De geskidenis van ons land, in di taal van ons volk

[p. 116]

Derde hoofstuk.
Latere geskidenis.

Andries Pretorius trek met party Boere o'er Vaalriviir. - Di Engelse gé di Vrystaat weer terug an di Boere. - Konvensi van 1854. - Sending van Predikant A. Murray en Dr. Fraser na Engeland, misluk. - Grondwet. - Hoffman President. - Vetberg-lijn. - Adam Kok. - Pretorius. - Brand. - Oorlog met di Basutos.

Di meeste Boere wat in di Vrystaat gewoon het pak hulle nou op met hulle familiis en hulle goed, en binnen enige dage was hulle o'er Vaalriviir, onder Pretorius. Di Engelse Regering verklaar nou ver Pretorius, en nog andere hoofde van di Boere vo'elvry, en hulle loof £2,000 uit ver Pretorius syn kop. Mar ja wel, wi sal ver Pretorius verraai? Di Boere seker ni. Hoor wat selfs 'n Engelsman hiirvan sê: ‘'n Beloning van £2,000 word nou angebide ver di kop van hulle Kommadant Andries Pretorius, mar dit was net om di Boere nog meer gaande te maak teen di Engelse. In hulle oge was Pretorius 'n patriot en 'n held, 'n man waarop enige volk of land kan trots wees. Ernstig, self-opofferend, en godsdiinstig was hy in di hoogste graad. Allig was hy oek ni minder in di raad. Toen alle hoop verlore was om Natal langer te verdedig, was hy di man wat voorgestel het om mar liwers di land o'er te gé, as om 'n wanhopige oorlog te voer soos party wou doen. Naderhand het hy alles gedoen wat in syn vermoge was om di Boere in di Vrystaat los te kry van di Engelse Regering, ja hy het self 'n reis gemaak na di Koloni as afgevaardigde van di Boere, in di hoop om di sake so reg te kry; mar daar is hy met veragting behandel. By syn terugkeer het hy di betrekking angeneem van Kommadant-Generaal, en nou was hy op pad, en di hoof van di Boere, om o'er Vaalriviir di Republiik te stig, waarvan di hoofstad syn naam sou dra en syn nagedagtenis sou bewaar van kind tot kind. Al di goud van England kon di armste Boer ni verlei om Pretorius te verraai ni.’ (Theal, South Africa, II: 152). Daar sal ons Pretorius en di Boere weer kry.

Di Engelse het di slag van Boomplaas gewen, hoe dit oek mog wees, en nou bly di Vrystaat onder hulle bestuur. Hulle plaas 'n Magistraat op Bloemfontein, en daar word 'n soort van skans of fort gebou met 3 kanonne daarop. Hulle hou di Vrystaat in besit tot 1854. In di tyd trek daar baing mense van di Koloni en oek Europeane in. Mar toen di Engelse selwers begin te merk hoe moeilik di swart nasiis dit ver hulle maak, en hoe daar gedurig oorloge is met di Basutos onder Moshesh, en met Moletsanie, en hoe baing soldate, dat hulle daarvoor nodig het, en di vreselike onkoste wat dit maak; toen laat hulle di Vrystaat weer an di Boere o'er, ofskoon baing daarteen was. Di Boere moes nou verder ver hulle 'n skans wees teen di Kaffers. Dit was hulle politiik. Op di 23ste Fewerwari 1854, is di Akte van Vryheid an di Vrystaat geteken. Dit word genoem

Di konvensi van 1854.

Dit was geteken an di Engelse kant deur George Russel Clerck, K.C.B., en an di Boere hulle kant deur-

Josias Philip Hoffman, President, - Afgevaardigde ver Smithfield.

[p. 117]

George Frederick Linde,	} Ver Bloemfontein.
G.J. du Toit, Veldkornet,	} Ver Bloemfontein.
J.J. Venter,	} Ver Bloemfontein.
D.J. Kramfort,	} Ver Bloemfontein.
H.J. Weber, Veldkommadant en Vrederegter,	} Ver Smithfield.
P.A. Human,	} Ver Smithfield.
J.T. Snyman, Gewese Veldkommadant,	} Ver Smithfield.
G.P. Visser, Vrederegter,	} Ver Sannahs Poort (Fauresmith).
J. Groenendaal,	} Ver Sannahs Poort (Fauresmith).
J.J. Rabie, Veldkornet,	} Ver Sannahs Poort (Fauresmith).
E.R. Snyman,	} Ver Sannahs Poort (Fauresmith).
S.P. du Toit,	} Ver Sannahs Poort (Fauresmith).
H.L. du Toit,	} Ver Sannahs Poort (Fauresmith).
F.P. Schnehage,	} Ver Winburg.
M.J. Wessels,	} Ver Winburg.
C.J.F. du Plooi,	} Ver Winburg.
F.P. Senekal, Veldkornet,	} Ver Winburg.
P.L. Moolman, Veldkornet,	} Ver Winburg.
J.I.J. Fick, Vrederegter,	} Ver Winburg.
P.M Bester, Vrederegter,	} Ver Harrismith
W.A. van Aardt, Veldkornet,	} Ver Harrismith
W.J. Pretorius,	} Ver Harrismith
J.J. Bornman,	} Ver Harrismith
A.H. Stander.	} Ver Harrismith

