Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

Cap. X.

Wie jeghen de ghuesghezinde ende calvinisten te Ghendt bleven prekende, daer ooc een machtich volck te sermoene quam, ende van sommighe oorzaken van tgroijen der ketterie.

Daer predicte alle daghe, ten predicheeren, jeghen de veltpredicanten, broeder Jan Vanderhaghen, een gheleert man, in griecx ende latijn, daer ooc zoo veel volcx quam dat de keercke veel te cleene was, al eijst dat een groot vat van een keercke es, nochtans moesten sommighe lieden up tstrate staen, want tvolck quam som ij hueren te voren om plaetse te hebben. Daer preecte ooc alle daghe een jonck augustijn, in sente Jacobskeercke, ende alwarent ondertusschen weercdaghen, ende dat hij maer van te zeven hueren tsmorghens en beghonde te predicken, nochtans en liet veel ghemeen volcx ende schamel ambachtslieden niet te commen te sermoene, eensdeels om ghesteerct ende ghewapent te zijne jeghen den periculuesen camp vanden gheloove die voor handen was, dwelc zij te voren alsser gheenen strijt en was, oft mindere, niet en hadden ghade ghesleghen, al wast hemlieden gheleert; ooc mede waren zulcke dijnghen zelden oft nemmermeer int ghemeene gheleert, sonderlinghe over eenen ghoeden tijt van jaren alsser noch lettel roere af was,

[p. 49]

om dat doe tghemeene volck beter was voren gheleijt tghene dat dienen mochte thaerder zielen zalicheijt, int leeden van een ghoet, eerlic ende ghestichtich leven, dan hemlieden te toelgieren de questien des gheloofs, die zwaer om verstaen zijn, ende mocht mens voorbij, niet allen dienen int ghemeene verclaert, ende up dat wijt claerder zeghhen, veel predicanten en waren ooc niet gheleert ghenouch om zulcx te doene ofte emmer studiuese heretijcquen daer af te vuldoene. Dus eijst beter niet gheleert dan maer alf ofte flauwelic gheleert, zoo dat altijts dander partije hem steercker vertooghe, sonderlinghe in de zaken des gheloofs; want aldus wert ons gheloove (dwelc steerck ghenouch in hem zelven es, waert souffisantelic vertoocht) van de heretijcquen beschimpt, veracht ende met voeten ghesteken, tot grooter schade ende injurie van onsen helighen gheloove. Daerom ghelijc Alexander die monarcha hem van niemant en wilde laten conterfaeten dan van Apelles, die de constichste schilder van der werelt was, alzoo (ben ic daer recht an) en behoort niet elc te leeren ende boven al te scrijven, in zulcke matterien oft hij en ware wel bezocht, duerdroncken ende gheleert in de zelve matterien; want ten waren gheen mannen van cleene gheleertheijt die jeghen de secte van Arrius stonden: twaren int eerste Athanasius ende Hijlarius, uutnemende gheleert ende ghoet van levene. Hij en was ooc niet cleene die jeghen de Donatisten ende Pelagianen screef: twas den helighen ende hooghen beroumden Augustinus; van ghelijcken die jeghen Jovinianus ende Vigilancius screef: twas den zeer arbeijdenden Jeronimus; ooc die Nepos ketterie verwan ende te nieten dede in Arsenoiten, daer zij zeer ontsteken was ende hadde steercke voorstanders. Wast niet dien zeer gheleerden Dijonisius, bisscop van Alexandrien in Egipten, die ooc den vromen ketter Berilbus, bisscop van een stad Bostrena, in

[p. 50]

Arabien gheleghen, metten zijnen verwan? Dwelc vele andere bisscopen, (naer groote disputatien jeghens hem ghehauden) gheensins ghedoen en conden, wart hij niet vermeestert ende gheheel die ketterie uutghebluscht vanden uutnemenden gheleerden Origenes? Vele mochten wij noch te desen propooste verhalen, maer dit cleene laet ons hier ghenouch zijn. Wij weten wel dat sommighe gheleerde mannen jeghens die ketteren van onsen tijde ghescreven hebben; maer vele van hemlieden en hebben (naer mijn dijncken) niet ghenouch ghedaen; want sommighe hebben als uut een groote reedghende auctoriteijt te partijelic ghescreven, waer uut niet ghoets ghespruten en can. Zij en hebben die lammerkins. Christi, die ghequetst waren, niet in den schoot ghedreghen ende gheheelt; zij hebben willen met Eliseus stock tkindt verwecken ende niet met die loffelicke presencie Elisei. Die meinsche heeft een edel coninclicke natuere, die veel beter te trecken es met soetigheijt ende vriendelicheijt dan met hartheijt, strafheijt ofte vijandelicheijt. Zij hebben willen liever maken stocken ende clippels uuter scriftuere om die heretijcken (zoo zij zegghen) te slane, dan zoete plaesteren om de ghequetste up te helpen. Dit en es den rechten gheest Christi niet, die quam om de zonders zalich te maken ende niet om te verdeerven, noch den gheest Pauli die hem cranck gheliet metten crancken, om dat hijse al in Christo winnen zoude. Andere hebben jeghen de heretijcquen veel te kinderachtig ghescreven, zoo dat zij daer up terstont wel viermael cloucker van replijcquen dienden: daer laghen haer boucxkins in dasschen ofte werden in den turfhouck gheworpen ende men ghecte doe met onsen helighen gheloove. Dit es ghecommen daer bij dat eenighe gheestelicke persoonen tvolc voor veel te slecht¹ ende onwijs hilden; want

