwonnen, zoo ben ic te vreden dat men mij an eenen staeckverbrande, ende indien tblijct dat ic hem verwinne ende confuus make zoo en begheere ic niet dat hem een haer verwerrent werde ofte eenich quaet daeromme gheschie. Dese ende deser ghelijcke woorden verwecten menich meinsche machtich zeere, ende vele die ghoet cato-

[p. 81]

lijck gheweest waren ende zeer ghoede mannen ende vrauwen van levene, als zij ghehoort hadden dese nieuwe manniere van predicken, zoo werden zij recht inden gheest verbaest ende versleghen als met eenen blixem gheraect, zegghende dat zij nemermeer en zouden ghewaent hebben, dat men daer zoo uutnemende ghoede sermoenen zouden ghepreect hebben, thadde al een ander hemelsche cheve¹ ende gheest dan tghene dat men haer plach te predicken. Die helighe scriftuere, zeijden zij, die zij daer hoorden zoo naectelic uutlegghen, dede haer herten van vruechden upsprijnghen ende al haer binnenste van onder tot boven beroeren, die tranen overvloedelic, uut grooter devocie ende viericheijt tot Godt, uut haren ooghen, ja, uut haerder herten sprijnghen. Een sermoen was daer beter ende treffelicker, (zeijden zij) dan xx andere; dander en waren maer te ghelijcken daerbij als schuum bij zelvere, als latoen bij ghaut, ten hadde niet daerbij te bedieden, dese hadden de clare scrift bij der handt zonder ijet daer buten te ghane; maer dandere de meinschelicke leerijnghen ende inzettijnghen ende haren pauselicken canon, waermede zij dicwils zoo verwerrent ende beladen stonden, dat zij haer moesten staen bedijncken wat zij ofte hoe zijt zegghen zouden up dat zij haer zelven niet en beschaemden ofte jeghen en spraken; maer dese nieuwe predicanten (die niet een nieuwe maer die alderaudtste apostolijcke leeringhe voortbrochten, onghevalscht ende onbedect met eenighe meinschelicke glossen), ghijnghen met haer dijnghen al recht duere en stonden niet en droomden wat zij zouden zegghen; maer als een vloeijende fonteijne, zoo vloeijden die woorden uut haren monde, waer uut wel bleeck (zeijden zij), dat zij de waerheijt met haer

1 Sap.

[p. 82]

hadden, want de waerheijt en heeft niet veel bedijnckens oft bewimpelens an, zij en schaemt haer niet; de scriftuere (die zij eenpaerlic preecten) ghaf zelve ghetughenesse dat zij de waerheijt zeijden. Veel lieden ghaf ooc groot wondere hoe de lieden, die xxx oft xl jaren lanck oft meer, de sermoenen in onse keercken ghehoort hadden, zoo aest van dese ander sermoenen ommeghestelt worden; want vele die vier of vijf reysen hemlien ghehoort hadden, twas met hemlien ghedaen, zij worden gheheel van dien zinne ende manniere. Als ijemant hier up zeijde tgheschiede alzoo duer den duvel, die den meinsche verleet ende bedriecht, zoo vraechden haer dander of den duvel ooc steercker dan Godt was, ende of tvijandts woort meer vermochte dan Godts woort. Hier uut willende proberen dat dwoort Godts was dat die calvinisten leerden, ende sduvels woort dat die monicken ende papen leerden, alzoo zijse hieten. Zoo zeere wart tvolck ghetrocken duer dese veltsermoenen, dat zij haer eten ende drijncken daerom lieten ende somtijts haer leven in perijckel stelden. Vele hadden ghezeijt: zij hebben den duvel inne die daer ghaen, met meer ander smadelicke woorden van dees Calvinisten, ende tquam dicwils zoo(tzij duer een nieuwicheijt oft persuwacie van eenighe) dat zij daer werden ghaende, waerinne zij zoo toelusterden ende tzelve zoo inzoghen, dat zij daer naer, ter contrarien, openbaerlic zeijden, dat zij den duvel in hadden die daer niet en ghijnghen oft wilden ghaen. Maer om een lettel hier jeghen te strijden ende gheen voetsel, met dit verhalen, tot afval des gheloofs te gheven, zoo zal men weten dat niemant recht oordeelen en can van eenighe conste, diets hem niet en verstaen. Hoe zal ijemant die maten, lijnien, circulacien ende potractien¹ connen ghe-