Op Bloemfontein, 23 Fewerwari, 1854. Dit bestaat uit 9 Artikels. Ons gé hiir di korte inhoud daarvan, sonder al di omslagtige advokate-draaitjiis daarin.

‘I. Hare Majesteits Spesiale Afgevaardigde, terwyl hy angestel is om di regering van di Oranje Riviir Souvereiniteit o'er te gé an di afgevaardigdes van di inwoners, waarborg an di kant van Hare Majesteits Regering di toekomstige onafhankelikheid van di landstreek en syn regéring; en dat, na di nodige skikkings tussen Hare Majesteits Spesiale Gevolmagtigde en gesegde Afgevaardigdes klaar is, di inwoners van di landstreek sal vry wees; en dat di vryheid, sonder onnodige versuim, sal vasgestel en bevestig worde deur 'n proklamasi, waarin, vollens Hare Majesteits goedkeuring, hulle eindelik heeltemal vry sal verklaar worde van hulle verbintenis onder di Britse kroon, en erken worde in alle opsigte as 'n vrye en onafhankelike volk, en dat hulle regering verder sal beskou en behandel worde as 'n vrye en onafhankelike Regering.

II. Di Britse Regering het gen verbintenis hoegenaamd met enige opperhoof of stam an di Noordekant van Grootriviir, met uitsondering van di Grikwa-kaptein Adam Kok; en Hare Majesteits Regering het gen begeerte of plan om later in enige onderhandeling te gaan wat skadelik kan wees ver di belange van di Oranje Riviir Regering.

III. Met betrekking tot di onderhandeling wat daar bestaan tussen d Britse Regering en Kaptein Adam Kok, daarin is enige verandering nodig. Teen di bepalings van di Traktaat is di verkoop van plase in di ‘onverkoopbare stuk land’ (Inalienable Territory) mar gedurig vort gegaan, en so is di

[p. 118]

hoofdoel van di Traktaat verbreek. (In di Traktaat was bepaal dat di Grikwas 'n deel van hulle grond an di Boere kon verkoop, mar 'n ander part mog hulle ni verkoop ni). Hare Majesteits Regering is daarom van plan om alle bepalings wat di Grikwas belet om land te verkoop weg te neem, en daar is al reeds middele in di werk gestel om sodanige transaksiis so gemakkelik as mo'entlik is te maak, want Kaptein Adam Kok het self ingestem en dit goed gekeur; en met betrekking tot verdere veranderinge in di hersining van di Traktaat met Adam Kok, ten gevolge van verkoop van plase in di ‘Inalienable Territory’ teen di bepalings van di Maitland Traktaat, Hare Majesteits Spesiale Gevolmagtigde is van plan om persoonlik, sonder onnodige uitstel, di sake in Grikwaland op sulk 'n voet te breng dat dit alle partye genoege gé.

IV. In korte woorde: As van di Britse onderdane in di Vrystaat nog vollens di wette handel waaronder hulle gestaan het, dan mag di nuwe regering hulle ni straf ni; en as hulle tot di Britse Regering wil terugkeer, dan moet dit ver hulle vrystaan

V. Bepaling dat albei partye verplig sal wees om misdadigers uit te lewer, ens.

VI. Sertifikate gegé deur wettige autoriteite - net so wel in di Koloniis en Besittings van Hare Majesteit as in di Oranjeriviir Souvereiniteit - sal deurgaan ver geldig en genoegsaam wees om erfgename deur wettige huwelike of deur vermaking reg te gé om di erfdele wat hulle toekom te ontvang, òf op Britse eiendom óf in di Vrystaat.

VII. Di Oranjeriviir Regering sal, soos tot nog toe, gen slawerny of handel in slawe toelaat in hulle gebiid an di Noordekant van Grootriviir ni.

