De geskidenis van ons land, in di taal van ons volk

[p. 121]

Viirde hoofstuk.
Di diamantvelde.

Hoe di Boere di Grond gekry het. - Hoe di Diamante daar gekry is. - Hoe di Engelse di grond afgeneem het. - Hoe hulle daarvoor Skadevergoeding gegé het. - Latere geskidenis.

Ons behandel di geskidenis van di Diamantvelde ekspres ni net of dit 'n aparte koloni is ni, né ons beskou dit soos dit is, as 'n hoofstuk in di geskidenis van di Vrystaat, al het di Engelse regering dit, voor 'n tyd, op onregvêrdige wyse, in naam van di Grikwas in besit geneem, dit was daarom mar 'n stuk van di Vrystaat.

Mar lat ons di geskidenis nou mooi van vooraf vertel. Dat di Boere 'n deel van di grond (ten minste) van di Grikwas gekoop het, het ons al gesiin. Mar om di ding mooi agter makaar te kry moet ons nou kortweg vertel: - 1. hoe di Boere an di grond gekom het; 2. hoe di Diamante daar gekry is; 3. hoe di Engelse di grond afgeneem het, en 4. hoe hulle dit later weer won reg maak.

Ons kan natuurlik ni vertel an wi di Diamandvelde behoor het van di skepping af ni, dis oek ni nodig ni. Ons kan mar 'n goeie 100 jaar agteruit gaan. Daar is 'n boek in di Engelse taal geskrywe, Adamantia, deur Kaptein Lindley, daarin kan 'n mens al di dinge mooi siin.

Di stuk grond wat nou eintlik Diamandvelde heet lê an di Westekant van di Vrystaat. Di grense daarvan is: di Vaalriviir an di Noorde- en Westekant, Riitriviir en Modderriviir an di Ooste- en Suidoostekant, en di Grootriviir an di Suidekant. Vernamelik lê dit tussen Grootriviir en Vaalriviir. Mar wat di Engelse nou noem Grikwaland Wes, daarvan lê 'n groot deel an di Noordekant van Vaalriviir.

Nou di eerste bewoners van di land was Boesmans wat daar rondgetrek het. Naderhand is klompiis Korannas daar kom woon en eindelik Grikwas. Nou dat di Boere di grond gekoop het van Adam Kok het ons al gesiin. En jare het di Boere di grond in hulle besit gehad. 'n Menigte van plase het di Boere daar gekoop in di ses jare tyd toen di Vrystaat onder di Engelse was, en hulle het tot van dag nog di grondbriwe wat di Engelse regering self ver hulle gegé het. En di héle Diamandvelde sou van dag nog Vrystaatse grond gewees hê sonder 'n woord te praat. Mar kyk, wat gebeur nou!

Dit was in 1867 dat 'n Boer, Schalk van Niekerk, van Hoopstad, K.K. bij een van syn bure gaan kuier, toen siin hy dat di kinders met so 'n mooi klippi speul. Hulle moeder siin dat hy dit graag wil hê, en so gé sy dit somar ver hom. 'n Tydji daarna wys hy dit ver 'n handelaar, O'Reilly, en di siin somar dat dit 'n diamant is. Hy koop dit, en stuur dit eers na Grahamstad an Dr. Atherstone, en naderhand na di Kaap na M. Herite, di Franse Konsul, om dit te laat ondersoek. Hulle vind toen dat dit 'n diamant was, en di Koloni was dadelik in rep en roer. Dit was 'n steen van 21 karaat, en di Gouwerneur Sir P. Wodehouse, koop dit ver £500. Klompiis mense van Hoopstad, K.K.,

[p. 122]

begin toen te soek, en kort daarna kry hulle nog 'n diamant. 'n Derde word opgetel langes Vaalriviir, toen begin hulle weer daar te soek. In 1868 is verskeie diamante opgetel, mar dat 'n grote getal mense na di Diamantvelde getrek het, was eers teen di einde van 1869.

In Maart 1869 het hulle di Ster van Suid Afrika uit di hande van 'n to'erdokter gekry. Dit was 'n diamant van 83 karaat, wat Skalk van Niekerk in besit kry en weer verkoop het ver £11,500.

Di Grikwa-kaptein Waterboer begin nou te vertel dat dit syn grond is.

