De geskidenis van ons land, in di taal van ons volk

[p. 125]

Transvaal.

Eerste hoofstuk.
Ontstaan van di republiik.

Dorpe gebou. - Salkats verdrywe. - Traktaat gesluit. - Pretorius. - Burgeroorlog. - Keate syn Uitspraak. - Volksraad objekteer. - Goudvelde. - Pretorius bedank. - Burgers gekiis. - Vooruitgang. - Goudvelde. - Spoorweg. - Kaffer-oorlog.

Soos ons gesiin het, het 'n party van di Boere onder Potgieter en andere ni mégetrek na Natal ni. Eers het hulle gewoon an di Suidekant en naderhand an di Noordekant van Vaalriviir. Daar het hulle toen 'n dorp gebou an Mooiriviir; di dorp het hulle genoem na hulle kommadant of chef Potgieter, Pot-chef-stroom. Uit dri woorde is di naam dus saamgestel: Pot is di eerste sillabe van Potgieter, chef beteken dat hy hulle kommadant was, en stroom is di stroom van Mooiriviir. Dis 'n pragtige dorp nou, en lange tyd was dit di hoofstad van Transvaal, totdat nou voor enige jare gelede Pretoria hoofstad geworde is, omdat dit meer in di middel van di Republiik lê.

In 1844 en 1845 trek di Boere daarvandaan weer verder, en bou toen 'n dorp digteby di Selati Goudvelde. Di dorp noem hulle Origstad, na di Hollander wat syn skip gegé het om goed ver hulle te breng met Smellenkamp. Dit is 'n regte vrugbare plek. Hulle het daar gou huise gebou, tuine gemaak en lemoenbome, ens. geplant. Mar toen kom di koors daar so erg en daar sterf so 'n menigte, dat hulle somar huise en alles moes verlaat en vlug daarvandaan. Daar staan van dag nog murasiis, wat di ou voortrekkers gemaak het.

Toen verdeel di Boere ver hulle in twé parte. Party trek na di Suidekant en bou daar toen di dorp Lydenburg, so genoem om al hulle lyde wat hulle deurgestaan het. Di ander klomp, onder Hendrik Potgieter, trek Noord-op en bou 'n dorp an Soutpansberg. Dit is gebeur van 1845 tot 1847.

Toen Pretorius uit Natal gekom het, trek hy met syn manskap na Magaliisberg, daarom is naderhand di dorp wat daar gebou is Pretoria genoem, na ou Pretorius. Syn plaas waar hy op syn oue dage gewoon het lê in di distrik van Pretoria en heet ‘De Rust van den Oude,’ en is nog onder di famili Pretorius.

Soos ons gesiin het, het ou Pretorius en syn manskap in 1848 di Vrystaat gehelp teen di Engelse op Boomplaas. Toen het di Engelse Gouwerneur mos ver hom vo'elvry verklaar. Mar ver Potgieter het di Engelse in sekere sin erken as hoof van syn party, en vry gelaat om te handel soos hy goedvind.

Omdat di Potgieters en di Pretoriusse toen hulle uit di Koloni getrek het, ni op één plek gaan woon ni, het idereen met syn manskap 'n soort van onafhankelike maatskappy gevorm. Dit was di rede dat, toen hulle naderhand in een land woon, daar twé partye was. En dit het 'n héle tyd geduur en baing moeite gekos eer di twé weer verénig is. En oek naderhand

[p. 126]

is dikwils di oue partyskap uitgebreek, een keer was dit so erg dat daar 'n soort van burgeroorlog van gekom het.

Mar kon di Boere dan mar so gemakkelik di land bewoon en dorpe bou, ens.? Het hulle dan ni daar met Kaffers te doen gehad ni? - O ja! Di wat nou so lekker woon op plase en dorpe wat di oue Voortrekkers angeleg het, weet weinig met hoe veul moeite, en stryd, en sweet, en trane, en bloed di Voortrekkers di land betaal het!

