De geskidenis van ons land, in di taal van ons volk

[p. 83]

Elfde hoofstuk.
Di noordelike uitbreiding.

Stamme in Betjuanaland. - Eerste Sendelinge. - Grensgeskille met Transvaal. - Bloemhof Arbitrasi. - Stryd tussen Stamme. - Republike van Stellaland en Land Gosen gestig. - Di Warren Krijgstog. - Lobengulus Hand deur Transvaal afgeslaan, deur Engeland geneem. - Di Rhodes-Rudd Koncessi. - Opening van Mashonaland. - Matabeli Oorlog. - Anleiding tot di Oorlog. - Vernaamste Veldslage. - Di Maxims werk fluks. - Na 3 Neerlage steek Lobengulu Buluwayo in brand en vlug. - Dood van Wilson en syn 32 Dappere helde, en van Loben self. - Opening van di Land: 1,000 plase en 40,000 Klyms. - Koning Salomo syn Goudvelde.

Daar di Noordelike streke nou so vinnig geopen word, is dit van belang dat ons di geskidenis daarvan oek gé. Di uitbreiding het ons groteliks te dank an Mnr. Rhodes. Laat ons begin met

Betjuanaland.

Dis di landstreek wat nou ten noorde van di Koloni, en ten weste van di Transvaal lê. Grote grasvlaktes bedek di land, wat vroe'er beskou werd as 'n grote woestijn, maar nou blijk 'n goeie, bewoonbare land te wees.

Di eerste sendelinge wat onder di Betjuanas gaan werk het was Moffat en Livingstone. Di vernaamste stamme wat in Betjuanaland gewoon het is an di suidekant van di Malopo di Korannas, Batlapins en Baralongs onder Massouw, Moshette, Mankoraan en Montsoa, waar nou di Britse Kroonkoloni is, en in di Noordekant van Malopo, onder di Britse Protektoraat, is di Bamangwatos, onder Khama; di Bakhatla, onder Linchwe; di Bakwama, onder Sebele; di Bangwaketse, onder Bathoen, en di Bamalete, onder Ikaneng. Di genoemde stamme is ni so oorlogsugtig as byv. di Sulus en andere Kaffers ni, dit het di sendelinge kort na hulle ankoms gou uitgevinde. Khama is eindelik di kaptein wat Moffat onder gewerk het, en hy is al 35 jare gelede gedoop.

Van di jaar 1868 was daar 'n moeilikheid o'er di grenslyn tussen Betjuanaland en Transvaal, waarvan ons meer medeel in di Transvaalse geskidenis. Dit het geduur tot 1884, toen Transvaal 'n deputasi afvaardig na Engeland om di grensgeskille en andere moeilikhede tot 'n end te breng. Di grenslyn word toen vasgestel soos dit van daag nog is.

In 1885 besluit di Britse Regeering om van Betjuanaland 'n Britse kroonkoloni te maak, wat sou grens ten noorde an di Moloporiviir, ten ooste an di Transvaal, ten suide an di Koloni, en ten weste an di Duitse grondgebiid. En noordelik van di Molopo proklameer Engeland 'n Protektoraat, tot an Matabeleland, en neem al di stamme onder hulle bescherming; mar Lobengulu syn onwil keer hulle om verder te gaan.

Voor di proklamasi was daar egter 'n grote moeilikheid in di land. Di stamme het onder makaar geveg, Mankoraan teen Massouw en Montsoa teen Moshette. Vrywilligers uit di Transvaal neem di part van Massouw en Moshette wat di wettige grootopperhoofde was, teeno'er di opstandige onder-

[p. 84]

kapteins, Mankoraan en Montsoa, wat deur di Engelse gesterk werd in hulle onregmatige ansprake op di grootopperhoofskap. Mas ouw neem vrywilligers onder Gert van Niekerk en Moshette onder Gey van Pittius, onder beloftes van plase. Di vrywilligers wen, en stig op di plase wat hulle van Massouw gekry het di Republiik van Stellaland en op di van Moshette Land Gosen. Di Engelse Regering besluit toen om 4,000 man te stuur om 'n einde an di geskille te maak, en di vrywilligers (vrybuiters, sê hulle) te verdrywe. Di ei der van di ekspedisi was Sir Charles Warren, en dit het hom oek geluk deur dat di vrywilligers vrywillig pad ge en ni veg ni.

Britse Betjuanaland is nou 'n Kroonkoloni en staan dus onder di Hoge Kommissaris en 'n Administrateur, wat di sake daar bestuur. Di teenwoordige Administrateur is Sir Sidney Shippard. Di setel van di regering is Vrijburg, di vernaamste dorp in di Protektoraat, en di spoorlyn gaan nou daaro'er na Mafeking, wat di vérste dorp is, an di Malopo, vanwaar di spoorweg nou verleng worde om di verdere noordelike streke te open.

