Van die beroerlicke tijden in die Nederlanden en voornamelick in Ghendt 1566-1568

Cap. VI.

Van een justicie te Ghendt ghedaen ende noch van der veltpredicatie, ende wie daer af schenen de voorstanders ende capiteijnen te zijne, ende hoe de zelve predicacie meer ende meer wies ende toenam.

Den xv^en in hoijmaent (1566), maendach wesende, was onthooft up een schavot, voor sgraven casteel, een jonck ghezelle van xx jaren of daer ontrent, ende was den cnape van joncheer Pieter Van Hedijnghen, heere van Hasselt te Vrijen, ghenaemt Pauwels Bate, filius Bartholomeus, om dat hij den pastuer van Hasselt, met eenen stock, die hij daer uut eenen cant afghehauwen hadde, ghesleghen hadde, up aermen ende beenen, zoo dat hij hem ter eerden velde ende riep zijns lijfs ghenade; dit ghebuerde op eenen morghenstont vrouch, in een coorenstick, daer den priester zijn ghetijen ghijnck al lesende, ende hadde dese mesdoender anghedaen de cleeders vanden anderen cnape, Gillis ghenaemt, ende was voor taenzichte vermomt, maer den priester (hoe wel hij zeer ghequetst was) en hadde gheen mijncke, zoo [waren] twee chirurgienen van Ghendt tot daer, van tsheeren weghe ghezonden, als meester Silvester Moenins ende meester Joos Van Steertem, metghaders de chirurgienen die over hem ghijnghen attesteerden, maer de presumptie was dat hij

[p. 27]

hem zoude ter stede dootghesleghen hebben, hadde daer niet eenen waghen ten naerghanghe ghecommen. Men wilde zegghen dat desen jonchman eenen eijmelicken aet up desen priester hadde, om dat hij, over eenen langhen tijt, cause gheweest hadde dat zijn vader t' Aelst twee zoo drij reijsen ghepijnt was, om dat hij twee herdoopermeesters ghelogiert hadde, alsdoe t' Aelst wonende, maer quam naerderhandt te Ghendt wonen om dat hem dochte dat hem die Tan Aelst zoo qualic meshandelt ende de leden ghebrocken hadden, niet jeghenstaende dat hij dopinie van de wederdoopers niet en sustineerde, want hij heefter naermaels jeghen ghestreden, met woorden ende scriften, want hij was een gheleert man, conde griecx ende latijn, die de studie ende de duecht zeer lief hadde, zoo dat hij sommighe boucken componeerde, maer was overleden der weerelt. Desen jonghen pacient dede dit ooc ter liefden van zijnen meester, den heere van Hasselt, die ooc partijtschap jeghen desen priester drouch, ende zijn huusvrauwe hadde hem uuter vonte gheheven ende een ghoet testament belooft, maer lust ijemant te hooren hoe hij in handen quam, tgheschiede in deser mannieren: de heere van Hasselt was zeer qualic ghemint in de voornoemde prochie, daar hij woonde, ende men wist wel wat questien dat tusschen hem ende den pastuer gheschiet waren, daerom liep de mare zeere up hem of up de zijne. Uut deser causen hebben de heeren vanden rade te Ghendt, beede zijn cnapen inneghedaecht, die zijn ghecompareert ende terstont vaste ghehauden, daer naer quam dheere van Hasselt zelve om zijn cnapen te verlossen ende wart ooc ghevanghen, ende den eenen cnape Gillis, upden welcken dat men hilt, ghepijnicht zijnde, belaste den anderen cnape, de welcke uut vreese vander pijne, tfaict bekende ghedaen te hebben, hoe wel de heeren

[p. 28]

minst up hem vermoedden, mits dat hij een ghoet uutzien hadde, magher ende hebbende eenen langhen nuese, zoo dat alsmen hem zoude ghaen verwijsen een jonghe dochter voor de consistorie ghecommen es, begheerende hem in huwelicke te hebben ende hem alzoo te verlossen, maer men hilt de duere voor haer ghesloten. Up tscavot staende, ontschuldigde hij zijnen heere ende meester als dat hij hem daer toe niet gheraden en hadde, begheerende dat men hem daer af onschuldich zoude willen hauden, daer naer knielde hij neder ende wederom upstaende onder ander woorden zeijde dat hem dit quam van zijnen meester ghetrauwe te zijne ende dat hij onschuldich starf; daer naer riep hij zeere op Godt almachtich ende alzoo vlooch thooft vanden buucke. Dese voornoemde twee propoosten schenen jeghen melcanderen te vechten; veel lieden docht ooc dese justicie hert te wesen ende up talderstrancste te snijden, anghezien den ghequetsten noch dootwonde noch mijncke en hadde, maer men meende dat dit eensdeels ghedaen was om tvolc, dat zeer verhaet was up de gheestelicke persoonen, duer de veltpredicanten, hier duere een ontzich te gheven, om hem anden priesterlicken staet niet te mesghane.

