De geskidenis van ons land, in di taal van ons volk

[p. 87]

IV. Di uitgeweke Boere. - 1836-1875.
(Natal, Vrystaat, Transvaal, Diamandvelde).

Eerste hoofstuk.
Redes waarom di boere di koloni verlaat het.

Swerfsug, - partydige Regspleging, - Slagters Nek, - Papiirgeld, - Hottentots Slawe- en Kaffer-kwessi, - Cloete en Tancred daaro'er.

Di uittrek van di Boere is seker een van di vernaamste gebeurtenisse in di geskidenis van di Koloni onder di Engelse. Watter Afrikaner syn hart klop ni onstuimig in syn lyf ni as hy di redes van di uittrek bedenk? Hy is di naam van Afrikaner ni wêrd ni, wat onder di lees van al di verdrukking en di onreg en di rampe wat di Boere gely het kan koel bly. Dis tog waarlik gen kleinigheid om ni minder as 6,000 stille en vreedsame mense te noodsaak om hulle plase en alles op te gé en in 'n woeste land te gaan herberg soek. Regter Cloete sê daarvan in syn ‘Drie Voorlezingen over de Landverhuizing der Hollandsche Boeren,’ enz., bl. 10 - (ons sal nog meer daaruit anhaal, en dis wel di moeite wêrd dat elke Afrikaner lees wat hy daarvan vertel):

‘Niemand zal ontkennen, dat zoodanige redenen, die niet slechts enkele individuën, maar geheele geslachten, aan wier hoofd namen gelezen worden als die van Retief, Uijs en Maritz, van Potgieter, Landman en Du Plessis, en van Zietsman, Boshof en Otto, tot uitwijken dwingen, altoos beschouwd moeten worden als de oorzaken van eene zware nationale ramp voor het eene of andereland; dat het vertrek van zulke mannen, die hun geheele familie en bezittingen met zich nemen, een nadeeligen en verzwakkenden invloed op de sterkte der Oostelijke Provinciën van de Kaapkolonie in den strijd met de Kaffers heeft moeten uitoefenen; en dat, al is het ook dat na verloop van jaren sommige van zulke familiën terugkeeren, nog[t]ans in dit geval de woorden des beschrijvenden dichters ten volle zullen bewaarheid worden:

‘Wen prins of heer na d' eersten bloei bezwijkt,
Een ademtocht hem weêr herstelt, verrijkt;
Maar als de boer, 's lands kracht, het land verlaat,
Dan is 't gedaan, dan is er nergens baat.’

Ons wil trag om di saak korteliks te vertel. Uitvoerig kan ons ni, want daarvoor het ons gen plek; hoewel daar stof genoeg is om boeke vol daaro'er te skrywe. Hiir of daar is miskiin nog 'n oue Patriot wat di sake alles bygewoon het, en dit sal hom seker angenaam wees om di dinge na waarheid beskrywe te siin.

Di boeke wat ons ver di doel van ons geskidenis vernamelik geraad pleeg het is di ‘Voorlezingen’ van Cloete, en ‘De Hollandsche Afrikanen’ van Stuart.

Mar laat ons begin om di oorsake op te noem waarom di Boere di Koloni verlaat het.

[p. 88]

Di eerste oorsaak dat hulle o'er di grense getrek het is seker toe te skrywe an di geneigdheid van 'n mens om van woonplaas te verander. Di sug om te trek lê in al di afstammelinge van Jafet, soos ou vader Noach voorspel het: ‘God breide Jafeth uit’ (Gen. ix:27). Mar vernamelik lê dit in di volke van Saksise afkoms, soos ons. Want voor duisend jaar gelede was Europa al te klein om hulle swerfsug te bevredig.

So het dit oek naderhand hiir gegaan. Voor bijna 100 jaar gelede begin kleine troppiis van ‘Basters’ saam met di Grikwas langsamerhand di land o'er Grootriviir te bewoon.