1 Portractien, teekening.

[p. 83]

jugieren ofte een recht vonnesse daeruut gheven, die van geometrien gheen wetenschap en heeft? Ende alzoo eijst van alle consten ende sciencien, ja, van ghemeen neeringhen: over dlaken werden drijerande warderers ghenomen, als volders, wevers ende droochscheerers; men huseert dat niemant vrij sommighe neeringhen doen en mach, zonder een prueve voor meesters vander zelve neeringhe ghedaen te hebben. Hiertoe zet men ghezwoorne, die up haerlier heet zulcx jugieren. Es ditte bijna ghehuseert in alle zaken, waerom niet int uutlegghen der heligher scriftuere, die vele de hoochste conste noumen? Dit en staet niet te jugieren bij Hannekin ende Willekin, maer bij gheleerde mannen die van audts daer in wel gheouffent zijn. Veel treffelicke wijse mannen hebben die diepheden des duvels bedroghen, ende zijn duer den middaechschen duvel verleet, hoe veel te meer, aerm ghemeen volcxkin die daeraf lettel weten ende connen begrijpen? Tandemus¹, anno xi^cxxiiij, een leeck heretijck, beviel den volcke zoo wel, dat zij dwater daer hij zijn handen in wiesch, droncken ende voor helich achten, dat hij ooc de dochters in presentie van haren auders, ende bruden int bijwesen vanden brudeghoom mesbruucte, ende ten moeste niet dan wel van hem ghedaen zijn. De Donatisten doodden vele haer zelven, omdat zij meenden zoo zeker ende ghewis te zijne haers gheloofs, dwelck nochtans een groot ongheloove was. Die Albigenses werden zoo ontzinnich dat zij pisten up tevangeliebouck: zoo waren zij van ketteren verleet, dat zij liever alle noot leden dan zulcke dullicheijt verlieten. Een visscher en vancht gheen visschen met een bloote hijnghene, maer hij bedectse met een haes dat de visschen gheerne eten. Den duvel en stroijt zijn fenijn niet bloot uut, maer decket

1 Tanchelin of Tanquelmus.

[p. 84]

met die schoone letteren der scriftueren. Werden daer vele meinschen duer ghetrocken, eijst wondere, als Jeroboam met zijn calveren bijna al et volck track. Hadden hier int landt zoo wel ghecommen herdoopersche mennonische predicanten ofte alleene martinisten, ofte alleene ende ijnckel libertinen, wie can daer in twijfelen of tvolck en zoude alzoo wel daer duer ghetrocken gheweest hebben als duer de leeringhe van Calvinus. Dit heeft men ghezien t' Antweerpen, daer die leeringhe Calvini ende Martini Lutheri ghepredict wart: deene volchde deen partije ende een ander dandere. Verwondert ijemant die treffelicke sermoenen der Calvinisten, zoo mocht men ooc wel verwonderen die leeringhen der Manicheen, die voortijts den toehoorders meer inghelic dan meinschelic scheen zijnde; zij moghen wel ghoede ende warachtighe leeringhen bij die valsche ende onghave ghehaadt hebben, die in tvolc zeer wrochten, omdat sij se zoo hertelic preecten ende met zoo schoone scriftueren becleeden daer moghelic die catolijcque predicanten negligenter in waren. Ergo haer sermoenen waren lauwer ende hadden, in dat cas, min smaecx ende zoeticheijt; want die leeringhe (zalse anghename ende crachtich zijn) wilt uuter burst oft uuter herten commen. Hierin heeft een ketter alzoo veel voordeels als een catolijcke, ja, zijn ghemeenlic altijts daerinne veel diligentere, dat sommighe langhe die catolijcque sermoenen ghehoort hebbende, ooc met die calvinische sermoenen zoo aest verzet waren; dats thaerder grooter schande gheweest, waerin dat zij wel betoochden hare onstantvasticheijt ende dat zij wel veel ghehoort hadden, maer lettel begrepen ende wel onthauden. Maer dat es ooc waeracktich datter ooc vele van dese wederghekeert zijn tot die aude religie, ende hebben haer dolijnghe ende abuus bekent. Ooc vele zijn manlic staende bleven ende hebben met die Calvinisten ghespot,

[p. 85]

die men niet ghewaent en zoude hebben dat zij zoo clouck zouden gheweest hebben. Tberoupen der disputacie en achte ic niet vele; want daer en zoude gheen hende afghecommen hebben. Elc zoude up tzijne vast ghebleven hebben, deene up die bloote scriftuere ende dander up die scriftuere ende up die leeringhe der vaderen, bij successien vande apostelen afghecommen. Ergo daer en zoude hem niemant willen verwonnen kennen hebben, zoo zouden dan dese roumers den brant ontghaen hebben. Meer van dese ende wanneer die secte der Sacramentisten oft Calvinisten upghecommen es, zullen wij hier naer zegghen, alst te passe commen zal.