Di hele Kroonkoloni van Britse Betjuanaland beslaan 'n oppervlakte van 60,777 viirkante myle, en met di Sensus van 1891 was di blanke bevolking 5,211, di Kaffers 47,650, (Taungs 19,800, Mafeking 10,015, Kuruman 11,770 en Vrijburg 6,068), en andere kleurlinge van gemengde rasse 7,472; dus 'n totale bevolking van 60,333. Mar di blanke bevolking is na di tyd sterk toegeneem deur dat baing boere daar plase gekoop en daar gaan woon het.

Mashonaland.

Di eerste stap wat Engeland gedoen het om Afrika van binne te open was in 1885, toen hulle Betjuanaland onder proteksi geneem het, mar Lobengulu het hulle toen gekeer, hy wou van hulle beskerming niks weet ni, en so het hulle Protektoraat mar uitgestrek tot bij Cham. Mar toen Lobengulu siin dat di Engelse Cham, as syn teenparty teen hom wapen met geweers en ammunisi stuur hy 2 male van syn indunas na Transvaal toe, met 'n Olifantstand, en laat di Boere geluk wens met hulle o'erwinning op di Engelse, en vra ‘om hulle hand,’ dit meen om 'n traktaat of verbond met hom in te gaan, so dat hij van hulle kan ammunisi kry. Generaal Joubert was toen bereid om na Lobengulu te gaan en met hom 'n Traktaat van Vrindskap te sluit. Mar President Kruger was daarteen. En di gevolg was dat Lobengulu, di Koning van di Matabeles, toen hij siin dat hij by Transvaal ni kon reg kom ni, in 1883 'n Traktaat sluit met Engeland, waarbij hy anneem, om met gen andere mogenheid enige o'ereenkoms te sluit ni, sonder di toestemming van Engeland syn Hoge Kommissaris. Kort daarna het Menere Rudd en Rhodes 'n konsessi van Lobengulu gekry, om di land te deursoek, en minerale te grawe, onder di vollende voorwaardes: dat hulle alle maande an hom £100 moet betaal, dat hulle 1000 Martini gewere en een honderd duisend patrone an hom moet gé, en dat hulle 'n stoomboot met kanonne op di Sambesi moet sit.

In 1889 het Mnr. Cecil Rhodes en andere stigsters van di ‘Britse Suid Afrikaanse Maatskappy,’ wat di konsessi van Lobengulu gehad het, an di Koningin gevra om di Maatskappy onder Koninklike charter te kry, om di streke ver kolonisasi, handel, en delwery te open. 'n Gunstige antwoord word ontvang en di Maatskappy begin met hulle werk.

Di eerste werk wat gedoen word, is om 'n pad te maak en 'n telegraaf an te lê al an di noordekant van di Limp opo tot na Fort Tuli en van daar deur di

[p. 85]

hele Mashonaland tot an Salisbury, wat di hoofstad of setelplaas gemaak word. Di vrijwilligers wat di pad gemaak en di land geopen het kry almal plase en mynregte, met 'n polisimag tot beskerming an di Forte Makloutsi, Tuli, Victoria, Charter en Salisbury, waar di bevelvoerende offisire met een Magistraat was.

Mnr. Colquhoun is deur di Maatskappy as Administrateur angestel, mar hy het dit ni lank gemaak ni, en Dr. Jameson word in 1891 as Administrateur angestel, 'n pos wat hy van dag nog beklé.

Matabeleland.

Di Maatskappy het Mashonaland fluks begin te open, en di mense het rond al begin goud grawe, en plase okkupeer toen onverwags in 1893 di Matabele-Oorlog uitbreek.

Di oorlog het só begin. Di Matabeles had al di stamme rondom verower, daaronder oek di Mashonas en Makalakas. Dan gaan hulle jaarliks met kommandos om ‘belastings in te vorder’ van di onderwerpte stamme, en waar hulle ni vrywillig wil gé wat gevorder word ni, word hulle met geweld, selfs met moord, daartoe gedwing en dan van alles berowe.

Op 12 Juli 1893 kom so 'n Matabele impi en vermoor di Mashonas rondom en tot in Fort Victoria. Di offisire van di Getjarterde Maatskappy belet hulle, mar hulle wou ni hoor ni. Toen is hulle gewapend verdrywe, en so is di oorlog begin.

