De geskidenis van ons land, in di taal van ons volk

[p. 76]

Negende hoofstuk.
Merkwaardigste gebeurtenisse (1856-1868).

Byna weer 'n Kaffer-oorlog. - Parlement stem grote somme geld ver Immigrast en publike werke. - Wellington Spoorweg. - Breekwater. - Pokkiis. - Standbeeld van Sir G. Grey. - Oidium. - Woekerwet. - Sir P. Wodehouse. - Di Koloni in skuld. - Kerk-kwessiis. - Oorlog tussen Vrystaat en Basatos. - Telegraaf. - Storm in Tafelbaai en brand in Swellendam. - Basutos ver Britse onderdane verklaar.

In 1856 is 92,793 beeste an di longsiikte en 64,850 pêrde an di pêrdesiikte gevrek in di Koloni.

In di Parlement het in di jaar di lede van di Oostelike Provinsi 'n voorstel ingediin, om hulle eie regeering te hê. Mar di Westelike lede was toen meer en di het hulle o'erstem.

In diselfde jaar is Natal ver 'n selfstandige koloni verklaar. Hoe di Engelse Natal van di Boere afgeneem het, sal ons later siin.

In 1857 was daar amper weer 'n Kafferoorlog. Kreli het 'n to'erdokter opgesteek, éne Umlakazi om al di Kaffers wys te maak: dat hy omgang hou met di geeste van hulle vroegere kapteins; dat hulle nou di Engelse o'erwen het in di ander land (in di Krim-oorlog?); dat di koloniste nou gen hulp van England kan verwag ni; en dat, om di geeste van hulle kapteins o'er te haal om ver hulle te help, hulle mar net nodig het om op te hou met werk in di grond, en al hulle vé en graan te verniil. Kreli syn plan was om di Kaffers deur honger te noodsaak om te steel en oorlog te maak.

Di Kaffers slag ook regtig hulle vé op, en di Engelse Gouwerment het kennis daarvan gekry en in di stilligheid klaar gemaak as daar mag oorlog kom. Di getal velle van vé wat di Kaffers in 'n korte tydji geslag het en wat di handelaars van hulle gekoop het, was ni minder as 130,300.

Eindelik het Umlakazi di 18de Fewerwari bepaal; dan sou di voorvaders van di Kaffers algar opstaan en al di wit mense in di sé ja. En ofskoon di profesi ni uitgekom is ni, blyf di bygelowige Kaffers tog nog gehoorsaam ver hulle profeet.

Steel en moor moes daarvan kom. Mar om oorlog te maak was hulle te zwak. 'n Menigte is van honger omgekom. Di bevolking van Britse Kafferland is verminder van 104,000 tot 38,000, en Kreli het ruim so veul volk verloor. 'n Party is na Basutoland gegaan, en omtrent 30,000 is in di Koloni ingekom om kos te soek.

In di Parlement van 1857 vra Sir G. Grey £100,000 ver Engelse immigrasi, dog di Parlement het mar £50,000 gestem. En dit was al te veul. Want di immigrasi het di land gen stuk voordeel angebreng ni. Diselfde Parlement het nog £40,000 gestem om tronke te bouw, en £500,000 ver 'n spoorweg van

[p. 77]

di Kaap na Wellington; mar onder di onregverdige bepaling: dat di distrikte waardeur di trein loop 3 persent agterwaarborg op di vas goed moes betaal en 3 persent uit landskas. 'n Maatskappy word toen opgerig. Di meeste andeelhouers was in England, en moes jaarliks 6 percent ver hulle geld kry en di trein breng gen 4 persent op ni. Sodat jaarliks duisende ponde uit di Koloni na England moes gaan. Gelukkig is dit later afgeskaf, soos ons sal siin.

Di eerste sooi van di spoorweg het di Gouwerneur omgekeer op 31 Maart 1859, en dit was klaar in November 1863. 'n Spoorweg van di Kaap na Wynberg is naderhand gemaak deur 'n private Maatskappy, en di het beter betaal. In 1874 het di regering di spoorweg angekoop ver omtrent £800,000 en toen het di agterwaarborg opgehou.

In 1860 is daar 'n akte gepasseer in di Parlement om £200,000 te leen ver 'n Breekwater in Tafelbaai. Op 17 September is di eerste grond in di sé gegooi deur Prins Alfred, wat toen net hiir was op 'n besoek.

In 1858 was di pokkiis so erg an di Kaap, dat tussen Juli en Desember ruim 2,000 gesterwe is daaran. Dis naderhand in di buite-distrikte oek versprei; mar gelukkig ni so erg as in di Kaap ni.

Di nuwe gebouwe ver di Museum en Bibliotheek is oek in di jaar klaar gekom. Jammer mar dat dit op 'n plek staan waar dit gen stuk vertoning maak ni; glad onder di bome. In di Bibliotheek is ruim 40,000 boekdele, en dan nog 'n kosbare versameling van ou handskrifte en skaarse boeke wat Sir G. Grey daaran persent gegé het. 'n Standbeeld van di Gouwerneur is voor di Museum opgerig; mar (sou dit Engelse smaak wees?) met syn rug na di inrigting waaran hy so veul goed gedoen het; want hy is in di jaar teruggeroep na England. 'n Menigte versoekskrifte dat hy moes weerkom as Gouwerneur is met diselfde skip waarmé hy vertrek het mégestuur na di Koningin. Di uitslag daarvan sal ons strakkiis siin.

Nog 'n ramp in 1859: di oïdium, waarvan ons land nou nog ni ontslaan is ni.