Di Koloniste begin naderhand geregelde omgang met hulle te hou. En omdat di reens in di streek geregelder val, en daardeur beter veld was ver hulle vé, trek oek verskeie Boere, wat in di omtrek van Grootriviir gewoon het, na o'erkant toe, en bly tussen di Grootriviir en Vaalriviir. Daar woon hulle toen in onbewoonde streke, of huur van di Grikwas stukke grond wat hulle eers in besit gehad het. In di droogte trek hulle dan weer terug na di Koloni, en betaal oek an di Engelse Gouwerment geregeld hulle jaarlikse belastings. Hulle rekening was volstrek ni, dat hulle ontsla'e was van di verpligtings wat op hulle rus as Britse onderdane, omdat hulle ver 'n sekere tyd van di jaar o'er di grense woon. Né, hulle bly heeltemaal geheg an di oue Koloni. In di Koloni tog was hulle grote plase. Di plase was in di da'e nooit minder as 3,000 morre in di afgele'e distrikte van 7,500 tot 10,000 morge. Mar soos ons gesê het, dit was hulle meer te doen om geeie veld te soek in droge jare, en oek di swerfsug, en oue berdersgewoonte wat hulle aangesit het om verder te trek.

Maar dit duur ni lank ni of daar kom ander redes wat di Boere ansit om 'n betere land te soek. Een daarvan was di partydigheid van di Engelse regters ver di Hottentots. Daaro'er het ons reeds geskrywe in di vorige deel van di geskidenis.

'n Ander rede is di galg van Slachters Nek; daarvan het ons oek al vertel. Cloete sê daarvan (bl. 30, 31 in Stuart's Holl. Afr.):-

‘Inderdaad, ik weet, uit persoonlijke ontmoetingen met verscheidene afstammelingen van de destijds ter dood gebragten dat die gebeurtenis een veel onuitwischbaarder indruk op hunnen geest heeft achtergelaten, dan hunne verliezen in den Kafferoorlog, of de vernietiging der slavernij.’ Hij wou, as Kommissaris van Hare Majesteit, probeer om di vyandskap teen di Engelse Regering uit di Boere hulle kop te praat! mar hy sê self: ‘Toen ik er in zooverre in geslaagd was, om hun verstand te overtuigen, heb ik meer dan eens, met een diep smartgevoel, hunne verborgenste aandoeningen zich hooren lucht geven in de woorden: ‘Wij kunnen Slagters Nek nooit vergeten!’

‘Zulke uitdrukkingen, uit het hart gevloeid, konden niet anders dan geëerbiedigd worden en sympathie opwekken; en wij mogten alleen de hoop koesteren, dat het verrijzen van een ander geslacht zulke gevoelens langzamerhand zou doen uitsluiten...... En dit zou ook ongetwijfeld in zekere mate alzoo hebben plaats gehad, zoo na dien tijd niet twee of drie andere, hunne belangen ten diepste kwetsende gebeurtenissen waren blijven strekken om dat mistrouwen in, zoo niet vijandigheid jegens het Gouvernement, levendig te houden en aan te stoken, hetwelk deze bijna algemeene landverhuizing meer bepaaldelijk heeft voorbereid en tot stand gebragt.’

In 'n Bylage word di treurige geskidenis megedeel soos dit opgeteken is uit di mond van 'n bejaarde ogetuige kort voor syn dood. Di Bonds Kongres

[p. 89]

van 1895 het besluit om 'n Monument te bou op di graf van di ongelukkige wat op Slagters Nek gehang en begrawe is.

Dan volg nog di onbedagsame maatreel van di Regering in Engeland om di papiirgeld, wat toen in di Koloni in gebruik was, eers hoe langer hoe minder van waarde te maak en eindelik glad buiten koers te stel. En dit had di Regering ni nodig om te doen ni as hulle mar 'n bitji verstandiger het wou handel. Bijv. had hulle mar hulle ambtenare 'n bitji minder wou betaal. Mar verbeel jou in di da'e kry 'n Gouwerneur £12,000, 'n Luitenant Gouwerneur £3,000, 'n Gouwerments-Sekretaris £3,000, 'n Departements-Sekretaris £3,000, 'n Kollekteur van belastings £1,200, 'n Kontroleur van belastings £1,000, 'n Thesaurier-Generaal £1,200, 'n Auditeur-Generaal £1,000, 'n Betaalmeester-Generaal £1,000. Op di maniir moes 9 ambtenare jaarliks uit di landskas an klinkende munt meer as £30,000 trek. Dit het di Koloni 'n moor druk gegé. En toen moes di papiirgeld afgeskaf worde (in plaas van uit te betaal, soos di Vrijstaatse en Transvaalse regering naderhand gedoen het.) En menige Boer het daar groot skade by moet ly.