Op 9 Sept. sluit di Kaapse Parlement en 11 Sept. vertrek Mnr. Rhodes al self na Mashonaland toe Hy tré geheel selfstandig op, vollens reg deur d Ryksregering an di Maatskappy verleen. Di Maatskappy roep vrywilligers en beloof an elkeen 'n plaas van 3,000 morre, 'n mynreg op 20 klyms en di helfte van di buit. Hulle kry omtrent 1,000 vrywilligers wat van 2 kante af Matabeleland intrek: een Komande van di weste kant, van Mangwe af, samegesteld uit vrywilligers en 'n gedeelte van di Betjuanaland Poliis, onder kolonel Goold-Adams, en 2 kommandos van di oostekant af, een van Victoria, onder Majoor Wilson, en een van Salisbury af onder Majoor Forbes, mar di 2 Kommandos het same di land ingetrek, en toen had Forbes di opperbevel.

Dr. Jameson gaan met di verenigde kommando same en Mnr Rhodes blyf self in Mashonaland om di sake te bestuur.

Di verenigde kolom het heel voorspoedig di land ingetrek, waartoe veral veul bygedra het di 2 Amerikaanse spioene (scouts) Burnham en Ingram, wat altyd vooruit gespioeneer het waar di Kaffers is en wat hulle maak. Di eerste het di Matabeles hulle angeval an di Shangani di oggend tussen 3 en 4 uur, mar hulle het di Kaffers met grote verliis verdrywe, en min verliis ver di vrywilligers, wat mar 650 man was teen 5,000 Kaffers. Mar di Maxim Kanonne het baing goed gewerk en 'n skrik onder di Kaffers gebreng.

Toen het di keurresimente van Lobengulu hulle weer angeval digteby di Bembesiriviir, naby Buluwayo, en dit helder agtermiddag 2 uur, nadat hulle in lager getrek was, en op 'n ope plek. Di Kaffers het dapper storm geloop, veral di Imbesi resiment, mar di Maxims het hulle te vreselik weggemaai. Hulle moes vlug met grote verlise.

Toen Lobengulu van di neerlaag hoor steek hy syn hoofstad, Buluwayo, met 'n menigte ammunisi, in brand en vlug met 4 wa'ens noord op. Sonder slag of stoot neem di verenigde kommando di hoofstad in besit, en eers 2 dage daarna kom Kolonel Goold-Adams met syn mag. Hulle het al di tyd voor di

[p. 86]

Mangwe pas gelê. Een slag het di Kaffers hulle op di ope vlakte angeval, en 4 wa'ens afgeneem en verbrand, waarby Selous gewond is; mar di Kaffers werd tog eindelik weer terug gedrywe na di bergpas toe. En toen di Kaffers hoor van di neerlage wat di andere resimente gely het en van di verbrand van Buluwayo, toen ontruim hulle self di pas, sodat Goold-Adams sonder veg kon deurtrek.

Majoors Forbes en Wilson laat toen Kolonel Goold-Adams an Buluwayo bly en hulle 2 trek met 160 man te pêrd agter Lobengulu an om hom te vang. Mar onder an di Shangani, waar hulle hom kry, verslaan di Kaffers eers Majoor Wilson met 32 man, en Forbes met di orige moes al vlugtende terug trek na Buluwayo. Tog word algemeen vertel deur di Kaffers dat Lobengulu dood is, hoewel verskillende siiktes en oorsake van syn dood opgegé word, en al di vernaamste kapteins kom hulle o'ergé. 'n Uitvoerige en noukeurige verhaal van di treurige gebeurtenis met Wilson ge ons in di Bylage.

Dit diin vermeld, dat di ryksregering, kort na di uitbreek van di oorlog, gekabel het, dat Rhodes heel di bestuur van di oorlog moes o'ergé an di Hoge Komsaris. Mar Rhodes weiger en protesteer daarteen, en breek daardeur di imperialisme di nek, want dis di eerste Kafferoorlog wat ten einde gebreng is sonder inmenging van di Ryksregering.

Reeds met Krismis 1893 kon di Maatskappy di vrywilligers afdank en plase uitgé. Di vrywilligers kry 30,000 beeste as hulle andeel van di buit. En nog vóór di einde van 1894 tel Buluwayo omtrent 5,000 blanke inwoners; 'n duisend plase is uitgeneem in Matabeleland: en in Mashonaland en Matabeleland same is 'n 40,000 klyms geregisteer, mees almal op oue mynwerke, op meesal ryke goudriwwe. By di ondersoek van di land word so'n menigte oue mynwerke en bouwvalle oral ontdek, dat di meeste ondersoekers tot di o'ertuiging kom dat hiir di oue myne van Koning Salomo en di ryk van di Koningin van Skeba was. Daar stroom dan ook 'n menigte mense di land in, en in Nov. 1894 gaan Mnr. Rhodes met Dr. Jameson na Europa onder andere om di spoorweg te laat verleng van Mafeking en Chemoia na Buluwayo.