Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

[p. 73]

Cap. XV.

Van de groote rudesse die in den westcant gheschiet es, int breken ende ruwineren van tbeeldeweerck, in diveersche keercken ende cloosters, metghaders veel ander ornamenten ende cieraigen die bedorven werden.

Aldus, zegghen wij, werden vele dijnghen ghezeijt ende ghepeinst, pro et contra, daer men over beede zijden somtijts propoosten ondervant die ghoede colueren schenen te hebben. De ghues zeijden: de gheestelicheijt es eenen moor die niet ghewit en can zijn, eenen lupaert die zijn sprinckelen¹ niet veranderen en mach, eenen adamant die men niet en can weecken; want zij als meesters willende zijn, slachtende de phariseen, en willen haer onghelijck niet kennen noch laten ghezegghen. Daer up dat danderzeijden: neen, dat en es zoo niet, want zij predicken ende roupen wel zelve haer eijghen abusen up den stoel uut, ende vele beteren haer ende staen af van der ghiericheijt. Wijst mij die, zegghen dandere, dat zullen witte raven zijn. Aldus esser eenen onverzoenlicken twist gheweest, ende dees woelijnghe heeft zoo veel vermocht in de ghuesghezinde, dat zij noch boven veel spottelicke fighueren die sommighe tot verachtijnghe vande gheestelicheijt lieten uutghaen. Zoo ooc die andere haer figueren ende schampen ooc uutstroijden jeghen de gues, die heetende guijten, fielten ende rijbauten. Ende dander hieten de priesters bedijns² ofte camerspeelders ofte jongheluers, zegghende dat zij an den autaer stonden en jongheluerden, (dwelc verscrickelic om hooren es) zoo een camerspeelder pas ende wederpas speelt, met vele ander blamacien, die ic niet

1 Vlekken.

2 Baladijns?

[p. 74]

en wille noumen, emmer toes in den westcant haer spel int weerck gheleijt hadden, (ja, indien ment een spel heeten mach) dwelc duerde vanden xj^en in ougstmaent of daer ontrent, tot den xvij^en der zelver maent of wat daer naer, met zulck een hatelicheijt ende rudesse dat elcx herte daer af beven mochte; want daer was eenen hoop volcx verghaert, Vlamijnghen ende Walen, ontrent drije duijsent, schijnende pioniers ofte beroijt volck. Die hadden onder haer an den cant van xx peerderuters, schijnende edellieden. Dese zijn gheghaen met rotten xviij of xx, tseffens in de keercken, ende hebben alle de beelden, ghesneden ende gheschildert, in sticken ghesmeten, de gaerdijnen, tunekeelen¹, casuffelen, die som van gauden laken waren, duersneden met langhe riemen, zoo dat niemant te proffijte commen en mochte. Hebben ooc in sommighe steden die orghelen bedorven ende die gheschilderde ghelaesveinsters al ghebroken; die ornamenten ende sijborien hebben zij in sticken ghesmeten ende in een masse, die bij ghewichte ende bij inventaris overghelevert der wet oft hoverheijt van elcke prochie oft rappas². Dese jammerlicke schade binnen den voornoemden tijt es ghebuert tot Yper toe, eene van de drij hooftsteden van Vlaenderen, ende tot Arien³, Betunen ende Calis, al meer dan in hondert keercken. Zij hebben ooc gheweest voor Ypre, ende die van Ypre parlamenteerden jeghen haer met haer wethauders van up de veste, zoo dat zij beloofden de beelden in haer keercken zelve te rumen. Ende als zij daerwaert gheghaen hebben om zulcx te doene, esser tghemeen volck mede in ghevallen en hebben Sente Martins keercke gheheel gheruumt, oft hier in dees ravesie dat