En nou volg nog wat Cloete noem ‘de drie groote grieven: de hotten-tots-kwestie, de slaven-kwestie, de kaffer-kwestie.’ Mar daaro'er het ons al in di geskidenis van di Koloni onder di Engelse uitvoerig geskrywe. Daarom sal ons ni hiir verder daaro'er uitwy ni, hoewel daar nog veul van te sê val, mar di hoofstuk sluit met di woorde van Cloete en Tancred.

Cloete sê (bl. 73 by Stuart): ‘Te verwachten dat eene geheele bevolking, op dusdanige wijze gehoond en gegriefd, steeds zou voortgaan onderdanig en welgezind jegens het Gouwernement te blyven, was even zoo onmogelijk als te verwachten, dat men “vijgen van doornen zou lezen, of druiven van distelen vergaderen.”’

Tancred skryf: (bl. 5 van zijn Brieven over den Kafferoorlog): ‘Ik kan Uwe Excellentie niet verder terug voeren dan het begin van het jaar 1842, toen ik in deze Kolonie aanlandde. Sedert dat tijdstip is deze provincie immer beroerd en in beweging geweest. Haar bloei is dikwijls verijdeld en vertraagd geworden. Verscheidene ongetergde overschrijdingen zijn gedaan op boeren van alle soorten. De Afrikanen, eenen langen tijd gekweld en getergd door het kwaad hun door de Kaffers berokkend, besloten die grieven te herstellen welke het Gouvernement met minachting behandelde, en waarvan hetzelve met onverschilligheid het oog wendde. Wat was het gedrag van het Gouvernement bij deze gelegenheid? - In plaats van den overschrijder te straffen, en vergeldende wraak te nemen, nam hetzelve de partij op van den barbaar, zelfs toen een geduchten tegenstrever, en verwekte misnoegen onder deszelfs getrouwe onderdanen, de beste beveiliging in gevaar, vrienden in den krijg, en in vrede onvermoeid in de verbetering hunner landerijen. Het wordt door allen erkend dat die menschen genegen waren onder het Engelsch gebied te blijven, indien men hun slechts gewone bescherming had verleend. Zij bezaten liefde tot vrijheid, gelijk Uwe Excellentie en gelijk ik zelf. Zij waren vijanden van verdrukking, en, hoewel zij niet over het algemeen in staat mogen zijn in eene danszaal te pralen, of volleerd zijn in de Polka, en het verheven karakter van den mensch verlagen door ijdel geklap, bezitten zij evenwel eerlijke en onbedorvene harten - het edelste werk van God. Zij bezitten karakter-trekken waarop Engelschen in dit gedeelte der wereld niet veel pog-

[p. 90]

chen kunnen; zij zijn edelmoedig en gastvrij tot dwalens toe. Zij weten even goed als wij dat alle menschen niet gemaakt zijn tot koningen, hoewel verpligt zich te onderwerpen, en dat diegenen het best gehoorzamen kunnen die de meeste liefde tot vryheid hebben. Verscheidene stevige daadzaken kunnen door de belanghebbenden bijgebragt worden,’ enz.

En op 'n ander plek sê hy (bl. 10): ‘Het heeft mij dikwijls verwonderd hoe die menschen (de Boeren) den wolf van de deur houden of den hongerigen schuldeischer verhinderen konden hen in staat van bankroetschap te brengen, te midden van de talrijke strooperijen welke op hen gepleegd waren; en mijne verwondering werd evenzeer opgewekt door de onmenschelijkheid van het Gouwerment omtrent hun lijden, en deszelfs onverschilligheid om hun vergoeding te verschaffen voor ongetergde verongelijking. - Ik zag verscheidene Afrikaansche boeren have en goed verkoopen en de kolonie vaarwel zeggen; en ik wensch dat ik destijds even zoo gedaan had. Hun hart walgde; hunne krachten waren verslapt; hunne nijverheid, hoewel vruchtbaar, was voor hen onwinstgevend. Het door jaren van zwoegen vergaderde werd dikwijls door de Kaffer-roovers weggevoerd, en bij het Gouvernement klagende, kregen zij geene vergoeding. De onvermoeide geesten dezer menschen werden eindelijk ter neer geslagen, en het land, waaraan zij gehecht waren, welks verbetering hun zoo veel angst en zorg had gekost, werd voor altoos vaarwel gezegd. Hierdoor verloren wij een ligchaam waardige opregte menschen, de allerbeste landbouwers, het allerbeste steunsel dat de kolonie immer heeft gehad. Zij zijn weg en zullen nimmer terug keeren,’ enz.