Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

[p. 66]

Cap. XIV.

Noch vander veltpredicatie ende hoe tvolck hem zeer becommerde met psalmen te sijnghen, van schimpende figueren van veel arguwacien ende dierghelijcke.

Up onser Vrauwendach alfougst, preecte men wederomme up Leerdriesch, ende daer was een machtich volck. Men preecter voor noene ende naer noene, ende men zancker ondertusschen psalmen; dat meer was, dees psalmzanghen bevielen de lieden vander nieuwer religie zoowel, dat zij die met hoopen van ij of iij hondert, werden zijnghende tsavonts up diveersche straten ende steghen vander stadt; want men wartse alle avonde sijnghende met sommighe liedekins van Luther, up den Wijnaert, die men nu heet den Wijen aert¹, voor tschepenhuus, up de Fremenueren ende Preecheeren brugghe ende in veel ander plaetsen der stadt. Ooc wart mense zijnghende achter straten tsavonts alghemeene. Men hoorder nauwelic gheenen anderen zanck; maer twas al meest jonck onghevroesschapt volck, die een schotelvat een hemelrijck dijnct zijnde ende tot alle nieuwe dijnghen begheerich zijn. Ooc ghijnghen mans ende vrauwen arm an arm al zijnghende dees psalmen up diveersche wijsen. Zoo deden ooc die jonghe kinderen bij schoonen daghe, ende ooc werden zij ghesonghen met partijen in de huijsen, up de wijnckelen ende dierghelijcke menaigen, zoo dat die catolijcque daermede spottende zeijden: die salmen, (daer mede meenende zeker roode visschen die in den mont vanden Rijn ende Mase, daer zij in de zee sturten, ghevanghen werden)

1 Plaats achter St. Baafskerk. De oude naam dezer plaats was Wiedenaert, Wienart, later in Wijnaert veranderd, naar den wijn, die aldaar gelost en verkocht werd.

[p. 67]

zullen nu zeer ghoeden coop zijn jeghen den vastenen, mits dat mer nu alzoo achter straten mede loopt. De predicanten leerdense haer buten int velt zijnghen, up simpel noten, ende als die lieden discoort ende qualic songhen, zoo spraken haerder sommighe: mij dijnct dat ghij grolt, zoo de papen in haer keercken doen, hoe wel (zij en zullen haer niet belghen), den zanck, die de priesters in de keercken huseren, zoo van auden tijden de costume es, als hij eerlic ghecelebreert wert, veel bequamer ende statelicker es, ende ooc conformer die helighe scrift, dan de manniere van zijnghen, die dees nieuwe gheesten te velde huseren; want 'tvoucht veel beter dat in de tempelen Godts, de priesters de goddelicke diensten doen ende tghezanck vulbrijnghen ende tghemeen tvolc terwijlen met andacht in haer bedijnghent¹ es, dan dat tghemeente al over hoop zijnghen ende tieren, zoo men nochtans in Duijtschlandt ende Oostlandt in veel quartieren doet, maer dats bij ghebreke van priesters ende keercken dienaren die zij haer quijt ghemaect hebben. Erasmus van Rotterdame kennet tzelve met mij, int boucxkin van die minlicke eendrachticheijt der keercken². Alzoo heeft de lofzanghen in den dienst Godts ghebruuct die sinagoghe; want den helighen Davidt, den man naer therte Godts, heeft veel zanghers ten dienste Godts inghestelt, ende ghewilt dat tghemeen volck in den tempel Godts in alder stilheijt zwijghen zoude. Maer ten es niet te mesprijsen, maer zeer te loven, dat de lieden, in haer huijsen oft eldere, Godts lovezanghen oft ander ghoede gheestelicke liedekins zijnghen, ende achterlaten ende alzoo verzwijmen die weerlicke nopende vuijle liede-

1 Gebeden.

2 Van de Eendrachticheyt der Kercken, ende gheloouige Ghemeijnschap te verkrijgen: Ende van Tvveedrachticheyt der Opinien neder te leggen... M.D. LXVII. In-4, 40 blz.

[p. 68]