1 Overkleederen.

2 Wijk.

3 Aire.

[p. 75]

tafereel schade gheleden heeft, dat meester Johannes Van Heijck gheschildert, maer niet vuldaen en heeft, de figueren vander maechdelicheijt van onser lieve vrauwe wesende, een Marie beelde ende eenen abt daer voren biddende int midden, dat en weet ic niet, welc constich weerck alle schilderien te boven ghaet¹. Emmer heeft groote schade gheleden da trijcke ende zeer machtich clooster van den Dunen, daer voren dat zij ghecommen zijn, ende om dat haer daer wederstant ghedaen wart, zoo hebben zij daerinne afghebroken een sacramentshuus van marbere, toetse ende albastre, dat den voorleden abt hadde doen maken ende hadde wel xiiij^c pont grooten ghecost; staken ooc tvier in de boucken vanden cloostere, daer vele aude antiquiteijten in bescreven waren, dwelc nemmermeer om recupereren en zal zijn ende groot jammer was, ende lieten alzoo tvoornoemde clooster in brande staen. Men zecht dat zij in ander keercken ooc alle de sacramentshuijsen afghebroken hebben, ende niet alleene die autaer tafelen van diveersche matterien

1 Men meent dat dit tafereel uit de St Martinus kerk, tijdens de Fransche omwenteling, verdwenen is. Eenigen tijd daarna (ongeveer drie vierden eener eeuw) bevond het zich in de handen van eenen beenhouwer dezer stad, welke de waarde dezer schilderij niet kennende, ze gebruikt had om eene kast, waarin hij zijn vleesch bewaarde, te sluiten. Te dien tijde, werd zij door den heer Walwein van Yperen gekocht, dan nogmaals te koop gesteld, behoorde aan verschillige eigenaars en kwam eindelijk in het bezit van den heer Bogaert-Dumortier van Brugge, die ze liet steendrukken, ten einde er de opmerkzaamheid der liefhebbers op te trekken, en er eenen zoo veel hoogeren prijs voor te verkrijgen. De stad Yper heeft ze willen aankoopen; er werd 30,000 frank voor gevraagd; het was te veel voor eene copij, te weinig voor het oorspronkelijke stuk. Er bestond twijfel; om kort te gaan, men werd het niet eens. In het vervolg werd de heer Van der Schrieck, van Leuven, eigenaar van het stuk. Tijdens de veiling van het kabinet dezes liefhebbers, klom de schilderij tot 17,000 frank; maar de familie hield ze in, en zij behoort nu den heere Schollaert, lid van de Kamer der volksvertegenwoordigers. (Aanteekening van den heer Diegerick).

[p. 76]

consten ende aerbeijt, maer ooc die autaren totten gronde toe. Sente Anthonis figuere, te Belle, (daeraf voorscreven es) moeste ooc an staen. In de vrauwenabdije te Meessen es ooc van ghelijcken ghebuert, ende int clooster te Wevelghem, bij Curtrijcke, in de prochie van Beveren, daer verzocht men zeere onser liever vrauwe, bijzonder vande Zeeuwen ende die ter zee vaeren, zoo datter groot ghewin duer quam; hier zijn oock die westersche ghues metten Walen inghevallen ende hebbense gheheel vande beelden, (die zij afgoden noumden) gheruumt, die sijgen¹ ende portalen gheschijt, ende brochten al dat hauteweerck, metten beelden, buten der keercken, onder den blauwen hemel, ende hebben daer tvier inne ghesteken. Dit vier berrende zoo hooghe ende groot, dat scheen eenen vierighen turre zijnde, zoo dat men bij der nacht die claerheijt wel x mijlen van daer zach. Zij haelden ooc uut der zelver keercken den fiertel of die casse van onser vrauwen, ende brochten up de plaetse daer alle de beelden laghen ende branden, ende zijnder drij waerven mede, met groot gheschal ende gheckijnghe, rontom tvier gheloopen, ende dat ghedaen zijnde, worpen zij hem ooc int midden vanden viere ende lieten metten anderen te pulver verbranden. Daer was een groote menichte van volcke ontrent diet bewillichden ende anzaghen. Die van Deijnse dreechden haer clooster zelve te rumen ende die religiuesen de kele af te steken, verstaet dit van eenighe ghuesche onghezinde, ende zoo den priester die hoochmesse zou zijnghen ende celebreren, zoo zonghen zij in de keercke zoo lude haer psalmen daer jeghen, dat hij de misse moest laten staen, ende liepen met grooten hoopen achter straten al zijnghende. Doe creghen eerst de gheestelicke de vreese int lijf, die te