1 Eenvoudig.

[p. 51]

om de vreese van de vervolghijnghe spraken zij al, alzoo de zulcke hooren wilden, ende en dorsten haren zin ende verstandt (al wisten zij wel beter) niet ontdecken oft te kennen gheven; maer achter haren rugghe ghecten zij met die gheestelicke ende hietense blentpotten, ende die argumenten die zij up haer propositien niet zegghen en wilden, vertrocken zij wel ander persoonen daer zij staut ende vrij jeghen waren. Die hilpen de gheestelicke ooc beghecken ende versmaden, en dit moeste den gheheelen gheestelicken staet draghen, daer maer de sommighe in beschuldich en waren ende tgheloove moester ommegheblameert werden. Ten derden al wast, ofte al eijst, datter eenighe jeghen de heretijcquen treffelic ghescreven hadden, ende een meesterlic stick (om die ketters den mont te stoppen ende die penne uuter handt te weerpen) vulbrocht hadden, dat was al in latijne, dat en mocht den ghemeenen man niet zien noch weten, mits dat hij gheen latijn en conde, dus hebben zij daerinne rechts ghedient hemlien die een zeer cleen hoopkin zijn, in comparacien van die ontellicke menichte vanden ghemeenen volcke, ende hebben alzoo ghevoet ofte ghefeestiert die minst hongher hadden, mits dat zij hier af veel steercke spijse in latijne ende griecx vonden. Maer den armen ghemeenen man hadde een tafel zonder smakelic broot ende niet up de tien deelen naer, van twaleven, ghenouch, ende raesde van honghere. Zoo datmen wel mochte zegghen dat den heere zeijde: den ougst es groot ende overvloedich maer de weerclieden zijn weijnich. Hier duere zijnder vele afghevallen in diveersche ketterien; want der ketteren broot smaecte hemlien veel beter, (zoot ooc dicwils ghebuert datmen meer gheneghen es tot ijet dat quaet es ende verboden, dan tot dat ghoet es, zoo hebben ons Eva ende Adam ghecorrumpeert) dan tbroot

[p. 52]

der heliger keercke, dwelck te flauwelic ghebacken was ende te spaerlic voren gheleijt, hoewel dat zulcke taerwe (zoo gkezeijt es), dalderzuverste ende beste es. Ooc hebbender vele al te langhe in de kanne gheslapen oft de ledicheijt heefter hemlieden ghedaen, of zij hebben haer liever ghemoeijt met tijdelic proffijt ende winnijnghe dan met de winnijnghe der zielen, die haer bevolen waren, ende waeraf Christus den alderbesten verghelder es. Dees nieuwe gheesten zaeijen haer boucxkins achter straten, daer zij gheen ghelt voren en hebben, scrijven ende drucken, met perijckel haers levens, dach ende nacht, ende wij ofte de onse es te vele dat wij daer jeghen een cleen boucxkin laten uutghaen, daer wij somtijts af vergholden zijn, ende vander overheijt grooten prijs ende danck behalen. Hoe zoude den ghemeenen staet dan in dese qualiteijt wel ghevaren? Dit en mach men nochtans niet al up der gheestelicken hals schudden als oft zij met haren arbeijt ooc teffect vermochten; want Paulus ende Apollo moghen nat maken, maer Godt moet den wasdom gheven; want men vint ooc menich man, met een weerlic abijt, die een gheestelic herte heeft ende herde gheleert es, die hier inne ooc te curt blijft; want tes ooc zijn officie, zulcx bij der handt te nemen ende in den wijnghaert des heeren te weercken; maer die stekent up de gheestelicke ende alzoo blijftet onghedaen. Veel ketters en helpt ooc gheen medecijne der ghenesijnghe, zoo Tertullianus en ander wel wisten tharen tijde; want men verwanse wel, maer daerom en conde mense niet bekeeren. Van de zulcke spreect Paulus: schuwet den meinsche die een ketter es naer die eerste ende ij^e vermanijnghe, wetende dat hij verkeert es, duer hem zelven veroordeelt zijnde. Hier bij verstaet men verkiesende ketters, die haer errueren, met moetwille verkiesen, ende daerin vulherden wat men hem-

[p. 53]

lieden zecht of toocht; want dese zijn, duer haer zelfs vonnessen, veroordeelt. Maer hier neffens zijnder vele die te winnen ende te bekeeren zijn, die meer vallen uut ignorancie dan uut upghezette boosheijt. Dese mocht men aldus (zoo voorseijt es) wederomme uphelpen ende tot die salighe voye Christi brijnghen, ende ooc die in perijckel zijn van vallen, met salighe, treffelicke, ghegronde leeringhen hauden staende. Zoo zouden die schapen haer herders eeren ende loven, ende zouden ooc den eeuwighen prijs vercrijghen. Dusverre hebben wij (als van eenen gheest ghedreven zijnde) buten onsen weghe gheloopen; nu willen wij weder onse hijstorie vervolghen:

Item tvolck, voor haer zielen zurghende, (zoo voorseijt es) snaecten naer ghoet onderwijs om ghewapent te zijne jeghen die doottelicke schichten die van alle canten vloghen; ooc ten anderen quamen zij te overvloedigher te sermoene, om dat zij in alzulcken desolaten tijt niet te weercken en hadden; want daer en regneerde noch neerijnghe noch coopmanscappe, mits dat de contoiren tAndtweerpen, over langhen tijt te voren, alle ghesloten waren. Daer en ghijnc ooc gheen ghelt omme; want twas uut dees Nederlanden gheruumt den voorleden winter, naer Oostlandt, wel vander helft, mits den dieren coop coorens die beghonde in den ougst xv^c lxv, alst alder overvloedichst pleecht te zijne, ende die ghelt hadden die hildent bij haer, vreesende ofter een oorloghe ofte eenen dieren tijt uut ghevolcht zoude hebben, mits den jeghenwoordighen trouble, daer alle verstandighe ghoede lieden voren beancxt waren.