Di tyd toen di Voortrekkers in di land kom, was di grootste deel van di land in besit van Salkats. Di man wat eindlik di eerste di Transvaal ingetrek het was Trigard met syn geselskap. Di skrywer van ons Geskidenis het met syn eie oge an Renosterpoort, distrik Pretoria, 'n boom gesiin, waarop di datum uitgesny is toen Trigard met syn geselskap daar gekom het. Di mense daar vertel dat Trigard self dit uitgesny het. Met moeite kan 'n mens dit nog uitmaak wat di datum is, - want di bas van di boom het dit al amper toegegroei. In myn sakboeki het ek di datum opgeteken (ja, waar is di hand nou want dit uitgesny het!). Dit is: 17 Maart, 1837.

Nou di tyd was Salkats baas van di land. Hy was 'n bloedhond. 'n Menigte van di Betjuana-stamme wat daar in di land gewoon het, het hy glad uitgeroei. In party streke van di Transvaal (myn eie oge het dit gesiin) kan 'n mens dage vêr ry, dat jy nog di klipmuurtjiis kan siin van di een Kafferkraal langes di ander, algar wat Salkats leeg gemoor het. Grote streke land het hy glad woes gemaak, en di enkele krale wat hy nog laat o'erbly het, was syn slawe, wat hy op di vreselikste maniir martel. Salkats het krale gehad tot an Vaalriviir. Maar hy het, met di meeste van syn volk, diper land-in, Noord-op, gewoon.

Toen di eerste klompi Boere o'er Vaalriviir trek om 'n woonplek te soek, het Salkats spioene uitgestuur om di kans af te loer, en een nag het hulle di Boere onverwags angeval met 'n grote mag, 'n menigte van hulle vé weggerowe en 'n party Boere vermoor. Daarmé is 'n party oorloge teen Salkats begin, wat angehou het totdat Salkats verdrywe was. Salkats was ver di Boere in Transvaal wat Dingaan in Natal was. Hij was di man wat di Boere gedurig angeval het, en di Boere moes ver hulle selwers verdedig. Dis dus laster, dat di Boere aspres di Kaffers daar sou uitgeroei hê. Salkats het hulle uitgeroei, en hy wou di Boere oek algar net so vermoor hê; mar hulle het hom anders geleer!

Na di slag van Boomplaas, toen di Vrystaat onder di Engelse Regering kom, het di meeste Boere na di Transvaal getrek. En toen di Engelse een kant ver Pretorius vo'elvry verklaar, maak di Boere anderkant ver hom Kommadant-Generaal, en hy het Salkats net gou verdrywe tot o'er di Limpopo.

Toen stig di Boere daar weer 'n Republiik ver hulle selwers. Di Engelse siin toen dat dit verniit is om di Boere verder te agtervolg, want hulle wil vry wees, en hulle trek mar altyd diper land-in, en hulle het di grote Afrika nog voor hulle, en di Boere gaan liwers veg met leeus en Kaffers as om onder di Engelse te staan. En di Engelse self had toen al meer land as hulle wou hê,

So is daar 'n verdrag gesluit tussen di Engelse Regering en di Transvaalse Boere. Op 3 November, 1851, het di Engelse Gouwerneur di Proklamasi waarin hy ver Pretorius vo'elvry verklaar, weer herroep, en in 1852 is di Sandriviir Traktaat gesluit, wat ons nou hiir gé:

[p. 127]

‘Traktaat met di Transvaalse boere.

Verslag van 'n byeenkoms wat gehou is in di huis van Meneer P.A. Venter, Sandriviir, op Vrydag, 16 Jannewari 1852, tussen Majoor W. Hogge en C.M. Owen, Saakgelastigde van Hare Majesteit di Koningin van Engeland, om di saak an di Oostelike en Noord-Oostelike grense van di Kaapkoloni in orde te breng, an di een kant, - en di vollende gesantskap van di Uitgeweke Boere o'er Vaalriviir an di ander kant:

A.W.J. Pretorius, Kommadant-Generaal,

H.S. Lombaard, Landros,

W.F. Joubert, Kommadant-Generaal,

G.J. Kruger, Kommadant,

J.W. Grobbelaar, Raadslid,

P.E. Scholtz,

P.G. Wolmarans, Ouderling,

J.A. van Aswegen, Veldkornet,

F.J. Botes, Veldkornet,

W.J.S. Basson, Veldkornet,

J.P. Furstenberg, Veldkornet,

J.H. Grobbelaar,

J.P. Pretorius,

J.M. Lehman,

P. Schutte,

J.C. Kloppers.

