De geskidenis van ons land, in di taal van ons volk

[p. 112]

Twede hoofstuk.
Slag van Boomplaas.

Oorsaak. - Slag. - Verliis deur 'n Misverstand.

Di Engelse regéring wou ni eers di Vrijstaat in besit neem en daar 'n eindlike koloni stig ni. Di land diper in was ver hulle ni veul wêrd ni, want di mooie diamante en di liwe stukkiis goud was nog ni ontdek ni. Hulle doel was mar om di Boere in bedwang te hou. Daarom sit hulle mar 'n Magistraat en 'n party soldate op Bloemfontein. Dog daar was daarom mar gedurig onenigheid tussen di Boere en di Grikwas en di Engelse. So het dit geduur van 1845 tot 1848.

In 1847 het Sir Harry Smith met on Pretorius 'n gesprek of onderhoud gehad in Natal o'er di saak van di uitgeweke Boere, wat di Koloni verlaat het. Sir Harry sê toen an Pretorius: ‘Ek siin tog dat di Boere an jou verkleef is, en dat hulle liwers 'n vrye Republiik wil hê as om onder di Engelse Regering te staan. Laat ons nou di stemme opneem van al di Boere. As dri-vyfde ver 'n vrye Republiik stem, dan gé ek julle vrijheid om ver julle 'n Republiik te stig, en di ander twé-vyfde moet hulle dan mar onderwerp en na jou luister. Mar as meer as twé-vyfde ver di Engelse Regering stem, dan moet jy ver jou, met al di ander wat ver jou gestem het, oek mar onderwerp an di Engelse Regering.’ Pretorius sê toen: ‘Dis goed!’ en hy laat toen syn plan staan om o'er Vaalriviir te trek. Hy begin dadelik byeenkomste te hou, en di stemme op te neem. Di uitslag was, dat 1,853 stem ver di Republiik, en net mar 144 ver di Engelse Regering.

Pretorius maak toen dadelik di uitslag van di stemming an Sir Harry bekend, en stuur ver hom 'n lys van al di name. Di name van di wat ver di Engelse Regering gestem het word toen gedruk in di Gouwermentskoerant an di Kaap. Mar van di ander wat ver di Republiik gestem het word gen naam gedruk, of gen getal genoem ni!!! En Pretorius word nog bo'enop ver 'n oproermaker uitgemaak!!!

Toen Pretorius siin dat dit so gaan, trek hy op met syn manskap na Bloem fontein, en laat ver Majoor Warden, di Engelse Magistraat, weet, dat hy met syn manskap di Vrystaat moet verlaat. Majoor Warden steur hom ni an di oproeping ni, en maak hom klaar om te veg. Mar toen hy siin dat Pretorius met mening saam ankom, en dit op di man ankom, a né! toen word ons ou maat bang, en laat ver Pretorius versoek om 'n gesprek.

Pretorius beloof toen, dat hy hom met syn manskap veilig o'er di Grootriviir sal breng, mits hulle hulle woord van eer verpand, dat hulle nooit weer gewapend o'er di riviir di Vrystaat sou intrek ni. Hulle sweer toen dat hulle dit ni weer sal doen ni. Daarop laat Pretorius hulle toen hulle wapens, ammenisi en alles behou, en stuur hulle met Kommandant Bester en syn manskap veilig o'er di riviir.

Toen Sir Harry dit hoor sit hy somar af van di Kaap af met di artillerisoldate en di Kaapse Rifle Korps, en hy stuur orders na di grense dat al di troepe na Colesberg moes optrek. So kry hy in 'n korte tyd 'n ordentelike mag by makaar. Warden en syn manskappe verbreek oek hulle eed, wat

[p. 113]

hulle kort te vore gesweer het, en trek oek saam. Sir Harry syn mag was non 1,900 man sterk, buiten di Boere, wat hulle laat omkoop het om same op te trek teen hulle landgenote.