'n Dokument word nou geskrywe om di saak te onderwerp an di uitspraak van Gouwerneur Wodehouse; mar hy maak daar so min van, dat hy vertrek na Bombaai, in Indi'e, en di saak net so laat. Of sit hiir altemit wat agter?

Di Vrystaatse regering perbeer verder op allerhande manire om di saak tot 'n vrindskappelike skikking te breng. Mar dis net verniit. Wi sou tog hiiran meer skuld gehad hê as Southey en David Arnot?

Di Vrystaatse regering hou nou 'n vergadering met Waterboer en syn Raad by ‘Nooitgedagt,’ an di Vaalriviir op 18 Augus, 1870. Klaas Waterboer - (deur wi sou hy tog opgesteek wees? David Arnot seker ni!?) - gaat so weg sonder ba of boe te sê, en gebruik di Vrystaters ver kwâjongens.

Toen proklameer di Vrystaat Campbell-grond, an di Noordekant van Vaalriviir, as gekogte eiendom van Adam Kok, erfgenaam van Kornelis Kok, in 1861.

Mar nou kom daar 'n menigte mense van di Koloni, en Natal, en van andere lande, na di Diamandvelde, en hulle versprei hulle tot ‘Du Toit's Pan,’ ‘Bultfontein,’ en ‘Vooruit zigt,’ in di distrik van Pniel. Di Diamantvelde begin nou tot grote voordeel van di Vrystaat te worde. Met di laaste Basuto-oorlog het di Vrystaatse Regering 'n party papiirgeld moes uitgé om di onkoste goed te maak, en met di skaarsheid van geld was di papiirtjiis al amper niks wêrd ni. Mar nou met di Diamante stroom di geld van alle kante in. Goud en silwer was nou volop.

Di Vrystaatse Regering maak nou ver Oelof Truter daar landros. Nou, hy was lank tyd goudgrawer in Australi'e, sodat hy goed weet om di Diamantgrawers in orde te hou. Alles was nou voorspoedig; di regering goed; di delwers tevrede; di Vrystaat gelukkig.

Mar kyk nou weer so wat! Ja, di arme Boere! hulle het oek al wat moet ly! en hulle is oek al wat teleurgestel! Klaas Waterboer, kaptein van 'n klompi Grikwas, wat onder langes Vaalriviir gebly het, toen Adam Kok met syn volk vertrek het na Nimandsland, opgehits deur syn agent David Arnot, 'n basterhotnot (deur wi sou hy weer opgesteek wees?), stuur 'n memori an di Engelse Regering, en daarin vertel hy: dat di Vrystaat 'n grote stuk van syn grond in besit geneem het, en hy vraag dat di Engelse moet tussenbeie kom en ver hom en syn volk as Britse onderdane anneem.

Nou di Engelse Regering kon dit ni doen ni, sonder Artikel II van di Konvensi van 1854 te verbreek ni. Mar hulle het di Artikel al verbreek met di Basutos, en di twéde keer is altyd gemakkeliker as di eerste.

Generaal Hay was toen net waarnemende Gouwerneur an di Kaap, en hy wag oek ni, mar stel somar Kommissarisse an o'er di Diamandgrawers.

By di ankoms van Gouwerneur Barkly in 1871 - (sou hy syn les eers in England geleer hê, wat hy moes doen as hy hiir kom?) - verskyn daar

[p. 123]

dadelik 'n proklamasi op di 27ste Oktober, waarin Waterboer en syn volk tot Engelse onderdane angeneem word, en verder word daarin gesê dat ni alleen al di Campbell-grond an di Noordekant van Vaalriviir, mar oek al di grond an di Suidekant van di riviir in 'n reguit lyn van Platberg af tot an Dawids Graf (waar Riitriviir en Modderriviir in makaar loop), en daar van daan af in 'n reguit lyn tot an Rama an di Grootriviir ver Waterboer syn eiendom verklaar word.

En dadelik na di proklamasi stuur Gouwerneur Barkly 'n gewapende mag en laat di Diamantvelde in besit neem - en dit in vredestyd!

Was dit met enige sterke nasi gebeur, oorlog sou di gevolg gewees hê, en bloed alleen sou di belediging kan afwas.