1.	Di Saakgelastigde waarborg in di volste sin, uit naam van di Engelse Regering an di Uitgeweke Boere o'erkant Vaalriviir, di reg om hulle eie sake te bestuur, en 'n eie regering te hê, sonder enige tussenkoms van di kant van di Engelse Regering, en dat gesegde (Engelse) Regering nooit in di land an di Noordekant van Vaalriviir sal indring ni, met di verdere versekering, dat dit di vurigste wens van di Britse Regering is om di vrede te bevorder, vrye handel en vrindskappelike omgang te hê met di Boere wat nou daar woon, en met di wat nog daar sal kom woon; mar dat di akkoord om ni vyandig in te dring ni (non-interventie) verbindend is ver albei partye.
2.	Alle verskille wat later mag ontstaan o'er di regte betekenis van di woorde “di Vaalriviir,” so vêr dit betrekking het op di lyn van di o'ersprong van di riviir o'er di Drakensberge, sal bepaal en geregel worde deur skeidsregters van weerskante te benoem.
3.	Di Saakgelastigde van H.M. di Koningin vernitig hiirby alle verbintenisse, welke oek en met wi oek van di swart nasiis dit mag wees, an di Noordekant van Vaalriviir.
4.	Dit is besluit, dat gen slawehandel is of sal worde toegelaat of gedrywe deur di uitgeweke Boere an di noordekant van Vaalriviir.
5.	An handelaars en reisigers, an albei kante van di Vaalriviir, word alle gemak en vryheid verseker; mar alle wagens wat met ammunisi en wapens gelaai is, en van di Suidekant van Vaalriviir kom, moet voorsiin wees van 'n sertifikaat, geteken deur 'n Britse Regeringspersoon of 'n ander ambtenaar, wat daartoe wettig bevoeg is, en waarin di hoeveelheid van di artikels wat in di wagens is moet opgegé worde an di Regeringspersoon wat di naaste woon

[p. 128]

	an di Noordekant van Vaalriviir, en di moet in so'n geval handel vollens di wette van di Uitgeweke Boere.
6.	Dit is besluit, dat gen Britse owerheid di Uitgeweke Boere mag hinder om hulle ammunisi te koop in di Engelse koloniis of besittings in Suid Afrika, op watter plek oek, en dit is bepaald dat alle handel in ammunisi met di inlandse stamme, met toestemming van albei kante, sowel van di Engelse Regering as van di Uitgeweke Boere, an albei kante van Vaalriviir verbiid sal wees.
7.	Dit is besluit dat alle skelms of ander skuldige persone, wat di regterlike mag sou wil ontvlug an di o'erkant van di Vaalriviir, na albei kante uitgelewer sal worde as daarom gevraag word en dat di Engelse Geregshowe net sowel as di van di Boere, an albei kante, sal opestaan ver alle wettige prosesse, en dat dagvarings ver getuige deur albei regerings sal ondersteun worde, om di getuige as dit gevorder word te laat verskyn. -
8.	Dit is besluit, dat huweliks-sertifikate wat di Regering van di Uitgeweke Boere uitgé geldig en voldoende sal wees, om di kinders wat uit sulke huwelikke gebore is reg te gé op hulle erfporsiis wat hulle in enige Engelse koloni of besitting in Suid Afrika moet ontvang.
9.	Dit is besluit, dat elkeen wat vaste eiendom het op di Engelse grondgebiid, di reg en di mag sal hê om syn grond te verkoop en frank en vry o'erkant Vaalriviir te gaan woon, en omgekeerd net so; mar dit is ni geldig ver misdadigers of skuldenaars, sonder dat in di betaling van hulle wettige skulde sal voorsiin wees.