Dit aldus ghedaen wesende, zoo verghaerde weder buten der Petercelie poorte, bij tqua taveerekin, een ontellic volc ter predicatie; daer wart voor der noene een bruut ghetraut ende naer noene een kindt christen ghedaen van lieden die up St. Pieter woonden, naer haerlier manniere ende mote, versmadende die aude lovelicke ghewoonte der heligher keercke, ende blameerden somtijts, in haer sermoenen, die manniere vanden doop, die wij huseren, zegghende dat ons priesters met de kinderen staen ende jonghelueren, steken haer vingheren in der kinderen hooren, speecselen ende

[p. 29]

zeeveren daer up, cruusen ende zeijnen, zalven, zauten ende strijcken, bezweeren den duvel daer uut, als oft de moeder eenen duvel ix maenden in haren lichame ghedreghen hadde, welcke ceremonien ende supersticien die heijlighe apostelen niet ghedaen en hebben, up al dwelcke ghoet te andtwoorden ware, want de keercke ende de vaderen hebben van alle auden tijden zulcx ghehuseert om zeker beteekenessen hier te lanck om verhalen, ende heeft wel die auctoriteijt ende macht zulcx te doene, want zij heeft wel macht te binden ende te ontbinden ende veel ander dijnghen; niet ooc en bezweert men tkindt als ofter eenen duvel in ware, maer vander eerfzonde weghe heeft de duvel recht an tkindt, die verjaecht men van daer ende anders niet, maer hier af willen wij cesseren tot up een ander tijt.

In dees voornaemde predicacie was volc van Audenaerde, Eecloo, Ronche ende van ander quartieren, met stocken, bussen ende zweerden, ooc peerdevolck, met sijncroers an haer zijde, die alomme de wacht hilden ende de ghaten oft straten dede bewaren, van waer dat zij zouden moghen bestooct oft bespronghen werden. Men meent datter eenen overlander onder was, die hem als een regimentsman vanteerde, rijdende zeer neerstelic over ende wedere, sprekende somtijts totten volcke: lieve broeders, zijt clouc ende wel ghemoet, ic en zal hulieden niet afghaen tot den laetsten druepel van mijnen bloede. Ooc hilt hem als een capiteijn oft bevelsman meester Gillis Coorne, een incarnaet veerwer, een frisch man, wonende te Ghendt, maer niet van daer gheboren, die an die lieden van Ghendt al zijn winnijnghe ende welvaert ghehaelt hadde, want hij quamer magher inne ende was al rijcke ende weeldich bedeghen. Maer den upper ende generael capiteijn was eenen Lieven Onghena, een vierschoot man, zeer clouck ende staut van begrijpe,

[p. 30]

inboorlijnc van Ghendt, een ploter oft leertauwer van zijn ambacht, maer hadde langhen tijt den crijch ghehanthiert onder die zwarte ruters in Oostland ende Duijtschlandt, daer hij zulcke rudesse ende rouckeloosheijt gheleert hadde; hij ghijnc altijts met sijncroers ende ander gheweere wel voorzien. Hier mede hadde hem ghevoucht zijn broedere meester Jan Onghena. Dese hadde de name meester behauden, om dat hij een lettel tijts schole ghehauden hadde, maer gheneerde hem meest met de rhetorijcke daer hij ooc redelic verstandt af hadde, ende hadde een ghoede stemme om zijnghen, was ooc ghenouchelic ende boerdelic van troengien ende bootsen uut te stuucken ende aerdighe refereijnkins, die hij zelve ghecomponeert hadde, waer duere hij wel bemint was, met hooghe ende met nedere, ende was alomme een waer eenighe feeste of ijet te doen was; als die ghuldenen vanden boghe uut trocken om prijs, zoo was hij daer den zodt, ende was cnape van zeker ghuldenen oft broerschepen, ghijnck floucx int abijt ende was een jonck schoon man. Dese zoude naermaels, met weenende ooghen, beclaecht hebben dat hem zijn eijghen broeder bedroghen hadde, ende hem doen te verstaen dat hij niet en dorfte vreesen, hij hadde zeghelen ende bescheets ghenouch van groote meesters om zulcx te doene, maer dat hij hier af secreet zijn zoude.