VIII. Di Oranjeriviir Regering sal di vryheid hê om hulle voorraad van ammunisi in enige Britse Koloni of Besitting in Suid-Afrika te koop, vollens di wette op verkoop van ammunisi in sodanige Britse Koloniis en Besittings; en Hare Majesteits Spesiale Gevolmagtigde sal an di Koloniale Regering anraai om an di Oranjeriviir Regering ruime voorregte te gé met betrekking tot invoer-belastings o'er algemeen, as voorregte waar di regering reg op het om syn bisondere toestand, en vèrheid van sé-hawens.

IX. Om gemakkelikheid en vryheid ver handelaars en reisigers an albei kante te bevorder, en omdat dit di vurige begeerte is van Hare Majesteits Regering, dat daar ten allen tyde 'n vrindskappelike omgang tussen di twé regerings hulle lande sal bestaan, en moet bevorder worde op alle mo'entlike maniir, daarom sal daar 'n konsul of agent van di Britse Regering geplaas worde binne di Koloni, naby di grense, wat daarna moet kyk, en wat altyd gemakkelik te bereik is ver di inwoners an albei kante van di Grootriviir as hulle hom wil raadpleeg vollens omstandighede.’

Hoe di Engelse Regering Art. II gehou het, sal ons later siin uit di spulletjiis met di Diamandvelde; en hoe veul hulle ver hulle an Art. VIII gesteur het, sal blyk uit hulle gedrag in di laaste Basuto-oorlog.

Di Boere was dus daar ses jaar onder di Engelse Regering. Mar nou is hulle vry, en noem hulle di land Oranje Vrystaat, en tot van dag toe is Vrystaat, Vrystaat!

Daar was daarom in di tyd 'n anslag om ver hulle weer onder di Engelse Regering te breng. Onder di invloed van 'n party Engels-gesinde lede wat in di ses jare tyd daar kom woon het, en mo'entlik veral van 'n Engelsgesinde

[p. 119]

predikant wat toen daar was, neem di Volksraad nog waarlik di onversigtige besluit, en stuur ver predikant Andrew Murray en ver Dr. Fraser na Engeland toe om te vra om onder di Engelse Regering te bly. Mar tot hulle geluk word di versoek afgeslaan. Geluk hiirmé, Vrystaat!

Deur di afgevaardigde Vrystaters, wat di Konvensi ontvang en ondertéken het, is toen 'n eie regering opgerig. Hulle het ver Josias Philip Hoffman gekiis ver President, en 'n Grondwet opgestel ver di Republiik.

'n Héle tyd nadat di Boere hulle eie regering gekry het, was hulle mar byna altyd besig om hulle grenskwessiis met hulle swarte nabure reg te maak. Di vernaamste grenslyn wat toen vasgestel is, was di Vetberg-lyn met Adam Kok, Kornelis Kok, en Waterboer, in 1855. Eers onder President Boshof, wat in Augus, 1855, President geworde is, kon hulle di inwendige sake 'n bitji in orde breng, en nodige wette maak. Di wette is daar tot van dag toe nog. Daaronder is: di oprigting van geregshowe, belastings, verkoop van kruit, di drankwet, ens. Mar di begin van orde was gou-gou weer gesteurd deur grensdispute met di Basutos. In Maart, 1858, kom dit tot 'n oorlog. Di oorlog het geduur tot 29 September, 1858, toen word di vrede gesluit in Aliwal Noord.

Di vollende jaar bedank President Boshof ver syn betrekking. Daar was mense wat teen hom was, mar di grootste gros was daarom jammer om di man te verliis, wat so veul gedoen het om di sake in orde te breng, en wat di Vrystaat uit syn eerste moeilikhede met Witzie, di Transvaal, Skeel Koos, en di Basutos, gehelp het.

President Pretorius, 'n seun van oue Kommadant-Generaal Andries Pretorius, is toen gekiis in di plek van Boshof. Dit was in 1860. Di twé vernaamste sake wat in syn tijd gebeur is, was di anhegting van di distrik Betuli an di Vrystaat deur 'n o'ereenkoms met di Kaptein Tefin. Di ander was di ankoop van di grond van di Grikwa-Kaptein Adam Kok. Hij is toen na Nimansland getrek, en di Boere het al syn land gekoop wat hy van Cornelis Kok ge'erf het. Daardeur word di Vetberg-lyn nou di skeiding van di Vrystaat, en daardeur het di Vrystaat dus reg op di Campbell-grond, wat an di Noordekant van di Vaalriviir lê, waaro'er later geskil was. Di Vrystaat het dit wettig gekoop! Eers het di Boere plaas na plaas van di Grikwas gekoop, en toen Adam Kok na Nimansland trek in 1862, had hy nog mar 'n klein stukki, en di koop di Vrystaatse Regering toen van hom, met al syn regte as kaptein, ver £4,000. Di enigste kaptein wat di Engelse nog 'n kontrak mé kon angaan o'er Grootriviir (Konvensi, Art. II) was nou weg, en vollens di Konvensi hou hulle verder gen reg om met enige swart volk daar 'n verbond te maak ni.