Gedoen en geteken an di Sandriviir, op di genoemde plek, op di 17de Jannewari 1852.’ Geteken deur di persone bowe genoem.

Di Traktaat is deur di Volksraad, op Rustenburg 16 Maart, 1852, goedgekeur, en an di Engelse kant bekragtig deur di Gouwerneur Georg Cathcart uit naam van di Koningin.

Di Traktaat het di Engelse Regering oek verbreek: Art. 3. met di Diamandvelde het hulle 'n hele stuk grond o'er Vaalriviir oek bygetrek, en dit deur bondgenootskap met stamme wat daar woon. En dan Art. 6, deur di duisende van geweers wat hulle gedurig an di Kaffers verkoop.

Na di dood van ou Pretorius werd syn seun President van di Transvaal In 1860 is hy verkiis tot President van di Vrystaat, nadat Boshof bedank het. Hij neem dit an. Toen breek daar in di Transvaal 'n grote onenigheid uit tussen di twé party; Schoeman was an di hoof van di een party, en Paul Kruger van di ander party. Hoewel dit gen bloedige oorlog was ni, want daar het mar min bloed gestroom, tog was dit 'n grote nadeel ver di land; want di boerdery is daardeur baing agteruit gegaan.

Naderhand is di vrede weer herstel, en Pretorius is weer teruggekom as President van Transvaal. Hy had veul te doen met di Kafferstamme rondom, so dat dit ni juis syn skuld is, dat hy ni veul gedoen het tot verbetering en beskawing ni. Hy kon ni.

Op 1 Maart, 1871, het hy met di Gouwerneur Barkly en met di Kaptein van di Batlapins 'n akkoord gemaak. Daar was verskil o'er 'n stuk grond onder langs Vaalriviir. Di kaptein sê dit hoort an hom. En Pretorius (onversigtig genoeg!) stem toe, dat di Engelse Gouwerneur van Natal sou skeidsregter wees om uitspraak te doen wi reg het.

[p. 129]

Op 17 Oktober, 1871, doen Gouwerneur Keate uitspraak dat di grond an di Kaptein behoort, en so word di héle distrik van Bloemhof van di Transvaal afgesny. Mar di Volksraad protesteer toen daarteen; want Pretorius het dit so mar op syn eie houtji gedoen, sonder toestemming van di Volksraad, en teen di Grondwet van di Republiik. Hy het daar gen reg toe gehad ni.

Daarop bedank Pretorius, en Burgers, 'n Predikant van Hanover, word toen verkiis. In syn tyd is di land vooruit gekom. Dis gedeeltelik an di tyd toe te skrywe. Met di Diamandvelde, hoewel di Engelse dit afgeneem het, het Transvaal en Vrystaat tog daarom mar di beste gevaar. Toen had di Boere 'n mark ver hulle produkte. Di Vrystaat versiin di Diamantvelde veral van vlees, en di Transvaal van brood en groente, en tabak, ens. So kom daar geld in, en so moes albei opkom.

Mar dan Burgers self, hy was 'n lewendige kerel. Toen hy daar kom was di land vol van papiirgeld, en di was amper niks wêrd ni. Hy leen toen by een van di Kaapse Banke £60,000, en verbrand di papiirgeld.

Toen is di Goudvelde ontdek. En toen was Burgers na Europa, en in Holland het hy geld geleen om 'n spoorweg te laat maak na Delagoabaai, en met di Portugése Regering het hy 'n traktaat gesluit, sodat di Transvaal vrye handel het daar an di Baai. Mar van di héle skema is niks gekom ni.

Want net soos hulle begin met di spoorweg, nou kom di arme land in oorlog met di Kaffers. Di duisende van geweers wat di Engelse an di Kaffers verkoop het! - het di Kaffers betaal met geld, en di Boere dit moes weer betaal met bloed.