1 Zitbanken.

[p. 77]

voren gheen weerck ghemaect hadden, ende meenden hulpe ghenouch te hebben, maer tvolck viel hemlien talle canten af, al warent som catolijcque, zij en wilden haer voor hemlien int perijckel niet stellen; want den tijt was zoo gheschepen dat de catolijcque ooc in haer woorden duucken ende zwijghen moesten, ofte zouden lichte eenen twist beroct hebben die zij niet aest en zouden connen hebben afwasschen. Elc meende ontwijfelic dat de ghues nu al te boven waren ende dat men van achter ontnect, was ende datter al de meeste ende principaelste personaigen vanden hove de handt an hilden ende eijmelic toe stoocten, want men vernam niewers gheen weere noch jeghenstant. Ooc haddet een zeer groote ooghe dattet vander hoverheijt quam, om dat de westersche ghues die costelicke ornamenten, ghaut, zelvere en ghesteente, bij den ghewichte ende inventaris de wethauders talle canten overghaven, zegghende: bewaert wel dese massen oft clompen ghauts ende zelvers, tot an der stont dat ment hulieden weder heeschen zal. Men hoorde niet dat zij in eenighe keercken ijet namen oft stalen, maer ruwijneerden alle de chieraigen, worpen ooc omme de vonten ende wijwatervaten, zoo datter niet gheels en bleef, niet alzoo vele als een veinster of duere, of ten wart al in spaenderen ghesleghen. Wie zoude zoo wijs gheweest hebben die hier inne hadde connen gront gheslaen? wie zoude ghedroomt hebben dat zij zulcx zoo stautelic bestaen zouden hebben uut haer zelven? Daer liep een mare overal: de Walen deden in Westvlaenderen de schade ende brekijnghe ende de Vlamijnghen waren als toezienders; dat ghedaen zijnde zoo zouden de Vlamijnghen ghaen breken ende ruwineren den walschen cant ende daer zouden de Walen de toezienders zijn. Ooc wasser een mare ghestroijt datter noch een groot machtich volck achter quam die haer vast

[p. 78]

steercten, die zouden alle deghene die dees eerste brekers (dwelck maer als eenen verloren hoop en was) wederstant zouden doen, zoo commen heghenen ende duercaerden, dat hemlien wel berauwen zoude. De meeste wijsheijt wart dat elc stille zate ende lietse ghewerden ende haer comissie bedienen. Zij wisten wel wat last ende van wien dat zijt hadden; want, voorwaer, den grooten hoop die achter quam, hadden zoo scheerpe spooren ende zouden zoo hert prickelen die wederstanders, dat hemlien gruwen mochte dat zij leefden. Ende mits dat die van dese Nederlanden niet ghewone en waren inlandtsche oorloghen te hebben, ende niet en wisten de trocken ende fausse alaermen die daerup liepen, zoo hebben zij veel te eer ende lichter zulcke maren ghelooft, mits dat ooc de zake zoo vaillantelic ende stautelic int weerck gheleijt was, dat lettel ijemant was die niet en waende dat zij van een groote macht alzoo ghedreven waren, ende veel te meer om dat men vanden hove gheen claer bescheet ghecrijghen en conde, mits dat zijt ooc zelve niet en wisten, zoot naermaels bevonden es. Maer emmer es grootelic te beclaghen datzulck overlast heeft moeten gheschien. Tmoeste voorwaer een groote gramschap ende gheesel Godts wesen die over dese landen noch maer en beghonde te druppen, alzoo men in tvervolch wel hooren zal.