Mar hulle sou ni so gemakkelik o'er di riviir gekom hê ni; want di water was vol en di Boere het al di drifte beset. Sir Harry syn plan was om di riviir 'n bitji onderkant Bethuli o'er te trek, omtrent waar Norval syn pont nou lê. Toen Pretorius dit hoor, stuur hy 150 man, onder syn Sekretaris, daarnatoe. Di Engelse het al hulle ponte al in di water gehad, en sou net di ander dag begin o'er te trek, toen di Boere meteens an di o'erkant van di riviir uitkom. Mar di Boere het orders gehad om hulle ni algar gelijk te laat siin ni, sodat Sir Harry ni kon weet hoe strek hulle was ni.

Toen Sir Harry di Boere an di o'erkant siin en begin te merk, dat hulle hom sou belet om o'er te kom, toen laat hy 'n waghuis langs di water grawe, en 'n tent daaro'er span met skiit-klappe. Toen Rousseau, di Boere hulle kommadant, dit siin, toen laat hy di vollende nag an syn kant van di riviir, langs di water 'n sloot grawe, met 'n wal tot an 'n man syn bors, sodat hulle di riviir kon raak skiit. En hy laat 'n grippi oek maak om vars water uit di riviir in di sloot te lei wat hy laat maak het.

Toen Sir Harry di ander dag morre op staat en dit siin gaat hy vreselik te keer, en sê; ‘Di Boere is wolwe!’

Di Boere kom nou, in kleine klompiis, tot teun di water an, gen 100 tré van di Engelse kamp af ni, en hulle tart ou Sir Harry op allerhande manire uit om op hulle te skiit. Hij laat toen syn manskap staan by di kanonne met brandende lonte, net mar om an te steek, en syn soldate in gelid, kant en klaar om te skiit. Hy vloek vreselik op di Boere; mar skiit was min. Hy waag dit ni om een skoot te laat skiit ni.

So het dit verskeie dage geduur. Naderhand siin hy dit sal ni gaan om daar op di plek o'er te kom ni, en toen laat hy syn ponte en vlotte in di riviir afdrywe, en trek met syn manskap oek af tot by Bothasdrif. Di Boere trek toen oek af en gaan hulle weer voorlê. So lê hulle toen weer enige dage o'er makaar an weerskante van di riviir.

Toen di Boere siin dat di Engelse ni kon o'ertrek so lank as hulle an di ander kant van di riviir ver hulle voorlê ni, toen maak hulle 'n plan om di Engelse o'er te lok; want hulle het al baing lus gehad om di Engelse te skiit. Pretorius stuur toen 'n boodskap dat hulle dadelik na di la'er toe moet terug kom. En om di Engelse te laat denk dat hulle gevlug het, slag hulle toen eers 'n bees, en steek di vlys in di spitte langs di vuur, en laat dit kamma so staan, nes hulle somar hals o'er kop gevlug het. A, toen word di outjiis sterk, toen trek hulle o'er, en sê: ‘Kyk hoe bang is di Boere! Hulle het somar gevlug sonder eers hulle vlys op te eet!’

Di Boere trek toen in 'n la'er digteby Betuli. Di Engelse kry nog 200 Grikwas by, onder Adam Kok. Hulle trek toen op in di rigting van Bloemfontein, en perbeer om gerugte van di Boere op te vang. Mar hulle kon ni uitvinde hoeveul man di Boere sterk - waar hulle mag, of wat hulle planne was ni.

Di Boere trek toen na Boomplaas, om di Engelse daar op te wag. Hulle was omtrent 400 man sterk. En hulle het net 'n gawe plek gekiis oek. Op di 29ste Augus val di Engelse hulle an. Di eerste anval was op di linker

[p. 114]

vleuel van di Boere agter di rand, op di manskap van Kommadant Kasper. Mar hulle het di Engelse net gou-gou terug gedrywe.

Mar kyk wat 'n geméne streek kom nou! Toen di Engelse di twéde anval maak, trek Kruger, Bester, Joubert en Spies terug met hulle manskap. Sou hulle altemit omgekoop gewees hê deur di Engelse? Daar bly toen mar net 150 Boere o'er onder Kommadant Jan Kok. Mar hulle staan hulle man. Met di vlug van di verraaiers word 11 Boere afgesny van di ander af. Sir Harry gé toen orders om hulle lewendig te vang. Mar ja, wi sê! drimal skiit hulle di Engelse terug, en kom so weer by di ander.