kins; want deene sticht de ziele ende den gheest ende bedwijnghet tvleesch van zijn wulpscheijt, ende dander onsticht des menschen gheest ende ghevet tvleesch als een wilt peert den toom tot alle ontbondentheijt, lichtvaericheijt ende zonden. Maer boven dat zij dees psalmen allen dach inden mont hadden, ja, up haer bedden daer mede besich laghen (zoo dat messchien Godt tot vele duer Escijas mocht zegghen: dit volck eert mij metten leppen, maer haer herte es verre van mij), zoo werden ooc up de maerct van jongheluers¹ liedekins ghezonghen die menich zeer onstichtende waren, ende al meest in spotte vande gheestelicke persoonen, ende was van sommighe liedekins altijts dlaetste: Vijve le gues, als oft de gues nu de overhandt ghehadt hadden. Daer werden ooc spottelicke figueren met zeker ghescrifte gheprent, als een keercke die wilde ommevallen ende stont zeer en helde², want daer trocken drije persoonen anne, diese schenen te willen ommetrecken, ende daer neffens stonden veel gheestelicke persoonen, diese onderstelden ende metten handen begheerden te weerhauden jeghen tvallen. Bij de drije die trocken stont ghescreven: de lutheranen in Duijtschlandt, de hughenoijsen in Vrancrijck ende de gues in Nederlandt, die trecken nu die Roomsche keercke int zant, ende bij de gheestelicke diese wilden hauden staende, stont ghescreven: blijven dese treckende alle drije, adieu de Roomsche keercke met al haer creemerie. Hier omme louch veel volcx zeere ende schiepen daer groote ghenouchte in, niet bedijnckende tot wat quaden hende dat zulcken schimp afloopen zoude. tAndtweerpen hijnc men te coope ghefigureert eenen papegaij zittende in een mute ende

1 Goochelaars.

2 Overhelde.

[p. 69]

een schemijnckel¹ crabbelde ende beet de mute in sticken; maer een calf quam daernaer ende stootter zoo stijf up dat de mute altemael breken moeste ende den papegaij moeste uutvliegken ende verschoijen. Bij den papegaij verstonden zij de papen oft de gheestelicheijt, bij de mute haer macht oft haer eere ende weelde daer zij in zaten, die Martinus Luther (bij tscemijnckel beteekent, dwelc men Martkin oft Marten heet) zeer verstoort ende ghebroken heeft, ontdeckende vele van haer schalcheijt ende bouverien, maer Calvinus (beteekent bij tcalf) zoude gheheel de mute ofte haren troon ghebroken ende omverre ghesmeten hebben, zoo dat nu de papen zouden moeten ooc uut Nederlandt rumen, ghelijck zij elder ghedaen hadden; want daer en was (zeijden zij) gheen meesteringhe anders an of zij en moesten dit monster van uut tmidden van hemlieden weeren, anders en zouden zij nemmermeer met rusten zijn of zij en trocken zulck cruut gheheel metten wurtel uut; want tzoude hemlieden altijts (ghelijc vanden Cananijten ghezeijt was) eenen naghel oft priem inde ooghen zijn, dat hadden zij meer dan te vele gheprouft. Zij onderhildense ende voeddense ende ghaven haer al dat zijts hadden, de bequaemste plecken vander stadt, in schoon edificien ende ornamenten, groote eere ende vriendtschap, ende voor eenen loon creghen zij vande zulcke vervolghijnghe, verradijnghe, partijelicheijt, de doot ende verliesijnghe haers ghoets, dwelc nu meer dan xl jaren lanck gheduert hadde ende noch gheschepen ware veel langher te dueren ende zeerder te wassen dant oijnt ghedaen hadde, zoo dat nauwelic de lieden ende burghers van alle steden ende durpen in dese Nederlanden, ijet zekers an haerlier ghoet hebben zouden noch ooc an haerlier leven,

1 Aap.

[p. 70]

maecten aldus doende menighe vrauwe manneloos, veel kinderen vaderloos ende ooc somtijts moederloos. Tghoet was ooc met haer leven ghenomen. Dus quamen dese aerme kinderen al ten laste vanden ghemeenen man te onderhauden, aldus wart die ghemeen bursse vanden aermen ghehijdelt ende verlast, de neerijnghe ende coopmanscappe verdreven; want sommighe die zij ter doot brochten oft verjaechden, waren zeer machtighe cooplieden ende lieden van neerijnghen die somtijts hilden xl of l persoonen weerckende ende levende. Als dese gheweert waren, zoo worden met eenen gheweert alle dees huijsghezinnen, hare winnijnghe ende montcost, tbroot wart den kinderen aldus uuten monde ghetrocken ende die cleerkins vanden lijve in den cauden winter, ende moesten vele rijbaut ende verloren loopen, die meijskins quamen int leven ende dierghelijcke, ende ditte al om des gheloofs wille, dwelc Godt oordeelen zal, ende dat met zulcke vervolghijnghe niet te beteren en es, dwelc men in alle landen van christenrijcke, vijftich jaren lanck menichfuldelic gheprouft heeft. Wat heeftet, zeijden zij, gheholpen, den meesten deel vande duijtsche landen zijn van der roomscher keercke al afghevallen, die gheheele oostersche landen Holsacia, Denemercken, Mechelenburch, Pomeren, Lijflandt, Zweden, Godtlandt, Norweghen, Finlandt ende vele meer andere int noorden streckende, zijnt tijraniseren al moede worden ende hebben overlanck gheheel die roomsche keercke verteghen ende afgheghaen. Zoo zijn ooc die conincrijcken van Inghelandt ende Schotlandt, item Vrieslandt, Ghelderlandt, Cleve, Westphalen, Benten, Oldenburch, hebben overlanck den rueck al wech. Bohemen heeft van in Johannes Hus tijden ghewalcht. Die catholijcke Polen die tvrindaechs ende tsaterdaechs haer plochten van eijeren ende zuvel te onthauden zijn de Germanicij naerghevolcht,