En was dit tot 'n oorlog gekom, dan sou dit net 'n lelike speuletji afgegé hê; want di Boere was nou al 'n bitji sterker en beter gewapen as by Boomplaas, en di laaste Afrikaner wat 'n hart in syn lyf het, uit Transvaal, Koloni, en o'eral sou an hulle kant gestaan hê, en al di Diamantgrawers, selfs di Engelse, was op hulle hand.

En dit sou oek stellig tot 'n oorlog gekom wees; mar een man het dit teen gehou. Dis Jan Brand. Di héle Vrystaat wou oorlog verklaar. Mar hy hou mar an: ‘Né, kinders, bedaar mar, dit sal wel alles regkom!’

Hy gé toen dadelik orders an Truter om alles onder protes te ruim op di Velde; en di Engelse neem toen besit van alles, en plant di rooi vlag daar.

Hiir wil ons daarom amper vra: ‘Sou dit ni beter gewees hê, as Jan Brand ver Truter gesê het: Blyf, laat hulle jou met geweld uitsit! - en het dan an di ander Mogenhede wat di Vrystaat as bondgenoot erken het, soos di Verenigde State in Amerika, en Pruisse, en Holland, laat weet wat gebeur is, en laat vra wat di Vrystaat nou moet maak?’ Mar hulle sê: Jan Brand was slim. Hy het altemit beter geweet!

Een van di redes wat di Engelse Regering naderhand opgegé het, waarom hulle di Diamantvelde ver di Vrystaat afgeneem het is omdat di Vrystaat ni in staat was om dit te regeer ni. Dis 'n mooie grap! ‘Omdat jou wingerd so veul opgé dat jy dit ni kan regeer ni, daarom kan ek mar kom en dit afneem!’ Dis 'n mooie politiik!

En het di Engelse di Diamandvelde dan beter bestiir as di Vrystaat? Liwe tyd! Net so tevrede as algar was onder di Vrystaat, net so ontevrede was hulle onder di Engelse Regering. Daar was oproer op oproer, en storm op storm, so erg dat ou Sir Barkly naderhand di rooibaatjis van di Kaap af het moet stuur om di orde te herstel.

Mar om tot di Vrystaat terug te kom. Op 7 November, 1871, verskyn daar 'n Proklamasi van President Brand, waarin hy plegtig protesteer teen di inbreuk, wat di Engelse Regering gemaak het op di reg van di Vrystaat, deur di Diamantvelde met geweld af te neem. Van di tyd af is di ene belediging na di ander di Vrystaat angedoen. Briwe by mantjiisvol is daar geskrywe deur Jan Brand an Barkly, en deur Barkly an Jan Brand. Mar alles verniit! Later is di saak geskik. Jan Brand was in 1876 in Engeland, en di Engelse regering het an di Vrystaat £90,000 skadevergoeding gegé en 'n kleine verandering in di lyn, en daardeur het hulle erken dat hulle di Diamantvelde op 'n onregvêrdige maniir van di Vrystaat afgeneem het. Vrystaat bo! Jan Brand ver altyd!!

Di Vrystaat het sig daarna regte voorspoedig en vreedsaam ontwikkel onder

[p. 124]

di bestuur van Jan Brand. In 1888 is hy gesterwe en in 1889 opgevolg deur President Reitz, vroegere Hoofregter van di Vrystaat, 'n ware Afrikaner, met 'n egte Afrikaanse hart, een van di medehelpers om di Afrikaner Bond op te rig en 'n voorstander van di Afrikaanse taal. Hy is in 1893 herkiis, mar ongelukkig was hy lydende an syn gesondheid in 1895. Onder syn bestuur gaan di Vrystaat oek nog altoos vooruit. Onder twé Konvensiis bou di Koloni ver eie rekening di spoorweg van Kolesberg na Viljoensdrif, o'er Bloemfontein, dwars deur di Vrystaat na Transvaal toe, iits wat baing bygedra het tot di ontwikkeling van di land. In 1889 het di Vrystaat oek 'n Tolverbond ingegaan met di Koloni. Teeno'er di twespalkerige politiik van Transvaal het di Vrystaat, onder invloed van President Rietz, altoos op 'n vrindskaplike voet gebly met di Kaapkoloni, en samegewerk ver 'n Verenigde Suid Afrika. Mog Reitz lank lewe as President van di Vrystaat!