In dese predicatie (ghelijc veel dijncx metter tijt vermeerdert maer niet altijts verbetert) zoo waren tenten ghespannen van zeijlen; daer preecten ij predicanten, die hadden ooc haer tenten oft tabernaculen jeghen de hitte der zonne ende den reghen ende eenen stoel oft hoochde van russchen ghemaect om somtijts neder te zitten, ende als zij staen wilden ende ghemackelic rusten, zoo waren daer voren bailgen ghemaect. Men zancker ooc psalmen al avont. Daer

[p. 31]

waren veel tonnen met biere daerwaert ghevoert ende eenen waghen vul coochalme¹, zoo dattet meer eenen veltlegher scheen zijnde dan een predicacie. Zij hadden ooc voor een husancie anghenomen te schieten al haer gheladen bussen af, als de predicatie ghehent was, dwelc een groot ghedruus maecte, doe zeijden sommighe catolijcque: daer luden de clocken vande ghuesen ofte ghuesghezinde. De predicanten straftense zelve somtijts daer omme, hemlieden biddende dat zij zulck gheruchte met schieten niet maken en zouden, want zij maecten ooc vervaert ende bevreest de vraukins ende jonghe dochterkins die in tsermoen zaten, die doch lichte vervaert zijn, zoo waren ooc veel ghezellen ende manspersoonen, want zoo zaen als zij eenich gheruchte hoorden, meenden terstont dat die van Ghendt uut quamen om haer doot te smijten, waeromme zij somtijts liepen ende tumelden over hoop, vielen in grachten als verbaesde meinschen, maer zij werden nu een lettel verstautende, als de zake ghewoon werdende, want die sermoenen ghedaen zijnde, quamen tsente Pieters inne tsachternoens ontrent den vier hueren, neffens onser vrauwen keerchof, te peerde ende te voete, waer onder een deel schoenlappers waren, ende quamen psalmen al sijnghende; twas doe potmaerct tsente Pieters ende sente Maria Magdalenen avont, zoo dat daer een groote woelijnghe van volcke was.

Tsanderdaechs, up sente Maria Machdaleenen dach, preecten wederom twee predicanten up den zelven cant van de stadt, maer niet ter zelver plecken, want zij preecten doe buten der Hueverpoorte, ontrent de Schelde, bij de mootkins van Jan Van Pottelsbeerghe, Lievin De Muntere ende andere, beede overleden deser weerelt, ende was een dries-

1 Keukenalm, keukengerief.

[p. 32]

schelkin daertoe bequame schijnende. Dat daer veel volcx gheweest hadde, bleeck wel an die groote menichte van volcke, dwelc, alst ghepreect was, in die stadt quam gheghaen, zoo dat eenen verdrieten mochte thende daer af te verwachten ende duerde wel drij of vier hueren lanck, duer ii poorten, als de Hueverpoorte ende de Pedercelie poorte, maer twas al meest jonc ende ghemeen volcxkin, van drij hondert nauwelic eenen persoon van machte, maer men moet ooc verstaen dat men wel hondert persoonen of meer vint, middelbaer ende magher ghestelt, jeghen eenen rijcken poorter of treffelicken coopman, nochtans warender sommighe van machte onder ghemijnghelt, ende onder andere zeker practisienen bij den raet van Vlaenderen, als bijsondere de zonen van Baudin Maijaert, den vader, overleden zijnde, een machtich advocaet gheweest hebbende, waeromme dat zij hemlieden tzelve verboden ende verpeinden up zeer groote pecunieele boeten; maer noch en lieten zijt daer niet omme, dus worden zij inneghedaecht ende hier af compareerde Christoffels Delabeque, een jonc curt persoon, rijcke ende wel ghestaet, van gheboorten van Douwaaij, ende bij de heeren zijnde, wart beneden ghewesen ende inde vanghenesse ghesloten, ja, tselfs den zone van mijnheere den president, een zer gheleert jonchman ende in Vrancrijck ghestudeert hebbende, was ooc calvinisch ghezint, waer af hem den vader (zeer verstoort zijnde) niet en heeft connen ghebrijnghen.