[p. 71]

niet jeghenstaende dat zij Stanislaus Hosius, bisschop van Waernien in Polen, tot eenen president int concilie van Trenten hadden. Ja, die alderchristelicste Franchoijsen zijn een groot ghedeel gheworden hughenoijsen ende calvinisten, al heeft mense ghebrant ghelijc men den harijnck up den rooster braet, ten heeft niet moghen helpen. Die eedtghenooten oft Zwitzeren, die nu met xv landen tzamen verbonden zijn, volghen zij niet alle naer Uldarich Zwinglius ende Bullingerius ofte Ecolampadius leere, uutghenomen een cleen houcxkin landt als Zug, Urij, Zwitz, Oderwalden ende Lucern, die noch met de roomsche schijnen te handen? Aldus vielen daer veel argumenten onder tvolck, waer up die catolijcque zeijden: ten mach niet ghoet ghezijn; want zij zijn diveersch int gheloove, als lutheranen, calvinisten ende anabaptisten, welcke anabaptisten diveersche secten noch onder haer hebben, ende al vielen zij alle af, ghelijck zij, in Jerobohams tijden, alle tot die ghulden calveren liepen, nochtans zal men met Tobias alleene den tempel Godts bezoucken ende die helighe keercke om hare abusen, die daerup ghevallen zijn, zoo lichtelic niet laten. Want om de schulden der onderzaten laet Godt quade hoverste somtijts int gheestelic ende weerlic regneren. Men zal voor haer bidden ende elc zijn leven beteren, dan zalt Godt wel al ten besten beschicken. Quade ende valsche priesters waren in den tijden dat den Heere up de weerelt was, ooc vul supersticien ende abusen, tijrannich, hooveerdich ende ghierich, nochtans en riet daerom den Heere niet den volcke, dat zy de godtsdiensten ende den tempel laten zouden, maer zeijde: doet naer haer woorden ende schuut haer boose weercken, want zij zegghent ende en doens niet. Ende niet alleene in den priesterlicken staet en zijn abusen ghevallen, maer ooc in alle staten die ter weerelt zijn, zoo dat den Leviathan alomme zijn zeever ghelaten heeft. Ooc zijn

[p. 72]

daer ooc veel ghoede ende duechdelicke ondere die niet te bestraffen en zijn; want tes noch, alzoo Bernardus zeijde, niewers en vant hij (zeijt hij) beter volc dan onder de religioenen oft cloosters, als zij wel wilden, ende niewers ooc gheen eerghere als zij qualic wilden. Dat wart bediet bij de twee curfkins vijghen die Jeremias voor den tempel zach staen, deene waren uutnemende ghoet ende dander uutnemende quaet. Aldus onder alle staten zijn ghoede ende quade. Willen wij melcanderen altijts becnaghen, bijten ende eten, zoo mochten wij wel al tsamen verslonden werden, zoo Paulus zecht, hier inne en es de liefde niet zonder de welcke niemant Godt zien en zal. Wij moeten ooc dijncken dat wij menich ghoet onderwijs ende duechdelic sermoen van hemlien ontfanghen hebben, daer zij met grooten aerbeijt ende zweeten om ghewaect hebben ende noch daghelicx doen menighe bedijnghe voor ons, menighe bijstandicheijt in den uutersten noot: dus en behooren wij up melcanderen niet verbittert te zijne. Zij hebben een zwaer pack ende last ontfanghen ende moeten voor Godt rekenijnghe voor alle onse zielen gheven, hebben zij te hert de heretijcquen anghevallen ende de weerlicke machten daer up ghehist. Wie esser onder de cappe des hemels of hij en mach wel somtijts hem mesghaen? Dijnct dat zijt ghedaen hebben om een beter, om dat ander daer duere niet bedorven en zoude werden, om de blasphemijen ende uproer te weeren ende uut een jaloursije des helighen gheloofs. Wilt men den gheestelicken staet weeren van onder de weerlicke, zoo doet men de herders vanden schapen ende laet de wulven vrij incommen. Zij zijn de maght vanden lichame der ghemeente, zonder dewelcke het qualic in der duecht upghequeect mach werden. Zij zijn tzaut der eerden die tquade uutbijten ende tgoede bewaren. Die leppen der priesters bewaren die conste, zecht Malachias, ende zij zullen de wet uut zijnen monde vraghen.