Di eerste voorval van belang in 1860 was di uitspraak van di Hoge Geregshof, dat 'n man so veul persente ver syn geld kan neem as hy wil. Dit het 'n grote opskudding verwek. Di meeste mense het gedag, dat 'n man ni meer as 6 persent mag neem ni. Mar di Hof verklaar toen dat hiir ni so 'n wet bestaan ni. In di vollende Parlement is 'n menigte memoriis ingestuur, met di versoek om so'n wet te maak dat 'n man ni meer as 6 persent mag neem ni. Mar dis ni deurgegaan ni. Woeker is dus vry in ons land. Ongelukkig genoeg!

Onder di sitting van di Parlement kom di gerug dat Sir G. Grey sou terug kom as Gouwerneur na di Koloni. Op 4 Juli is hy angekom.

In 1861 is niks van belang om op te teken, as dat in di Parlement Sir G. Grey nou ver di eerste maal daarmé voor di dag kom, dat di Koloni agteruit gaan, deur dat di uitgaaf in di laaste jare groter was as di inkoms. Daardeur is di Koloni in skuld gekom, waaronder ons van dag nog sug.

Op 14 Augus het di Gouwerneur di Parlement ontbinde, en di vollende dag het hy di Koloni verlaat en is na Nuw Seland gegaan. Hy was groot ge'eerd en word nou nog di meeste geprys van al Gouwerneurs wat ooit an di Kaap gewees het. Mar waarom? Omdat hy 'n vrindelike man was en 'n voorstan-

[p. 78]

der van publike werke Mar wat ons Afrikaners te n hom het is, dat hy di Koloni in skuld gedompel het met al syn vrindelikheid, deur onnodig geld te verkwis, soos byvoorbeeld £50,000 om 'n party Engelse hiir in te voer wat di Koloni gen stuk nut gedoen het ni. En toen moes syn opvolger dit besuur en di land daaronder ly.

Sir P. Wodehouse is angekom as Gouwerneur op 15 Janewari 1862; hy is met grote eer ontvang, omdat hy o'eral waar hy vroe'er was hom so knap gedra het.

Op 24 April open hy di Parlement en sê, dat hy sal trag om di politiik van syn voorganger te volge. In ronde woorde het hy egter verklaar dat dit 'n dwase stuk was om £270,000 te verspil ver werke wat self ni betaal en wat di Koloni oek ni in staat is om te betaal ni; en hy het di Parlement dit voorgehou as waarskuwing ver di vervolg. Jammer mar dat hulle di les so gou vergeet het, soos ons sal siin in di sitting van 1874.

In diselfde jaar (1862) is di stoomskip Waldensian gestrand by Struys Punt met 'n héle trop predikante daarop wat na di Synode kom. Di mense is gelukkig almal gered.

In di Parlements-sitting van 1863 het Sir P. Wodehouse weer gespreek o'er di skuld van di Koloni en voorgestel om te besuinig so veul as hulle kan. Mar dit sou te veul tyd neem om op di maniir uit di skuld te kom; daarom het hy enige belastings en 'n léning van £150,000 voorgestel. En dis angeneem oek. In di sitting is dit besluit om di vollende sitting in Grahamstad te hou. Dit het natuurlik in di Kaap grote onvergenoegdheid gegé. En tot nog toe was dit di eerste en di laaste sitting wat in di Oostelike Provins gehouis.

Van kerk-sake is daar veul te vertel in 1863; di Ned. Geref. kerk, di Episkopaalse kerk, en tot di Mahomedane het stryd gehad onder makaar. Mar daarvan in 'n ander deel van ons Geskidenis.

Di Parlement het besluit in 1864, in di sitting in Grahamstad, op voorstel van di Gouwerneur, om nog meer belastings op te lê, en nog £234,000 te leen om di tekort van di Koloni an te vul; en verder om in 1865 'n nuwe census (volkstelling) te hê.

Di Vrijstaat en di Basutos was in di tyd in twis o'er di grensskeiding tussen hulle lande; toen het hulle di Gouwerneur gevra ver skeidsregter, en hy het beslis wat di skeiding moet wees. Mar di Basutos het hulle ni daaran gehou ni, soos ons later sal siin.

In di begin van di jaar is di Telegraaf van di Kaap na Grahamstad - 600 myle - klaar gekom, en an di einde is di trein na Wellington geopen.

In 1865 het di Parlement Brits Kafferland angeheg an di Koloni, teen albei syn sin. En op 17 Mei was daar een van di grootste storme in Tafelbaai, waarby 18 skepe gestrand, en 70 mense omgekom is. Op diselfde dag, met di sterke wind, is byna di helfte van Swellendam afgebrand.

Di jaar 1866 was 'n boodskapper van slegte tyding ver di Koloni. Slegte oeste - swakke handel - daling in di prys van wol - menigte bankroete - oorlog tussen Vrijstaat en Basutos - ens., het 'n donkere wolk o'er di land gebreng. Publike werke moes steek bly uit gebrek an geld. Kaffers begin weer te steel in Britse Kafferland. Al di ongelukke kom gelyk.

[p. 79]

Di Parlement was verplig om 'n Komité van Besuiniging an te stel, en so veul as molik was di uitgaaf te verminder. En tog moes hulle nog £250,000 leen.

In Augustus 1867 het Prins Alfred weer di Koloni besoek. Di koors het di jaar 'n menigte mense weggeneem an di Kaap, waaronder twé dokters, Graaf en Brown.

Di oorlog tussen di Vrijstaat en di Basutos duur nog. Di Gouwerneur gaan tussen beie toen di Boere so te sê gewen het, en neem di Basutos as Britse onderdane onder syn beskerming. Daarvan sal ons later meer sê.