Toen President Pretorius in 1863 bedank, word Jan Brand, één van di vernaamste advokate an di Kaap, gekiis in syn plaas, en hy vat di bestuur an in Fewerwari, 1864.

Di vrede met di Basutos, wat in 1858 gesluit was in Aliwal Noord, het ni lank geduur ni. Want di Basutos hou mar an om di Boere wat op di grense woon te besteel. Gedurig was daar mar twis o'er di skeidingslyn. President Brand, soos 'n verstandige man, wou di geskil uit di wêreld uit maak, en hy draag, met toestemming van Moshesh, di saak op an Sir Philip Wodehouse Gouwerneur van di Kaap, om di grenslyn te bepaal. Hy doet toen uitspraak tot voordeel van di Vrystaat. Dit was in Oktober, 1864.

[p. 120]

Dog di Basutos steur hulle mar net min daaran. Hulle gaan mar vort met rowe en steel en anrande, so dat di Vrystaat genoodsaak was om in Mei, 1865, di wapens op te vat om hulle tot hulle plig te breng. Di oorlog duur 11 maande, toen word di vrede geteken op Thaba Bosigo, Moshesh syn rowernes, op 3 April, 1866. Di Basutos moes toen 'n groot stuk land an di Vrystaat afstaan ver skadevergoeding. Di nuwe stuk grond word opgemeet, in plase verdeel en verkoop. Dis di ‘Verowerde Grond.’

Dog dit het mar net kort geduur, toen was daar weer oorlog. In di maande Juni en Juli kom daar weer héle klompe Basutos daar lê, en hulle gaan so vér dat hulle twe Vrystaatse burgers, Krynauw en Bosch, vermoor. En toen di Vrystaatse regering eis dat di moordenaars moet uitgelewer worde, verseg Moshesh om dit te doen en daag di Boere uit.

In Augus, 1867, trek di Boere met twé kommandos Basutoland in, en net waar hulle kom klop hulle di Basutos dat hulle gen raad weet ni. Di een kraal en skans na di ander neem di Boere in. Selfs hoge berge bestorm hulle en haal di Basutos daar uit. Al wat ou Moshesh nog o'erhou was Thaba Bosigo. Daar vlug toen al di Basotus op met hulle vé.

Di Boere lê toen om di berg. Mar di berg is danig moeilik om te bestorm. Daar is amper gen plek om op te kom ni, en di Kaffers het bo'e grote skanse en soos di Boere wil opklim, rol hulle grote klippers af. Di Boere het al 'n anslag gemaak om di berg op te klim. Mar hulle het 'n bitji te laat in di dag gewag. En toen hulle byna bo'e was, val hulle voorman, di dappere kommadant Wepener.

Di Boere lê toen rondom di berg om di Kaffers te laat uithonger, of as hulle 'n kans siin nog 'n slag te bestorm, toen onverwags an di oorlog 'n end kom.

Kyk, wat is dan gebeur? Ja, vra dit! Hoor en verstaan! Di Engelse regering verbreek eers Art. VIII van di Konvensi en verbiid di verkoop van kruit en ammunisi an di Vrystaat.

Toen nog mooier, verbreek hulle Art. II van di Konvensi en neem op 12 Maart, 1868, di Basutos onder hulle vlerkiis - Engelse vlerkiis - en maak ver hulle Britse onderdane! Mar wat sal ons daarvoor 'n uitroepingsteken set, Bismarck sê mos: Mag is reg.

Daarop volg 'n wapenstilstand, en toen begin 'n lange korrespondensi tussen di twe regerings, omdat di Vrystaat meen dat di Engelse regering Art. II van di Konvensi van 1854 verbreek het. Eindelik stuur di Vrystaat 'n deputasi, predikant Van de Wall en 'n meneer de Villiers, na Engeland, en toen hulle daar kom by di Minister, vra hy ver hulle, hulle moet tog ver hom op di kaart wys waar so 'n Staat leg as di Vrystaat?!?

Di einde van di saak was, dat di lyn van 12 Maart, 1895, soos di o'ereenkoms was in Aliwal Noord, deur di Gouwerneur Wodehouse en di Vrystaatse Regering goedgekeur word.

En daarmé eindig di spulletjiis met di Basutos - ons hoop ver altyd. Hulle is nou Engelse kindertjiis, maar tot nog toe is hulle ni witter en soeter geworde ni.