Nou val di Boere weer op hulle beurt di Engelse an, en verdrywe hulle tot verby hulle kanonne. Jammer dat di Boere gen spykers gehad het ni, anders kon hulle dit in di lont-gate van di kanonne geslaan hê, dan was di kanonne verder onbruikbaar.

Di Boere trek toen weer terug, want di klompi was te klein, hulle kon hulle ni te vêr waag ni. Nou maak di Engelse weer 'n anval. Mar di slag saai di Boere eintlik di rooibatjiis op di vlakte. En het di Boere toen mar net storm geloop - dan was di slag gewen.

Mar ongelukkig kom daar toen 'n misverstand. Di Boere het ver sekere David Scholtz op 'n koppi laat sit, om 'n sein te gé as di Engelse hulle altemit van agter wil betrek. Toen hy siin hoe di Engelse nou val, kon hy hom ni langer bedwing ni. Van blydskap spring hy op - en skiit 'n skoot. Hy meen om hulle daardeur an te moedig; mar di Boere neem dit ver 'n teken dat 'n party Engelse hulle van agter di pas wou afsny. Omdat hulle getal so klein was, en daar hulle kruid en lood al amper op was, moes hulle toen mar terugwyk.

Toen hulle 'n end weggery het - hulle was te pêrd - en siin dat di Engelse hulle nog agtervolg, bly hulle nog 'n slag staan, en besaai weer di grond met rooibatjiis en Grikwas. Toen ry hulle verder bedaard na Kalwerfontein, 'n plaas omtrent 2 uur an di noorde kant van Boomplaas. Daar stop hulle toen in di gesig van di Engelse, om hulle pêrde voer te gé; mar di Engelse agtervolg hulle ni verder ni. Di vollende dag trek hulle toen verder na di Transvaal.

Mar het hulle net nog kruid en lood gehad - al was di klompi klein - dan sal di Engelse dit net opdra'end gekry hê.

In di slag is dri Boere geval, en naderhand nog twé gekweste gesterwe; sodat hulle héle verliis 5 man was. Di verliis van di Engelse is onbekend. Mar vollens di getal van offisire wat geval het, en di grafte wat nou nog daar is - en daarby gereken dat van di Boere wat by Sir Harry was allenig 45 man geval is - dan moet hulle verliis minstens 500 of 600 man gewees hê. Van di 400 pêrderuiters, wat Sir Harry by hom gehad het, is skaars 150 man o'ergebly; want di het hy altyd vooruit gestuur in di vuur.

Dat di Boere met net skiit di Engelse vér baas is kan 'n mens gemakkelik begryp, as jy nagaan dat hulle van di 50 ko'els wat ider man gehad het, in di 20 minute wat hulle vryskiit gehad het op di Engelse, deurenbank mar 10 o'ergehou het - en as jy dan daarby nog bereken dat hulle party sla'e met 1 skoot tot 3 rooibatjiis buiten geveg stel! En di Engelse weer, hulle laat deur hulle onhandigheid di helfte kruit op di grond val, as hulle di patrone oop bijt, sodat hulle di Boere blou mar ni dood skiit ni.

Ou Sir Harry het selwers mar net 'n noue ontkoming gehad. Hij het syn

[p. 115]

lewe net daaran te dank dat hy ou Boere-klére angetrek het - hy het 'n ou dufse batji angehad - sodat hulle hom ni ken ni - anders was hy gelewer. Dis net seker. Hy het self beken dat hy al in baing gevegte was, mar nooit in so'n hewige as di van Boomplaas.

Dit lyk of di Engelse hulle verliis wou geheim hou. Want buiten di grafte binnekant di ringmuur op Boomplaas, is daar naderhand 'n menigte geraamtes oopgespoel in di Boomplaasriviir. Dis seker lyke wat hulle na di geveg in di riviir gegooi en toegemaak het. En naderhand is bij 'n verspoeling nog 'n party nuwe grafte oopgespoel an di voet van di heuwel.

Di berig wat ons gegé het is van ‘een wat daarby was,’ wat as kommadant geageer het, en wat di beste in staat was van enigeen om 'n verslag te gé. En bowediin het ons syn verhaal vergelyk met di van andere ooggetuige, en hulle praat almal uit een mond.